Dilçiliyimizin sabahına gənc nəfəs

Dil haqqında elm - ümumi dilçilik - çoxəsrlik yol keçmiş, bu yolboyu böyük məktəblər və görkəmli alimlər öz izlərini qoymuşdur: Qədim Mesopotamiya və Misirdə yazı ilə bağlı ilkin təsəvvürlər, Çində nitqin fəlsəfi mahiyyəti barədə düşüncələr, Paninidən başlayan hind qrammatika ənənəsi, Qədim Yunanıstanda fəlsəfə və ritorika müzakirələri, orta əsrlər ərəb-müsəlman-türk dilçiliyi, Por-Royal rasionalizmi, Avropada müqayisəli-tarixi metodun doğuluşu, Humboldtun dil fəlsəfəsi, Sössürün struktur konsepsiyası, XX əsrin strukturalizm məktəbləri, N.Xomskinin generativ nəzəriyyəsi və nəhayət, müasir multidisiplinar yanaşmalar... Hər biri dil adlı sirli kainatın müxtəlif qatlarını işıqlandırmışdır.

Bu işıq dalğaları yalnız nəzəriyyədə qalmamış, monoqrafiyalarda, dərsliklərdə, müntəxəbatlarda sistemləşdirilmişdir. Dilçilik laboratoriyalarda deyil, həm də auditoriyalarda - müəllimin səsində, lövhədəki izahda, tələbə qeydlərində yaşamışdır. Hər yeni kitab, hər yeni kurs minillik elmi yaddaşın bugünkü nəfəsi olmuşdur.

Azərbaycanda da bu ümumbəşəri ənənənin davamı formalaşmışdır. B.Çobanzadədən başlayaraq N.Məmmədov, A.Qurbanov, A.Axundov, A.Babayev, Z.Verdiyeva, F.Ağayeva, M.Adilov, Ə.Rəcəbli, N.Cəfərov və başqalarının dərslikləri bu yolun Azərbaycan dilçiliyindəki ifadəsidir. Onlar həm dünya nəzəriyyələrinin sistemli təqdimatını, həm də milli elmi düşüncəmizi zənginləşdirmişdir. Bu gün həmin ənənəni gənc tədqiqatçı Qismət Cəfərov davam etdirir: onun "Ümumi dilçilik mühazirələri" tələbələrin ixtiyarına verilir. Müəllif bundan əvvəl də "Ümumi dilçilik müntəxəbatı", "Ümumi dilçilik etüdləri", "Ümumi dilçilik oçerkləri" (şərikli) kitablarını yazmışdır.

Adətən belə dərslikləri təcrübəli və daha yaşlı alimlər yazır. Lakin bəzən elm üçün gərəkli olan yeni nəfəs məhz gəncliyin cəsarətində tapılır. Qismət Cəfərovun təşəbbüsü də göstərir ki, Azərbaycan dilçilik elminin sabahı üçün ümidverici qüvvələr yetişməkdədir. Onun sözügedən mühazirələr kitabı, əslində, qədimdən gələn elmi dalğaların Azərbaycan auditoriyasındakı yeni əks-sədası sayıla bilər. Bu da göstərir ki, dilçilik təkcə elm deyil, həm də ənənədir; təkcə nəzəriyyə deyil, həm də nəsildən-nəslə ötürülən mənəvi mirasdır.

"Ümumi dilçilik mühazirələri" müəllifin həm elmi araşdırmalarına, həm də BDU-da apardığı mühazirələrə əsaslanır. Kitabın strukturu ardıcıllığı ilə seçilir: dilçiliyin predmeti, tarixi, metodları, dilin mahiyyəti, ekstralinqvistika, interdisiplinar yanaşmalar - hamısı bir-birini tamamlayan zəncirin halqalarıdır. Kitab müəllifi tələbəyə yalnız faktları təqdim etmir, müqayisə etməyə, nəticə çıxarmağa da yönləndirir.

Kitabın girişində müəllif deyir: "Dilçiliyin, yəni dil haqqındakı elmin üstünlüyü odur ki, o, öz baxışlarını tənzimləyə bilir; hətta yanlış nəzəriyyələr müəyyən bir dövrdən sonra maraqlı nəticələr verə, redaktə oluna bilir. Bu mənada dilçilikdə tam səhv nəzəriyyə yoxdur". Bu fikir yalnız elmi tezis deyil, həm də gənc bir tədqiqatçının nəzəriyyələrin dialoquna verdiyi dəyərin göstəricisidir.

Müəllifin izahında dilçilik tarixi sadəcə faktların xronologiyası kimi yox, poetik-metaforik bir yol kimi təqdim olunur: qədimdən gələn işıqlar birləşərək müasir dilçiliyin bilik səmasında yeni şəfəq yaradır. Burada Panini qrammatikası ilə Xomskinin generativ nəzəriyyəsi arasında qurulan əlaqə də diqqətəlayiqdir - gənc müəllif yalnız tarixi ardıcıllığı izləmək deyil, müasir nəzəriyyələrin köklərini göstərmək istəyir.

Əsərin güclü cəhətlərindən biri mürəkkəb nəzəriyyələrin sadə, aydın və bəzən poetik izahıdır. Məsələn, Sössürün "dil və nitq" konsepsiyası belə şərh olunur: "Nitq fəaliyyəti, əslində, dil + nitq deməkdir. Dil ona görə lazımdır ki, nitq anlaşılan olsun, nitq isə ona görə lazımdır ki, dil təşəkkül tapsın". Bu izah mürəkkəb nəzəriyyəni bədii bir metaforaya çevirir.

Kitabda ənənə ilə yeniliyin dialoqu aydın görünür. Yuxarıda adları çəkilmiş Azərbaycan dilçilərinin ümumi dilçiliyə aid dərslikləri dilçiliyimizin bu sahəsinin elmi təməlini təşkil edir. Qismət Cəfərovun kitabı (və adlarını çəkdiyimiz digər tədqiqatları) isə bu təməl üzərinə qoyulmuş yeni daş, gənc bir filoloqun elmi mozaikaya əlavə etdiyi yeni rəngdir. Klassik dərsliklər əsasən sistemi bütöv təqdim edirdisə, Qismət Cəfərovun işində müəllifin şəxsi müşahidə və təhlilləri də öz yerini tutur. Bu isə dərsliyi təkcə tədris vəsaiti deyil, həm də müasir dilçilik tədqiqatlarına töhfə kimi dəyərləndirməyə imkan verir. "Ümumi dilçilik mühazirələri" həm də elmi tədqiqatlar yolunun başlanğıcında olan bir gənc filoloqun öz səsini eşitdirmək cəhdi də sayıla bilər. Və bu səs, zənnimizcə, artıq eşidilməkdədir - həm tələbə auditoriyasında, həm də ümumən Azərbaycan elmi mühitində.

Əsərin dili canlı, üslubu səmimidir. İzahlar həm akademik, həm də maarifləndiriçi səciyyəsi ilə seçilir. Müəllifin təhkiyə dilinin diqqətçəkici cəhətlərindən biri tələbələrlə birbaşa ünsiyyət və müraciət formalarından istifadə etməsidir: "əziz tələbələr", "tələbə dostlar", "İndi sizə elə bir məktəb haqqında danışacağam ki...", "Bir az da Sössürün müqayisələrindən danışaq". Bu cür müəllif təhkiyəsi oxucunu passiv müşahidəçidən fəal iştirakçıya çevirir. Bu xüsusiyyət kitabı həm tələbə üçün "dərs otağında işıq", həm də elmi ictimaiyyət üçün "gənc bir nəfəsin sorağı"na çevirir.

Əminliklə demək olar ki, Qismət Cəfərovun bu əsəri Azərbaycan dilçilik elminin davamlı inkişafına verilən dəyərli töhfədir. Kitab həm müəllifin gələcək fəaliyyətinə stimul olacaq, həm də tələbələr üçün mürəkkəb elmi yolları asanlaşdıran bələdçi rolunu oynayacaq.

Gənc bir filoloqun açdığı bu cığırın sonunda geniş elmi üfüqlər boylanır; o üfüqə doğru atılan hər addım isə günbəgün daha da möhkəmlənir.

İlham TAHİROV,

filologiya elmləri doktoru, professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 19 sentyabr, №34.- S.27.