İftixarın qeyri-səlis teatr sistemi

SƏHNƏ SƏNƏTİ VƏ ELMİ ZƏKANIN PARALELLƏRİ

İFTİXAR PİRİYEV – 65

Əvvəli ötən sayımızda

İftixarın rejissor quruluşu verdiyi “Siluet” tamaşası avanqard aktyor oyununa qeyri-səlis məntiqin tətbiqi ilə səciyyələnir. Bu tamaşada rejissor düşüncəsinin “ali ideya”sını tamaşaçıya çatdırmaq üçün klassik binar məntiqin tətbiqi İftixara yetərli olmur. O, cıxış yolunu simvolik ifadə vasitələri və improvizasiya sərbəstliyini təmin etmək üçün Lütfi Zadənin “Qeyri-səlis məntiq” nəzəriyyəsini teatra adaptasiya edib onun tətbiqində görür. Səhnə sənətində “İftixarın qeyri-səlis məntiq teatr sistemi” bir kəşf kimi çoxlaylı bədii materialla çalışmağa geniş imkanlar spektri yaradır. Bu sistem tamaşanın ali ideyasının təcəssümü, habelə mükəmməl aktyor oyunu üçün həyatın çoxmənalı aspektlərinin kodlaşmasında innovativ rejissor metodologiyası kimi dəyərləndirilə bilər. Pyesin qeyri-səlis məntiqə dayaqlanan rejissor quruluşu tamaşaçıları düşünməyə və müxtəlif interpretasiyalar verməyə təşviq edir.

Teatrşünas-tənqidçi, avanqard teatr tədqiqatçısı Nərminə Ağayevanın “Siluet” tamaşasında rejissorun tətbiq etdiyi bədii prinsiplərinin riyazi dəqiqliklə verdiyi şərhi gözdən yayınmır: “Səhnə ilə tamaşaçı salonu arasında yaranan teatral kommunikasiya və improvizasiya elementli psixoenergetik hadisələr çoxxətli, çoxşaxəli variasiyalarda qeyri-səlis çərçivədə təqdim olunur. ... tamaşanın kompozisiya-struktur həlli, metateatr kodu qeyri-adekvatdır; buradakı janr müxtəlifliyi, çoxşaxəli oyun prinsipi, müxtəlif teatr elementlərinin bir tamaşada birləşməsi mətndən irəli gələn hərəkətlərin mizanlaşdırılması zamanı səhnə əsərini müxtəlif mimikalar, jestlər, göz təması, bədən dili elementləri vasitəsi ilə zənginləşdirərək, nəticədə mətnin məntiqi ilə birləşmə çevrəsində qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin teatr sənətində yaranan sinergetik harmoniyasını təcəssüm etdirir”. Bu ilk baxışdan mürəkkəb görünən kəlmələrdə “İftixarın teatr sistemi”nin düsturu əksini tapır. Budur günün nəbzini tutan hazır formula! “Siluet” tamaşası milli teatr tariximizdə rejissor İftixarın adı ilə bağlı yeni istiqamətin, yeni paradiqmanın təşəkkülünün bəyanatıdır.

Peşəkar teatrşünas təhlilindən dərhal sonra kulturoloq eynəyimi taxıb, tamaşada aşkarladığım kulturoloji məqamların teatral eskizlərini çəkməyə ilhamlandım. Məlumdur ki, bəşəriyyətin bədii-kulturoloji refleksiyası incəsənət və ədəbiyyat vasitəsilə daima bir-birinə ifrat dərəcədə əks olan qütbləri: şəhvət və etinasızlığı, azadlıq və təslimiyyəti, həyat eşqi və ölgunlüyü ifadə vasitələrinin axtarışındadı. Elə məhz bu da insan varlığının əbədi dramını ifadə edir. Rejissor İftixar “Siluet” vasitəsilə cəmiyyətə ötürmək istədiyi fikirləri tamaşaçıya həyatın fəlsəfəsini açan Şərq müdrikliyindən tutmuş, XXI əsrin müxtəlif fəlsəfi-kulturoloji paradiqmalarını simvolik metaforalar vasitəsilə çatdırmağa cəhd edir. Tamaşada rejissor ideyası riyazi hesablama, həndəsi fiqurlar, musiqi və rəng simvolikası vasitəsilə kodlaşdırılmış mesaj formasında cəmiyyətə ünvanlandırılır: insan müqəddəratının yalnız uca Tanrının əlində olduğu – “0” – İlahi mütləqiyyət (absolyut, tamaşanın sonunda Allaha təşəkkür səhnəsi), İnsan ruhunun tənhalığı – “1” (“həyatın mənası” problemi, ekzistensial fəlsəfə, Qadın obrazı), Şərqin müdrikliyindən qaynaqlanan dünyanın binar ölçüsü – “2” – (İn-Yan fəlsəfəsi, real və irreal dünya, Qadın və Kişi obrazı), səhnədə təsvir olunan üçbucaq – maddi və mənəvi dünyanın üçölçülülüyünün rəmzi – “3” – (üçölçülülük maddi dünyanın məhdud qavrama çərçivəsidir ki, insana dar gəldikdə təfəkkürün daha yüksək ölçülərinə və zəka aydınlığına can atır; Freydin psixoanalizi) və beləcə sonsuza qədər... Sanki rejissor müasir “trendlər”in ardınca qaçan insanların düşdükləri çətin, dolaşıq durumlarını sadə anlayışlar vasitəsilə izah edir: “Ey İnsan, istər Qadın ol, istər Kişi – insanlığa qayıt, bəşəriyyətin müqəddəs ali mənəvi dəyərlər kodeksinə sığın!”

Tamaşanı izləyərkən və izlədikdən sonra belə, sonsuza qədər həyat fəlsəfəsinin məna və məna çalarlarını aşkarlayıb hər kəs öz həyat fəlsəfəsinin, öz baxış bucağının və bilik potensialına söykənib bu səhnə əsərinin interpretasiyanı davam etdirə bilər. Soyuq binar məntiqindən çıxış edən “Siluet”in tamaşaçısı əvvəl zavallı Qadının mənəvi iztirablarını cəmiyyətin qoyduğu tabular nisbətində dəyərləndirib onu sərt qınayır, bir az keçmiş, sərt qənaətlər burulğanı yatan kimi Siluetə mərhəmət göstərir, hətta ziddiyyətli düşüncələrin emosional təsiri altında Şəhvətə haqq qazandırır və ... elə həmin anda da öz azad fikirlərindən qorxub daxili ziddiyyətə qapılaraq təfəkkürünün səlisliyinə şübhələnir, dərk edir – dünya qeyri-səlisdir. Budur ustad İftixarın rejissor sənətkarlığı. Rejissor tamaşaçının dünyagörüşünün çevrilişinə və təfəkkürünün təkamülünə nail olur. Tamaşanı seyr edən izləyici əvvəl binar məntiqinə sığınan tənqidçiyə, daha sonra səhnənin sehrinə düşüb həyatın qeyri-səlisliyini dərk edən və taleyinin mühəndisinə (Sadhquru təlimi) çevrilir.

İftixarın tamaşalarında musiqi tərtibatı sadəcə fon və ya müşayiət elementi deyil. Rejissor İftixar tamaşada musiqini fəal dramaturji faktor kimi təqdim edir. İftixarın daxili aləminin dinamikasını əks etdirən (onu da qeyd edək ki, İftixar şeirlərinin sözlərini yazmamışdan öncə əsərin avazını, melodiyasını artıq yaratmış olur) musiqi nömrələri tamaşanın fəal dramaturji faktoruna çevrilir. “Siluet”in sonunda ifa olunan “Ağlama” mahnısı (söz və musiqisi İftixar Piriyevindir) qəhrəmanların sözlə deyə bilmədiyi hiss və həyəcanlarını, onların daxili aləmini açır. Hətta deyərdim, ayrıca olaraq səhnədə baş verənləri təkrar tamaşaçıya nəql edir, süjetin dolğun qavranılmasını şərtləndirir.

Rejissor aktyorlara qara-qırmızı libas geyindirərək tamaşaçıya cəmiyyətin növbəti fəlsəfi-kulturoloji dilemması barədə ekzistensial mündəricatlı mesaj ötürür. Stendalın “Qara-qırmızı” əsərində “qırmızı” – ehtiras, inqilab, azadlıq, barışmazlıq, “qara” rəng isə insanın taleyi, müqəddəratı ilə barışmasını, asketizmi (bədən və psixikaya həzzi zövq verən ehtiyaclardan könüllü imtina) ifadə edir. İftixar bu iki rəngi Qadın və Kişi münasibətlərindəki sevgi, şəhvət və ölgunlük arasında faciəvi təzad və ziddiyyətləri nümayiş etdirmək üçün məharətlə istifadə edir.

İftixar Çin fəlsəfi ənənəsinə məxsus İn (kölgəli tərəf) – Yan (günəşli tərəf) bütövlüyü formalaşdıran ikilik anlayışını qeyri-səlis məntiq gücünə yeni interpretasiyada verir. Tamaşada İn-Yan dilemması Şərq təfəkkürünə məxsus dual fərqli başlanğıcların harmoniyası kimi deyil, Qərbin insanlara sirayət etdirdiyi texnogen düşüncənin fəsadı: faciəvi ayrılma, uyğunsuzluqların dramı kimi təqdim edir. Burada Qadın – ənənəyə söykənərək modernləşən Şərqi, evli Kişi isə fərdiyyətçi ruhlu mənəvi simasını itirən texnogen Qərbi təcəssüm etdirir.

Freydin psixoanalizində azadlıq və məhdudiyyət (tabu) dilemması Eros – yaşamaq eşqi, şəhvət (qırmızı rəng, Şəhvət obrazı) və ölüm, ölgunlük, darmadağınlıq – Tanatos (qara rəng, Siluet) – iki fundamental instinkt üzərində qurulur. Bu qarşıdurma insan və cəmiyyətdəki yaradıcı və dağıdıcı qüvvələr arasındakı ziddiyyəti ortaya qoyur. Bəs onda bu səlis məntiqlə asanlıqla dərk olunan dual dünyada Qadının yeri və missiyası nədir? Qadın – elə qeyri-səlisliyilə duallığın qarşıdurmasından əmələ gələn xaosa nizam gətirən qüvvədir. Qadın – “Fövqəl-Mən”dir. Freydə görə, insan “Mən”, “O” və “Fövqəl-Mən” üçlüyünün qarşılıqlı əlaqəsindən törənən şəxsiyyətdir. Paralellər aparaq. Tamaşada “Mən” şəxsiyyətdə fərdiliyini hiss etdirən emosional hiss və həyəcanlar qalağıdır (Siluet personajı – emosional duruma qapanıb özünə qəsd etmək qərarına gəlir); “O” – kortəbii, heyvani instinktlər, şəhvət meyli və istəkləridir (Şəhvət personajı – qadını ictimai qınağa səbəb ola biləcək addımı atmağa sövq edir) və “Fövqəl-Mən” – şəxsi əxlaq senzoru, insan psixikasında ideal və “düzgün olanı” ehkamlaşdıran büt (Qadın personajı – evli kişi ilə münasibətdə olmayacağına söz verə biləcək qədər iradəyə malik olan ideal insanın təcəssümü).

Tamaşaya cızdığım kulturoloji eskizlər belə qənaətə gətirir ki, Qadın, Siluet və Şəhvət üçlüyü arasındakı konfliktinin əslində cəmiyyətin ümumi disbalansından xəbər verir. Səhnədə qəhrəmanın daxili konfliktinin təcəssümü olan gərgin, psixoemosional oyun əslində rejissorun alarmist mövqeyidir, insanlara çağırışdır: Ayıq olun! Oyaq olun! Qərbin mədəni dominantlığı ənənəvi cəmiyyətlərə bir təhlükədir. Mənəvi dəyərlərin transformasiyası dövründə Qərb həyat tərzinə təhrik modelləri (şəhvətə tamah) Şərq mentallığına, mədəni identikliyə, sosial-mədəni həyata, xüsusilə kişi-qadın, ailə münasibətlərinə təhlükə doğura bilər.

Tamaşanın alarmist – tamaşaçını gərgin və həyəcanlı vəziyyətdə saxlayan süjet xətti nikbin – insan iradəsinə sonsuz inam ilə bitir. Rejissor əbəs yerə baş qəhrəmanı Qadının Allaha təşəkkürü ilə bitirmir. Allaha təşəkkür insanın ali humanist mənəvi dəyərlərə sadiqliyin təcəssümüdür. Allaha təşəkkür – insanın şükranlığı, Yaradanın lütfünə bağlılığını, iman və sədaqəti, ümid və təsəllinin ifadəsidir. Allaha təşəkkür – İnsanın mənəvi ucalığıdır.

2012-ci ildə “Müstəqillik dövrü teatrımızın inkişafında Elçin dramaturgiyasının mövqeyi” adlı dissertasiya işini müdafiə edərək, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsini alan İftixar Piriyev tədqiq etdiyi mövzunun miqyasını genişləndirmək niyyətindən bir an belə daşınmadı. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun “Teatr, kino və televiziya” şöbəsində elmi araşdırmalarını davam etdirən İftixar “Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin teatr sənətində sinergetik adaptasiyası” (Elçin teatrı əhatəsində) mövzusunda sənətşünaslıq elmləri doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya üzərində çalışmaq qərarına gəldi. Məqsəd – səhnə məkanında realizə etdiyi “Qeyri-səlis teatrı” sistemini elmi müstəvidə əsaslandırmaqdır.

Artıq bir neçə ildir ki, İftixarın tədqiqat apardığı mövzu üzrə alınan mühüm qənaətlər nüfuzlu respublika və xarici jurnallarda dərc olunur. Ölkə və beynəlxalq elmi-praktiki konfranslarda fəal iştirak edən İ.Piriyev yaratdığı “qeyri-səlis teatr sistemi”nin əhəmiyyətini, ümumiyyətlə teatr sənətinə “qeyri-səlis məntiq” nəzəriyyəsinin tətbiqinin nəzəri və praktiki əhəmiyyətini elmi dəlillərlə əsaslandırmağa müvəffəq olur. O, qeyri-səlis məntiqin köklərini Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında, daha sonra Elçinin absurd teatrı nümunəsində dramaturgiyada axtarıb araşdırır.

İftixar XXI əsrin bədii paradiqmasının sürətli dəyişiklikərə məruz qaldığı şəraitdə teatr sənətinin ənənəvi kateqoriyalarının yenidən dərk olunmasına zəruri ehtiyacın olduğunu xüsusi vurğulayır. O, Lütfi Zadənin “Qeyri-səlis məntiq” nəzəriyyəsi kontekstindən müasir teatrın öyrənilməsinin vacibliyini bədii nəqlin məntiqəsığmaz strukturlarını interpretasiya edə biləcək yeni elmi metodologiyanın yaradılması üçün zamanın yetişməsilə izah edir. İ.Piriyevin tədqiqat metodologiyası multidissiplinar yanaşmaya əsaslanaraq, teatrşünas təhlillərini “qeyri-səlis məntiq” nəzəriyyəsi ilə üzvi şəkildə birləşdirməyə nail olur.

İftixar Piriyev, demək olar ki, bütün elmi araşdırmalarında Lütfi Zadənin Fuzzy logic – “qeyri-səlis məntiq” nəzəriyyəsinin humanitar sahə, xüsusilə də teatr sənəti üçün nə dərəcədə mühüm olduğunu sübut etməyə çalışır. Lütfi Zadənin “Qeyri-səlis məntiq – tolerantlıq məntiqidir; ...bütün elm sahələrini dəyişdirmək funksiyasını yerinə yetirir” fikri İ.Piriyevin elmi araşdırmalarında qırmızı xətlə cızılan ideya kimi təqdim olunur. Razılaşmaq olar ki, “qeyri-səlis məntiq” nəzəriyyəsinə qədər bütün elm sahələri, elmi yanaşmalar binar məntiq çərçivəsində öz faydalılıq əmsalını saxlaya bilirdilər. İftixar “qeyri-səlis məntiq” nəzəriyyəsini bütün elmi və ədəbi nəzəriyyələr içində ən müasir, nəzəriyyələrin sinergetik bağlılığını tənzimləyən, bünövrəsi keçmişə gedib çıxan unikal bir yenilik kimi təqdim edir.

İftixar klassik və novator rejissorları bir-birindən fərqləndirən cəhətləri müəyyən edərkən vurğulayır ki, klassik üslubda çalışan rejissorlar Aristotelin binar məntiq məcrasını aşa bilmədiklərinə görə onların yaradıcılığı konkret dar çərçivə ilə məhdudlaşır. Lakin “qeyri-səlis məntiq”in ardıcılları olan novator rejissorların yaradıcılığı sərhəd tanımır. Məhz qeyri-səlis məntiq müasir teatrın və dramaturgiyanın bədii və estetik prinsiplərinin funksionallığını təmin edir. Elçinin absurd dramaturgiyası nümunəsində bu tezisi “Elçin teatrı: absurd dram “qeyri-səlis məntiq” nəzəriyyəsi kontekstində” (2022, Bakı: Apostrof-A. – 168 s.) adlı monoqrafiyasında İftixar geniş şəkildə şərh edir.

Görkəmli incəsənət xadimi İftixar Piriyevin 65 illik yubileyi ərəfəsində –2025-ci ildə işıq üzü görən növbəti “Qeyri-səlis məntiq və teatr” (2025, Bakı: Apostrof-A. – 240 s.) adlı monoqrafiyası İftixarın çoxşaxəli elmi-yaradıcı və ədəbi-bədii fəaliyyətinin əsas mərhələləri üzrə yol xəritəsidir. Bu xəritə bizi bütün dünyanı dolaşdırıb, sonda Vətənimizə, doğma teatr məkanımızda təşəkkül tapan, bütün bəşəriyyət üçün işlək ola biləcək universal “İftixarın qeyri-səlis məntiq teatrı sistemi”nə gətirib çıxartdı.

YEKÜN SÖZ ƏVƏZİ VƏ YA EPİLOQ

XXI əsrin teatr rejissoru incəsənət xadimidir, yoxsa, elmi axtarışda olan tədqiqatçı? Postmodern teatr yeni tip aktyor və rejissor nəslini yetişdirir. XXI əsrin yaradıcı intellektualı sadəcə incəsənət xadimi deyil, o həmçinin daima axtarışda olan tədqiqatçı olmalıdır. XX əsrin ikinci yarısından bəri teatr ənənəvi mənada incəsənət sahəsi olmaqla yanaşı, həm də tədqiqat ocağına çevrilib. Bu gün isə teatr ağlasığmaz eksperimentləri, ideyaları sınaqdan keçirən bir elmi-yaradıcılıq laboratoriyadır. Praktik fəaliyyətdə olan aktyor və rejissorların axtarış imkanları fundamental nəzəri araşdırmalar aparan teatrşünaslardan daha genişdir.

İftixarın, ilk növbədə, aktyor, daha sonra rejissor olması onun elmə bir eksperimentator nəzəriyyəçi kimi gəlişini şərtləndirir. “İftixarın qeyri-səlis məntiq teatrı sistemi” ənənəvi ustad-şagird varislik yolu ilə ötürülmür, məhz rejissorun praktiki fəaliyyətinin qənaətlərindən ibarət nəzəri sistem kimi elmi əsərlərində əksini tapır.

EPİLOQDAN SONRA

Görkəmli teatr xadimi İftixar Piriyevin 65 illik yubileyi elmi-yaradıcılıq fəaliyyətinin yeni mərhələsinin başlanğıcına işarət edir. Onun təcrübəsi, sənətkarlığı, teatral ideyaları milli səhnə sənətinə yeni üfüqlər açır. Səhnə ustadı İftixarın teatr təşkilatçılığı təcrübəsi, rejissor, aktyor, şair-dramaturq və elmi-tədqiqatçı kimi fəaliyyəti Azərbaycanın intellektual-mədəni irsidir.

Yubilyarı təbrik edirik!

Tükənməz sənət eşqi və elmi axtarışlarda yeni nailiyyətlər arzu edirik!

Yeganə Əliyeva

AMEA-nın aparıcı elmi işçisi,

kulturologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 19 sentyabr, №34.- S.23.