Tütün dükanı

Onun tam adı və soyadı Fernando Antonio Nogeyra Pessoadır. İki ayrı dildə yazıb-yaradan portuqaliyalı şair, nasir, dramaturq, tərcüməçi və esseçi olub. Cavan yaşlarında Lissabonun avanqardizmə meyilli ədəbi dərnəklərinin rəqibsiz lideri sayılıb. Sağlığında istedadına layiq olduğu dəyər verilməsə də, öləndən sonra o, yeni dövr Portuqaliya ədəbiyyatının gerçək simvoluna çevrilibdir.

Yaradıcılığının miqyası və önəmi baxımından ədəbi tənqidçilər, adətən onu XX yüzildə ispan dilində yazıb-yaratmış məşhur Çili şairi, ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatçısı Pablo Neruda ilə müqayisə edirlər.

F.Pessoa 1888-ci ildə Lissabonda anadan olub və 1935-ci ildə yenə orada dünyadan köçüb.

Beş yaşında ikən o, atasını itirir. Maddi sıxıntılardan əziyyət çəkən ailə yaşadığı rahat və geniş evi satıb, daha ucuz bir evə sığınır. İlk şeirini də Fernando elə həmin vaxt yazır. Anası diplomata ərə getdiyi üçün ailə Cənubi Afrikaya köçür, şairin uşaqlıq və yeniyetməlik dövrü o uzaq qitədə keçir. İngilis dilinə dərindən yiyələnməklə, Fernando bu dildə yazıb-yaratmış klassiklərin əsərlərilə tanış olmaqla kifayətlənmir, həm onlardan tərcümələr edir, həm də ingiliscə xeyli şeir yazır. Portuqal dilində yazdığı mətnləri şair sağ ikən "Mensagem" adlı kitabında toplayır, 1918-21-ci illərdə yaratdığı ingilisdilli mətnlərini isə iki ayrı kitab şəklində nəşr etdirir.

Orta məktəbi əla qiymətlərlə bitirir və 1901-ci ildə ilk dəfə ailəsi ilə Portuqaliyaya qayıdır. Təkrar Afrikaya döndükdən sonra Kommersiya məktəbində ixtisas təhsili alır. 1903-cü ildə yazdığı mətn kraliça Viktoriyanın ən yaxşı esse üçün təsis etdiyi fəxri ödülə layiq görülür.

1905-ci ildə o, təkbaşına Lissabona dönür və nənəsinin evində məskunlaşır. 1906-cı ildə filologiya üzrə ali təhsil almaq üçün kurslara daxil olur. Amma elə birinci kursdan sonra təhsildən çiyrinir. Öz təşəbbüsü və imkanlarıyla Portuqaliya ədəbiyyatını öyrənməyə girişir. Nənəsindən qalan miras pul hesabına açdığı kiçik mətbəə isə bir yanğın nəticəsində külə dönür.

Həyatının sonrakı illəri boyu yazar sırf işgüzar yazışmaların tərcüməsi hesabına özünə çörəkpulu qazanmağa məcbur qalır.

1912-ci ildən başlayaraq, o, ədəbi-tənqidi yazılar və esselər ilə mətbuatda vaxtaşırı çıxış edir, habelə qələm dostlarıyla birgə "Orfey" adlı ədəbi jurnal çıxarır.

Yazarın yararlandığı çoxsaylı heteronimlər (müəllifin seçdiyi alter eqo və ya alternativ təxəllüs - A.Y.) sırasına Şevalye de Pa, Aleksandr Sörç, Çarlz Robert Anon, G.M.F.Leçer və Alvaro de Kampos daxildir.

Poetik mətnlərdən əlavə, F.Pessoanın "Hüzursuzluq kitabı" adlı qalın bir romanı da var. Hekayələri isə "Anarxist bankir" başlıqlı kitabında toplanıbdır.

Mən - heç kiməm.

Həmişə də heç kim olaraq qalasıyam.

Nə vaxtsa, kim isə olmağa əsla can atmaram.

Amma dünyanın bütün arzuları mənim könlümə sığar.

İndi mən bu dünyada veyillənən

və öz gerçək məğzindən xəbərsiz

milyonlarla insanın sadəcə biriyəm.

(məğzimdən xəbərim olsaydı, guya nə dəyişəsiydi?!)

Mənzilimin pəncərələri

insan axınlarının durmadan qaynaşdığı bir küçənin

sirlərinə açıbdır öz laylarını.

Bir dəfədə anlamazsan bu küçənin məğzini,

bu, inanılmaz dərəcədə gerçək,

sirləri çətin dərk olunan bir küçəyə açılıb pəncərəm,

çünki burada daşlar da, insanlar da

ən qəliz tapmaca kimidir.

Burada ölüm divarların üzərini kiflə,

gicgahları isə qırovla örtüb, qapayıb.

Burada Tale Hərşey arabasını

Heçlik, Puçluq yoluyla durmadan sürür, qovur.

Gizli sirrə qədəm basan biri qədər sarsılmışam bu gün.

Gözgörəsi ölümə gedəcək bir adam qədər məsumam, məlumam.

Ətrafımla aramdakı hər cür doğmalıq bağını qoparıb-atmışam,

sanki ayrılıq dəmində bu evdən, bu küçədən

şütüyüb-keçibdir qatar vaqonları.

Beynimdə əks-səda verincə vağzal fiti,

sinirlərim o ki var gərilir, sümüklərim isə... şaqqıldayır.

Bu gün mən qarşı cinahda və nisbətən aralıda yerləşən

tütün dükanı ilə içimdəki və özümə bilərəkdən aşıladığım

duyğular arasında ilişib-qalmışam.

Heç nədə bəxtim gətirmir.

Bu cür qərarsız qaldığımdan Hər Şey bir Heçə dönəsidir.

Mənə öyrətdikləri kimi, vaxtilə mən

evin arxa divarındakı pəncərədən sivişib, tarlaya çıxmışdım,

çünki onda niyyətlərim də böyük idi.

Tarlada isə ot da vardı, çiçək də, ağac da,

hətta hər tərəfdə rast gəldiyim insanlar da.

Amma mən geriyə, evə döndüm. Keçib stulda əyləşdim.

Yaxşı, indi nə qərara gəlim?

Nələrin var olduğunu bilmədən, başıma nələrin gələcəyini,

düşündüyüm kimi birisi olub-olmayacağımı

axı necə təxmin edəydim?!

Nədənsə hələ də mən

filankəs və bəhmənkəs olmaq fikrindəydim!

Dünyada bu cür düşünən o qədər adam var ki!

Əslində dünyada o qədər adam olduğuna da,

düzü, inanmağım gəlmir.

Hə, bəlkə dahisən sən?

Bu dəqiqə yüz minlərlə beyində doğan rəngarəng xəyallar

səninkilərdən zərrəcə fəna sayılmaz.

Ancaq onların da - çox yəqin! -

heç biri qoca tarixin yaddaşında qalmayacaq.

Qazanılacaq parlaq zəfərlərdən də geriyə

bir yığın peyin qalacaq, vəssalam!

Odur ki, özümə zərrəcə güvənmirəm.

İstənilən dəlixanada qəlbi ümidlərlə dolub-daşan

kimlərsə tapılar, əlbəttə.

Əgər dünyada heçcə nəyə inanmıramsa,

onda mən zır dəli deyilmiyəm?!

Yox, təkcə mənim içimdə yox...

bu saat neçə-neçə mansarda da,

ya da başqa məkanlarda

özünü dahi sayan nə qədər insan tapılar.

Niyyətləri ucadır, təmizdir, işıqlıdır onların.

Hətta niyyətləri tamamilə mümkün görünsə belə -

o niyyəti uca, təmiz və işıqlı olanların

nə bir gün işığına çıxmasına,

nə də kütlənin onları eşitməsinə heç kəs imkan verməz.

Bu dünya isə

onu haqlı olaraq fəth etməyi diləyənlərin yox,

onu məhz fəth etmək üçün doğulanlarındır.

Mənim arzularım Napoleonun fəthlərindən,

bəlkə sayca daha çoxdur.

Vaxtilə heç İsa da bəşəriyyətə mənim qədər ağuşunu açmamışdı.

Qurduğum təlimlər, yatsa, heç Kantın da yuxusuna girməzdi,

amma bunlara rəğmən, mən də varam və görünür,

həmişə o mansardakı adam qismində qalacağam,

orada ömürbillah yaşamasam da.

Mən əsla "o missiya üçün doğulan biri" sayılmayacağam.

Mən heç vaxt "o işə haqqı çatan biri" də sayılmaram.

Əzəldən qapısı olmayan bir divarda

üzünə gec-tez bir qapı açılacağını uman birisinin

yerində olacağam daima.

Dar hinə sığınsa da, Əbədiyyət himni oxuyan,

hansısa dərin quyuda Tanrının səsini duyan biri kimi

öz yaşayışıma davam edəcəyəm.

Özümə inanımmı onda? Yox.

Bəs başqa nəyəsə? Əsla.

Bu qazan kimi qaynayan başımın qəsdinə durub sanki

Ana Təbiətin günəşi, yağışı,

saçlarımı xışmalayan dəli rüzgarları

və bir də bütün qalan şeylər -

gəlməsini gözlədiyimiz və nə vaxtsa gələcək şeylər,

ya da heç vədə... gəlməyəcək şeylər.

Ey ruh, ürək sahibləri! Ey uzaq ulduzların kölələri!

Dünyanın fəthi üçün bizim

heç yataqdan qalxmamıza da bir gərək qalmayacaq,

çünki oyandığımız zaman

onun necə solğun, qaramat olduğunu dərhal sezəcəyik.

Yataqdan qalxdığımızda dünya

bizə hədsiz yad, ögey gələcək,

evdən bayıra çıxınca,

dünya dönüb, Yer kürəsi olacaq.

Qalaktika, Kəhkəşan yolu ilə Sonsuzluq isə

əlavə peşkəş kimi veriləcək bizə.

Sən isə şokoladını ye, ay qızcığaz.

Hə, şokoladını ye!

Çünki dünyanın bütün hikməti elə onda cəmləşib,

çünki öyüdlər məsələsində heç bir din

bizim şirniyyatçılarla yarışa girəmməz.

Yesənə, ay kirli-pasaqlı qızcığaz!

Kaş mən də, eynilə sənin kimi, unudub hər dərdi-səri,

o konfetləri gözümə təpə biləydim:

halbuki qızılı folqasını dalğın halda açdığım zaman -

bir vaxtlar öz həyatım kimi -

ləziz şokolad da... əlimdən sürüşüb, yerə düşür artıq.

Mənim yönlü biri olmayacağımı anlamamdan

geriyə nə qalacaq görəsən?

Yəqin çılğın tərzdə şeirlərimi vərəqə köçürməm,

binamızın Sonsuzluğa açılan o girişi...

Ən azından hissiyyatdan uzaq nifrətim

indi sırf öz qəsdimə durub barı.

Bir də soyuqqanlı olayların axarından sıyrılıb çıxarkən,

bir parça bezi xatırladan mənliyimi

ən azı mərdi-mərdanə bir kənara tulazlayır

və evdə köynəksiz dolaşıram.

Ey mənə təsəlli sırıyan xanım!

Sən sırf var olmadığın üçün bu təsəlliləri verə bilirsən.

Kimliyin də bəlli deyil:

ya sonradan canlanacağı umulan yunan tanrıçasısan,

ya Romanın hədsiz nəcib, amma bəxtsiz patrisi qadınısan,

ya trubadurlara ilham verən bər-bəzəkli,

yarlı-yaraşıqlı, şux yosmasan,

ya on səkkizinci əsrdə yaşamış,

çılpaq olduğu qədər də əlçatmaz bir markizasan,

ya atalarımızın yaşadığı dövrdə ad-san qazanan

yüngül-yaraq, ayağısürüşkən bir qadınsan,

ya da kimliyini heç bilmədiyim həməsrimsən.

Yox, səni mən tanımıram,

kimliyinə, qiyafənə də bənd olan deyiləm.

Sırf təbimi coşdurmaqdırsa məqsədin -

onda haydı, başla!

Çünki ürəyim tamamən boşalıb.

O ruh çağıranları yamsılayarmış kimi,

indi öz ruhuma səslənir və qəribədir,

orada heçcə nə... tapa bilmirəm.

Pəncərəyə yanaşınca, qarşımda açılan küçəni

ovcumun içi qədər aşkar görürəm,

dükanları, səkiləri, şütüyən maşınları görürəm,

Paltara bürünən, qaçan, toqquşan canlı məxluqları görürəm.

Sonra itlərə sataşır nəzərim - onlar da canlıdır, təbii ki.

Edam hökmlü biri qədər öz içimə qısılıram,

çünki hər şey kimi,

bütün bu sadalananlar da mənə yad gəlir.

Yaşadım, öyrəndim, sevdim,

hətta nələrəsə ümid də bağladım.

Ancaq bu gün elə avara tapılmaz ki,

ona sırf öz tay-tuşum sayılmadığı üçün

dərin həsəd hissi bəsləməyim.

İndi bu cır-cındırlara, yaralara,

saxtakarlıqlara göz qoyarkən dayanıb, düşünürəm:

görünür, sən heç vaxt yaşamamısan,

heçcə nə də öyrənməyibsən.

Hə, hə, heç kimi sevməyib,

heçcə nəyə inanmayıbsan

(çünki bunların heç birinə sahib olmadan da,

özünü o cür tanıtman mümkündü axı).

Yəqin sən də

- quyruğu qopan kərtənkələ kimi -

həyatına sırf qaldığı yerdən davam eləmisən.

Bəs yaxşı, kərtənkələdən daha dəyərsiz olanlar üçün

o "qopan quyruq" nə ifadə edir görəsən?!

Özümü nəyə çevirdiyimin artıq zərrəcə dərdini çəkmirəm.

Halbuki nələrə çevirə bilərdim?

Bax, o işə mən he-e-ç girişmədim.

Ümid bağladığım domino daşı yanlış çıxınca,

kimsədən o umduğum dəyəri görə bilmədim,

sonradan heç dirəşmədim də,

elə bu üzdən öz olan məğzimi də itirməyə başladım.

Maskamı çıxarmağa cəhd edərkən,

onun artıq üzümə yapışdığı məlum oldu:

bir xeyli əlləşdim,

onu qoparıb, güzgüyə baxınca,

yerində qırışmış üzümü gördüm artıq.

Sərxoş idim deyə, vaxtilə çıxarıb-atdığım

kostyumu geyinməkdə acizlik çəkdim.

Hə, maskamı bir kənara tulladım,

özünə hami arayan üzüyola köpək kimi

mərhəmətli qapıçının otağında uyudum.

Seçilmişliyimin isbatından ötrü isə

indi öz hekayətimi tezcənə yazıb-bitirməliyəm.

Ey şeirlərimin ruhunda uyuyan ahəng!

Kaş səni bir azca erkən tapaydım:

onda tütün dükanının önündə də

bunca sallanıb, durmazdım.

Onda varlığımın isbatı üçün -

bazarda mətah sayılmayacaq bir xalça misalı -

atardım səni, ya öz ayaqlarımın altına,

ya da özgələrə payəndaz edərdim.

Hansısa sərxoş da tapdalayardı səni,

bir qaraçının haradansa oğurladığı buzov da.

Budur, qapıya yanaşan dükan sahibi

kandarda ayaq saxladı.

Qanrılıb ona göz qoyuram deyə,

boynum qacımağa başlayır.

Onu heç anlamadığıma görə isə,

bəlkə qəlbim boynumdan daha betər qacıyıb indi.

Möhləti bitincə, o, öləcək. Elə mən də öləcəyəm.

O, rəfə düzdüyü malları tərk edib,

buralardan gedəcək bir gün,

mən isə... öz şeirlərimi.

Bir gün onun malları çürüyəcək,

mənim də şeirlərim nə vaxtsa ölüb-gedəcək.

Sonra o dükanın yerləşdiyi küçə öləcək,

şeirlərimi yazdığım dil də unudulacaq,

sonsuz bir yoxluğa qarışacaq.

Bütün bunların baş verdiyi planet də

fırlanmağına ara verib, bir gün öləcək.

Digər qalaktikaların hansındasa insanabənzər bir məxluq

yenə vitrinəbənzər bir şeyin önündə dayanmaqla,

şeirvarı mətn toqquşduracaq özü üçün.

Və həmişə bunların biri digərinin qarşısında olacaq

və hər biri digərindən daha vecsiz sayılacaq.

Və ağlasığmaz sayılanlar da

gerçək olanlar qədər vecsizləşəcək bir gün.

Dərində, batində uyuyan o sirr isə

üzdəki sirdən zərrəcə fərqlənməyəcək.

Gah bu olacaq, gah digəri,

ya da nə bu olacaq, nə də... digəri.

Budur, dükana (siqaret üçünmü?) təzə müştəri girdi.

Bu sayədə gerçəkliyə bir azca hörmətim artır,

inam və insanlıq duyğusu dolur içimə,

gücümü toplamaqla, yerimdən qalxır,

az əvvəlki düşüncələrin tam əksini sübuta yetirən

şeirlər yazmağa girişirəm.

Vərəqə baxıb düşünərkən siqaret yandırıram.

Qalxan tüstünün ətrinə qapılıb,

fikirlərimin sərbəst uçuşundan həzz alıram,

çünki tüstünün yönü mənə dümdüz bir yolu xatırladır.

Həmin an əsl duyğu sərrafı kimi

hər cür həlləm-qəlləm əməldən sıyrılmağın

həzzinə dalıb razılaşıram ki, fəlsəfə ilə uğraşmaq

əslində nəhs ovqatın bizlərə diktəsi imiş.

Ardınca kresloda yayxanaraq,

təkrar siqaret tüstülədirəm.

Tale izn verirsə, tüstülədim də: nə olasıdır guya?!

Halbuki camaşırçı qadının qızıyla evlənsəydim,

hər halda indikindən qat-qat bəxtəvər olardım.

Kreslodan qalxıb, pəncərəyə yanaşıram.

Müştəri də dükandan çıxır.

(Pulun qalığını götürdümü, görəsən?)

A-a, bu ki... köhnə tanışım Estevesdir,

metafizikadan da tamamilə uzaq biridir o.

(Bu ara dükan sahibi təkrar kandarda peyda olur.)

Həmin dəm qəlbi qanad taxan Esteves geri qanrılır,

məni görüncə,

sağollaşmaq üçün hələ əl də yelləyir.

Ona səslənirəm: "Salamat qal, Esteves!"

Bu yolla mən Yaradılışa təzədən,

amma bu səfər hər cür idealdan,

ümiddən məhrum bir ovqatla növbəti təkanı verirəm.

Dükan sahibi isə

əsirgəmir məndən öz şux təbəssümünü.

Fernando PESSOA

Tərcümə etdi: Azad YAŞAR

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 19 sentyabr, №34.- S.31-32.