"Cahangiranə bir dövlət

çıxardıq bir əşirətdən"...

"Babalarımız oğuzlar-türkmənlər" silsiləsindən

Böyük türk şairi Namiq Kamalın bu məşhur misrası yüzillər boyu dünyaya hökm etmiş Osmanlı imperiyasının yaranma və formalaşma mexanizmini əks etdirməklə yanaşı, tariximizin qaranlıq səhifələrinə, o cümlədən, türkmən bəyliklərinin inkişaf qanunauyğunluqlarına, onların Osmanlılarla qarşıdurmalarına işıq tutur, türkmən ulusunun iki böyük qolunun ayrılması, oğuz ellərində başlayan mürəkkəb etnik differensiasiya proseslərinin erkən mərhələsi haqqında ipucları verir...

Tarixi nonsens: "konfederativ tipli"

əşirət dövlətləri - türkmən bəylikləri

Monqol istilası ilə əlaqədar XIII əsrin ortalarında Asiyanın içərilərindən qərbə doğru yeni oğuz köçü başladı və nəticədə Anadolu Səlcuqi dövlətinin daxili nizamında dəyişiklik baş verdi. Oturaq şəhərli-kəndli əhali ilə yarımköçəri türkmənlər arasında balans pozuldu. Əksər ərazilərdə əkin sahələri yenidən otlaqlara çevrildi, iqtisadiyyatın inkişafı ləngidi, şəhərlilərlə onların köçəri qonşuları arasında ziddiyyətlər kəskinləşdi. Bu dövrdə dövlətin əsas gəlirləri oturaq əhalidən alınan vergilər, qismən də gömrük rüsumları hesabına formalaşırdı və Konya sultanları əkinçiliyin və ticarətin inkişaf etdirilməsində maraqlı idilər. Odur ki, artıq formalaşmış iqtisadi ukladın köçəri türkmənlər tərəfindən mümkün qədər az zədələnməsinə səy göstərir, köçləri mərkəzdən kənarlara yönləndirir, məqsədyönlü məskunlaşdırma siyasəti yeridirdilər. Anadolu yaylasını çevrələyən sıra dağların yamaclarında, sərhəd bölgələrində yerləşdirilən köçərilər heyvandarlıqla məşğul olur, qışda obalarda yaşayır, yayda yaylaqlara qalxır, sürülərinə geniş otlaqlar axtarır, eyni zamanda "uc boyları"nın təhlükəsizliyini təmin edirdilər. Türkmən oymaqlarının əsas gəlir mənbələrindən birini də Bizans kənd və qəsəbələrinə axınlardan əldə etdikləri qənimətlər təşkil edirdi. Axınçılıq Anadoluda türkmən bəyliklərinin yaranmasında və genişlənməsində müstəsna rol oynayırdı. Axınçılar vaxtaşırı olaraq güclü tayfa başçılarının rəhbərliyi altında yeni torpaqlar əldə etmək, yaxud bir-birlərindən çox uzaqda yerləşən yaylaqlar və qışlaqlar üzərində siyasi nəzarəti ələ keçirmək uğrunda vuruşur və olduqca geniş ərazilərdə uluslar və ya bəyliklər yaradırdılar.

Əsrlərcə ucsuz-bucaqsız bozqırlarda köçəri ömür sürmüş türkmənlər Mərkəzi Asiyadan Anadoluya təkcə həyat tərzlərini deyil, babalarının mənəvi mirasını- inanc, vərdiş və gələnəklərini də gətirmişdilər. Uclarda cəmiyyətin siyasi təməlini türkmən ənənələri təşkil edirdi. Bəyliklərin dövlət quruluşu da başlanğıcda əşirət təşkilatından ibarət idi. Beynəlxalq hüquqda buna "tribal state" (tayfa/əşirət dövləti), yəni bir və ya bir neçə əşirətin əsasında meydana çıxan dövlət təsisatı deyilir. Bəyliklər əşirət və qəbilələrin, əşirətlər bir-birinə qan qohumluğu ilə bağlanan müxtəlif ailə, nəsil və tirələrin birləşməsindən əmələ gəlir və bu kiçik vahidlərin hər birinin başçısı da "bəy" adlanırdı. Göytürklərdən etibarən türk əsilzadələri arasında "bəy" ünvanı həmişə (məs., Qaraxanilərdə "Bəybörü", "Bəybars") işlənmişdi. Anadolu bəylikləri də, adından göründüyü kimi, bəy əsaslı dövlətlər olub, bir və ya bir neçə bəyin iyerarxiya nərdivanı şəklində fəaliyyət göstərir, ailə, nəsil, elat başçılarının qarşılıqlı münasibətləri şaqulu və ya vertikal bağlılıqla şərtlənirdi.

Doğrudur, Anadolunun şərqində və qərbində yaranmış uluslar arasında müəyyən tipoloji fərqlər nəzərdən qaçırıla bilməz; qərbdəki bəyliklərdə tezliklə oturaq həyat tərzi üstünlük qazanmışdı. Con Vudsun, qərbdəki "ərazi bəylikləri"ni "yarıoturaq", şərqdəkiləri isə "yarıköçəri tayfa konfederasiyaları" kimi xarakterizə etməsi təsadüfi deyil. Amma orası da var ki, necə səciyyələndirilməsindən, hansı adla anılmasından, şərqdə, ya qərbdə yaranmasından asılı olmayaraq Anadoludakı bütün türkmən uluslarının sosial-siyasi quruluş etibarilə bir-birindən o qədər də fərqlənmədiyi açıq-aşkar ortadadır və bunları "bəylik" də, "konfederasiya" da adlandırsaq, eyni dərəcədə haqlı olarıq. Zira tipik daxili quruluşa və iyerarxiyaya malik olan, möhkəmləndirilmiş istehkamlardan ibarət ərazilərdə məskunlaşmış hansısa konkret tayfa(lar) tərəfindən yaradılmasına rəğmən, bəyliklərin sonrakı mərhələdə konfederativ təsisata çevrildiyi məlumdur. Osmanlı bəyliyi buna bariz nümunədir. Kayı/Qayı/Qayığ boyuna mənsub Osman bəy Anadolunun qərbində uc bəyi (ərəb qaynaqlarında "sahibül-ucat") mövqeyinə yüksəlmiş, ətrafına müxtəlif türkmən boylarından olan bəyləri toplayaraq onları qəza (müqəddəs savaş) uğrunda təşkilatlandırmışdı. Bu, kökləri Hunlar, Göytürklər, Səlcuqilər dövrünə qədər işləyən klassik konfederativ təşkilat modelidir: bir nüvə (ailə, tayfa) və onun ətrafında birləşən çox sayda əşirət (tayfa və qəbilələr). İlbər Ortaylının fikrincə, "qədimdən mövcud olmuş" bu struktur Əmir Teymur zamanında Orta Asiya və İranın türk etnik-coğrafi arealında daha möhkəm oturuşmuş və qərarlaşmışdı. Bəyliklər üçün "konfederasiya" terminini yalnız şərti anlamda, sırf oxşarlıq, analogiya mülahizəsi ilə işlətmək mümkündür. Tayfa əsaslı türkmən konfederasiyaları tərkibcə qeyri-sabit və dəyişkən olub klassik dövlət tipindən prinsipial şəkildə fərqlənir. Tarixçilərin müşahidələri göstərir ki, XV əsrin əvvəllərində- Ağqoyunlu Qara Osmanın hakimiyyətə başladığı dövrdə Bayandurilər Bozdoğan, Dögər, Əfşar, İnallu və Bayat tayfaları ilə birləşmişdilər və onların bağlılıq əlaqələri nisbətən zəif idi. Sonralar isə bu konfederasiya Pörnək, Mosullu, Həmzə-hacılu, Heydərlü, İvaz, İzəddin-hacılu, Tabanlu və Yurdçu tayfalarının da qoşulduğu güclü bir ittifaq idi. Aydın məsələdir ki, tayfa birliyinin genişlənməsi ilə siyasi şərait də dəyişir, ortaya yeni-yeni qarşılıqlı öhdəliklər və tələblər çıxır. Əslində, "tarix boyunca köçəri həyat və quruluş tərzinə malik əşirət və qəbilələr klassik dövlətlərə alternativ (antiteza) təşkil etmişdir" (Yəhya Başkan). Türkmən bəyliklərində də konfederantların ən dəyişməz xüsusiyyəti mərkəzdənqaçmaya, sərbəstliyə, bir qədər də özbaşınalığa meyllilikdir, - desək, yanılmarıq. Bu isə hər şeydən əvvəl köçəri həyat tərzi ilə şərtlənir.

Anadoluda yaranmış bəyliklərin özlərini Səlcuqilərin (Qərbi və Mərkəzi Anadoluda) və Hülakuların (Şərqi Anadoluda) hüquqi-siyasi varisləri saymasına baxmayaraq, türkmənlərin köçəri ənənələrini yüzillər boyunca qoruyub saxlaması onların xarakterik milli-etnik xüsusiyyəti kimi qiymətləndirilə bilər. Hətta C.Vuds Qara Yülük Osmanın "Öyüdnamə"sinə (o da digər Qərb müəllifləri kimi bu qeydlərdən "Oğluma məsləhətlər" adı ilə bəhs edir) əsaslanaraq Ağqoyunluların köçəri həyat tərzini qanun və prinsip səviyyəsinə qaldırdıqları və bütöv bir "köçərilik ideologiyası" belə yaratdıqları qənaətinə gəlir. Onun fikrincə, "köçərilik ideologiyası" oğuz törəsi, türklük və sərbəstlik (müstəqillik) mənası daşımışdır ki, bu da türkmənlərin dünyagörüşünə, ilk növbədə əcdad kultuna uyğundur. Türkmənlər qədim dövrlərdən əfsanəvi Oğuz xaqanı özlərinin cəddi hesab edirdilər. Bu mənada Qara Yülük Osmanın Ağqoyunlularının soykökünü Oğuz xan oğullarından Bayandur xana (konfederasiyanın hakim tayfası olan bayandur/ bayındırların ulu babası) bağlaması tamamilə anlaşılandır. C.Vuds yazır: "Xanlar xanı Bayandur xanın törəməsi olması Ağqoyunlu hökmdarına Anadolu, Suriya və Azərbaycanın siyasi cəhətdən dağınıq olan türkmən tayfalarından sədaqət tələb etmək üçün zəmin yarada bilərdi". Seyfəddin Ərşahin Qara Yülük Osmanın türkmən (köçəri) prinsiplərinə önəm verməsini onun müstəqil türkmən əşirətlərini öz bəyliyinə cəlb etmək üçün göstərdiyi səylərlə əlaqələndirir. Bu istək, demək olar, irili-xırdalı bütün bəylərə xasdır.

Qara Osman türkmənlərin gücünün başlıca qaynağını köçəriliyə bağlılıqda görür, oturaq həyatın türklüyə və azadlığa (müstəqilliyə, özgürlüyə) zərər verəcəyini vurğulayır. Bu fikir də yeni deyil. İbrahim Qəfəsoğlunun qənaətincə, Göytürklər dövründə köçəri həyat tərzindən üz çevirmənin, şəhərlərə qapanmanın türklərə xeyir gətirməyəcəyini Bilgə Tonyukuk da söyləmişdi. "Öyüdnamə" Ağqoyunlu bəyliyində nizamın qorunub-saxlanılması üçün onlu sistemi ən optimal quruluş kimi təqdim edir ki, bu da türklərin ordu-millət xarakterindən doğan bir sistemdir və təkcə hərbi deyil, həm də sosial-siyasi xarakter daşıyır. Onlu sistemə əsasən, Ağqoyunlu ulusunda boylar onbaşı, yüzbaşı, minbaşı və onminbaşıya (tümənbaşı) bağlı vahidlər kimi təşkilatlanmışdı.

Elxanilərin süqutundan sonra onun keçmiş ərazilərində heç bir dövlətə bağlanmaq istəməyən xeyli türkmən əşirəti yerləşmişdi. Onlar bəyliklərə biət etmir, azad və sərbəst yaşamağa üstünlük verir, siyasi-iqtisadi müstəqilliklərini hər vəchlə qoruyurdular. Yeddicildlik "Azərbaycan tarixi"ndə qeyd olunduğu kimi, XIV əsrin sonlarına doğru Azərbaycanın bir çox ərazilərində köçəri tayfaların nüfuzu artmış və siyasi dominantlıq onların əlinə keçmişdi. Bəyliklər həm döyüşçülükdə, həm də heyvandarlıq və toxuculuqda böyük məharət sahibi olan bu əşirətləri öz tərəflərinə çəkmək istəyir, onlarla əməkdaşlığa çalışır, bu məqsədlə köçərilik prinsiplərinə sadiq olduqlarını, törə ilə hesablaşdıqlarını vurğulayır, onlara geniş imtiyazlar vəd edir və əlbəttə ki, onların təbəəçiliyini qazanmaq uğrunda bir-birləri ilə mübarizə aparırdılar. Bəyliyin gücü digər amillərlə birlikdə ona qoşulan əşirətlərin sayı və sanbalı ilə ölçülürdü. Köçəri tayfalara zorakı təsir imkanları isə yolverilməz sayılırdı. Əşirətlərin bir bəylikdən başqasına keçməsi mütləq şəkildə könüllülük əsasında baş verə bilərdi. Hətta hər hansı bəyliyin müharibədə məğlub olub dağılması belə onun tərkibinə daxil olmuş tayfaların avtomatik surətdə qalib tərəfin hökmünə keçməsi ilə nəticələnmirdi. Bunun üçün nüfuzlu əmirlərin (tayfa, bəzən də qoşun başçıları) yanına elçilər göndərir, xüsusi yazılmış "nəvazişnamə" məktubları ilə onları qalib bəyliyə qoşulmağa dəvət edirdilər. Həsən bəy Rumlu Uzun Həsənin Cahanşah üzərində qələbəsindən bəhs edərkən bu prosedurlardan da söz açır. Lakin bildiyimiz kimi Uzun Həsən ilk vaxtlarda Qaraqoyunlu konfederantlarından yalnız ikisinin- Hacılu və Alpavut (Bağdadı alpavutlar nəzarətdə saxlayırdı) tayfalarının başçılarına sədaqət andı içdirə bilmişdi. Çepni, Ağacəri, Sədlu, Bayramlu, Duxarlu tayfaları Ağqoyunluların tərkibinə sonradan qatılmışdı. Baharlu əmirlərinin isə Uzun Həsənin hakimiyyətini ümumiyyətlə qəbul etməyib, teymurilərin himayəsinə sığındıqları məlumdur.

Bəyliklərdə sosial-siyasi piramidanın başında "ulu(q) bəy" (rəsmi vəsiqə və sikkələrdə işlənən "əmirül-əzəm", "sültanül-əzəm" ibarələrinin ekvivalenti) durur. Bəyliyin qurucusu bəzən onun özü, əksər hallarda isə atası və ya babasıdır. Hər bir halda ulu bəy əcdad kultuna uyğun şəkildə dövlətə (bəyliyə) adını vermiş sülalənin (xanədanının) tam hüquqlu təmsilçisidir. Ulu bəy, xüsusən, hakimiyyətinin ilk dövründə öz tayfası ilə yanaşı, ona mənsub olmayan sosial qrupların hərbi-siyasi dəstəyinə böyük ehtiyac duyur və tayfa başçılarının sədaqətini qazanmağa cidd-cəhd göstərir, əşirətləri bəyliyinə birləşdirdikdən sonra da "real və ya yardımçı qohumluq bağları və nigah müttəfiqliyinə söykənən şəbəkə vasitəsilə" (C.Vuds) onların dəstəyini möhkəmləndirməyə can atır. Osman bəy, sonra isə Orxan Qazi həm tutulan torpaqların təhlükəsizliyinin təmin olunması, həm də bəyliyin demoqrafik tərkibinin genişləndirilməsi mülahizəsi ilə zəbt olunan ərazilərdə köçəri türkmən tayfalarını yerləşdirirlər ki, bu da Səlcuqilərdən gələn "iqta" təsisatına yeni nəfəs verir. Vaxtilə oturaq həyat tərzi keçirən şəhərli-kəndlilər və hakim sülalənin hərbi-siyasi gücünü artıran köçəri türkmənlər arasında balans yaratmaq problemi ilə qarşılaşan Səlcuqilər çıxış yolunu iqta təsisatında tapmışdılar. Nizamülmülkün "Siyasətnamə" əsərində də qeyd olunduğu kimi oğuz birliklərinin komandanlarına böyük torpaqlar, bütöv vilayətlər iqta olunmuşdu. "İqta" termini ərəb dilindən "kəsim", "pay" kimi tərcümə edilir. Hökmünə iri inzibati ərazilər verilən iqta sahibləri əşirətini, tayfasını həmin torpaqlara köçürür, yurd salırdılar.

"İqta" və ondan törəyən digər hərbi-bəxşiş torpaq təsisatları Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu konfederasiyalarında da geniş yayılmışdı. Bu təsisatlar, Tofiq Nəcəflinin qeyd etdiyi kimi, dövlətə xəzinədən əlavə vəsait xərcləmədən böyük və güclü ordu yaratmağa imkan verirdi. Vaxt keçdikcə iqta institutunu soyurqal əvəz etmişdi: "Azərbaycanda soyurqal torpaqları ilk dəfə XIV əsrin sonuncu rübündə ortaya çıxmışdı... Hərbi və mülki xidmət müqabilində paylanmış bu mülklər feodalların irsi istifadəsində olurdu. Ancaq soyurqal torpaqları hərbi-inzibati qulluq əyanlarına yeni üstünlüklər və imtiyazlar verirdi: bu əyanlar soyurqal torpaqları üzərində inzibati və məhkəmə hakimiyyəti səlahiyyəti alır, dövlət xəzinəsinə vergi verməkdən azad olunurdular. Mərkəzi hakimiyyət məmurlarının nəzarəti soyurqal torpaqlarına aid edilmirdi... Hərbi-köçəri əyanlara- tayfa və əyalət əmirlərinə soyurqal adı ilə bütöv mahal və əyalətlər bağışlanırdı". Göründüyü kimi, ulu bəy tayfa və əşirətləri öz tərəfinə çəkmək üçün müstəsna səlahiyyətlərinin bir qismindən boy bəylərinin xeyrinə imtina edirdi.

Bu və bənzəri tədbirlər, habelə təhlükəsizlik zərurəti tayfa başçılarını ("sərdarani-el") da cəlb edir, onları bəylik və konfederasiyalarda birləşməyə, dövlət himayəsinə girməyə, yaşadıqları ərazinin iri siyasi ittifaqında yer almağa həvəsləndirirdi. Amma onlar da ulu bəyin hakimiyyətini tanımaqla öz sərəncamlarında olan hərbi qüvvə və iqtisadi resursların müəyyən qismini "mərkəzi hakimiyyətə" təslim etməli olurdular. Beləliklə, tərəflərin hər ikisi bu birliyə mövcud siyasi statuslarının müəyyən qədər ixtisar edilməsi hesabına daxil olur və qarşılıqlı münasibətlərində daim bu itkini kompensasiya etməyə cəhd göstərirlər. Bu mənada konfederasiya başçısı ilə ortaq tayfaların razılaşması bəlkə elə yaranışdan qüsurludur. Amma onun hər iki tərəf üçün sərfəli və faydalı olmasına da şübhə yoxdur. Tayfaların həyati maraqları, ən əsası isə təhlükəsizlikləri təmin olunur. Dövlətin həmtəsisçiləri sırasında yer almaq- işin mənəvi tərəfi bir yana- onlara sırf maddi üstünlüklər vəd edir, daha böyük qüvvə ilə axınlara çıxmaq, basqınlar etmək, bol qənimət qazanmaq (buraya əsirlər və çox zaman işğal olunan ərazilər də daxildir), dinc dövrdə isə ulu bəyin hədsiz səxavətindən bəhrələnmək imkanlarını qat-qat artırır. Göründüyü kimi, bəyliklə onun tərkib hissələrini təşkil edən tayfalar arasında yaranan münasibəti spesifik sosial saziş, ortaqlıq əhdnaməsi kimi nəzərdən keçirmək mümkündür və bu saziş, əhdnamə pozulmadığı müddətcə hər iki tərəfin maraqlarına xidmət edir. Burada daxili münasibətlər adi müttəfiqlikdən daha sərt və dərindir. Ortaqlığa girən tayfa və onun başçısının dövlətə adını verən təsisçi tayfanı (xanədanı) təmsil edən ulu bəyə itaət və biət etməsi əsasdır. Əsasdır, amma eyni zamanda "yumşaq" və nisbidir, müəyyən mənada hətta şərtidir.

Bəyliklərdə ortaqlıq, ümumiyyətlə, mürəkkəb bir institutdur. Nə qədər ki tayfa müstəqildir, dövlətə bağlı deyil, onun rəisi suveren hüquq və səlahiyyət sahibi, obasının, elatının mütləq hakimidir. O, öz boyu ilə tam bir vəhdət halındadır. Çox vaxt ona öz adını belə verir. Boyu məhz bəyinə görə tanıyır, dəyərləndirirlər. Bəy də özünü boyundan ayrı təsəvvür etmir, onun mənafeyini hər şeydən yüksək tutur. Boy ona babalarının əmanətidir. Eyni səbəbdən bəy də boyu üçün şəriksiz və əvəzolunmaz liderdir, onun əmr və istəklərinə danışıqsız əməl etmək boyun hər bir fərdi üçün müqəddəs borcdur. Ənənə və inanclarla əsaslandırılan bu qarşılıqlı münasibət zənciri hüquqi müstəvidə eyniləşmə səviyyəsində gözlənilir, məxsusi bir ictimai sistem doğurur və tayfa daxilində praktik fəaliyyətlər həmin sistem çərçivəsində həyata keçirilir. Tayfa, bəyliyə daxil olduqdan sonra da bəy-boy eyniyyəti əhali tərəfindən əvvəlki qaydada gözlənilir. Əhali üçün bəy yenə də bəydir, əsas odur ki, tayfanın rəisi odur. Onun öz hüquq və səlahiyyətlərinin bir qismini "könüllü şəkildə" ulu bəyə güzəştə getməsi əhali üçün önəm daşımır. Boy bəyinin vəziyyəti isə daha ağırdır. Əvvəla, o, "özbaşına" deyil. Tayfanın digər bəyləri, ağsaqqallar da var və bəy öz davranışlarını onlarla razılaşdırmağa borcludur. O biri tərəfdən, konfederasiyaya daxil olduqdan sonra boy bəyi artıq yalnız öz tayfasının deyil, bütövlükdə bəyliyin və onun digər ortaqlarının maraqlarını qorumaqla da mükəlləfdir və bu mənada qərarlarını məhdudlaşdırmaq məcburiyyətindədir. Maraqlar toqquşanda isə o, mövqeyini ulu bəyin, digər tayfa bəylərinin maraqları ilə uzlaşdırmalıdır. Beləliklə, boy bəyi daim tayfasının və dövlətin mənfəətləri arasında seçim etmək, balans yaratmaq zorundadır və təbii olaraq, düşdüyü asılılığı maksimum azaltmağa zərurət duyur, fürsət düşdükcə ulu bəydən yeni-yeni imtiyazlar qoparmağa can atır. Bunun üçün müvafiq təsir rıçaqları da yox deyil.

Türkmən bəyliklərinin siyasi spesifikası onların erkən və ibtidai demokratiya qanunları ilə idarə edilməsində əks olunur. Burada ulu bəy də ortaqları ilə hesablaşmağa borcludur, hətta demək olar ki, o, bəyliyin mütləq hakimi də deyil, "bəylərin ulusu"dur. Üzərinə tayfalararası münasibətlərin nizamlanması, onların hər birinin mənafelərinin qorunması, konfederantlar arasında siyasi balansın yaradılması kimi öhdəliklərlər götürən ulu bəy Böyük Divanla (Dövlət Divanı) yanaşı Bəylər Məclisi (Qaraqoyunlularda və Ağqoyunlularda Kəngəş və ya Məşvərət Divanı) qarşısında da məsuliyyət daşıyır, başqa sözlə, öz suveren hakimiyyətini könüllü şəkildə digər bəylərin (xanədan üzvləri, hərbi elita nümayəndələri), o cümlədən, tayfa başçılarının yarımsuveren hüquqları ilə məhdudlaşdırır. Əşirət rəisləri də ulu bəyin qardaşları, oğlanları, xanımları, ordu başçıları ilə birlikdə müharibə, sülh, varislik kimi mühüm dövlət məsələri ilə bağlı məşvərətlərdə həlledici səs hüququ ilə iştirak edir, beləliklə, ulu bəyin şəriklərinə çevrilirdilər. 1281-ci ildə Ərtoğrul bəyin vəfatından sonra qardaşı Dündar bəyin ciddi-cəhdlərinə baxmayaraq ulu bəy seçimində Osman bəyin dəstəklənməsini, Ağqoyunlu Qara Yülük Osmanın qardaşı Əhməd bəylə siyasi mübarizədən məhz konfederant əşirətlərin müdaxiləsi nəticəsində qalib çıxmasını yada salmaq, zənn edirik, kifayətdir. Bircə onu əlavə edək ki, sonrakı dövrlərdə əşirətlərin təşəbbüsü və yaxından iştirakı ilə baş vermiş xanədan savaşları bəyliklər tarixinin ən çox təkrarlanan mövzularındandır.

Bəyliklərdə siyasi həyatın tənzimlənməsi əksər hallarda ulu bəy və əşirət başçılarının iradəsindən asılı olsa da, müəyyən ənənəvi nizamlayıcı mexanizmlərin mövcudluğu qeyd edilməlidir. Törə əzəli və əbədi imperativlər toplusu, əxlaq normativi kimi sistemin fövqündə durur. Törəyə əsaslanan konfederant tayfalarının iyerarxiya qaydası "orun", hakimiyyətdən pay almaq üsulu isə "ülüş" ənənələri ilə tənzimlənir. Qara Osman bəyin "Öyüdnamə"sində də bəhsi keçən orun prinsipinə əsasən, boyların siyasi mövqeyi və sambalı onların dövlət (bəylik) üçün hərbi, sosial və iqtisadi əhəmiyyət dərəcəsi ilə ölçülür. Boy döyüşçülərinin bəylik ordusunun hansı cinahında vuruşması, tayfa başçılarının siyasi toplantılarda (toy və şölənlərdə) hansı ardıcıllıqla yer alması məhz orun prinsipi ilə müəyyən olunur və ülüş zamanı nəzərə alınır. Müasir siyasi təcrübə ilə paralellik aparsaq, orun- bəyliklərdə daxili siyasi etiket və protokol qaydalarını əvəz edir. Əhalisi sayca daha artıq və daha döyüşkən olan, orduya daha çox əskər verən boyların bəyləri toy və şölən masasında ulu bəyə daha yaxın əyləşdirilir. Bu yalnız simvolik məna daşımır, bəyin səs hüququna, sözünün keçərliliyinə də birbaşa təsir göstərir. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, orunun prototipi bizə "Kitabi-Dədə Qorqud"dan yaxşı tanışdır ("oğlu olanı ağ otağa, qızı olanı qızılı otağa"...).

"Ülüş/üləş" (-mək)" sözü "bölüşmək, paylaşmaq" mənasında işlənib, hakimiyyətdən pay bölgüsünün olduqca geniş spektrini ehtiva edir. Adlar müxtəlif ola bilər, təsisatlar dövlətə və dövrə görə fərqlənə bilər, amma türkmən törəsinin hakim olduğu bütün ölkələrdə iqtisadi bazisin və ordunun çəyirdəyinin məhz bölüşmək, paylaşmaq prinsipinə əsaslanması dəyişməz həqiqətdir. Döyüş qənimətlərinin bərabər və ədalətli bölgüsü konfederativ dövlət quruluşunun ilkin, davamlı və pozulmaz qanunlarındandır. Türklərin ordu-millət xarakterindən irəli gələn hərbi-torpaq sisteminin məhz ülüş üzərində qurulduğunu da qeyd etmək vacibdir.

Məlumdur ki, türk cəmiyyətində ictimai həyat lap qədim vaxtlardan cəngavərlik qanunları ilə idarə edilir (hərbiləşmiş icma="orda"), döyüşçülərin, komandan və bəylərin müəyyən gəlir qaynaqlarına malik olması vacib sayılırdı. Ülüş prinsipinə uyğun İlk hərbi təsisatlardan olan sipahilik Qaraxanilər dövründə (IX-XIII əsrlər) meydana çıxmış, Səlcuqilərdə davam etdirilmiş, onlardan Qərbi Anadolunun türkmən bəyliklərinə, o cümlədən, Osmanlılara keçmiş, XVI əsrin sonlarına qədər hərbi-torpaq sisteminin onurğa sümüyünü təşkil etmişdi. Yaranış mərhələsində əşirət birliklərindən təşkil olunan Osmanlı ordusunda sipahilik institutu döyüşlərin (qəzanın) əsas ağırlığını öz üzərində daşıyan hərbçilərə dövlət torpaqları fondundan (yüksəliş dövründə əkinə yararlı torpaqların 60-80 faizini təşkil edən "miri" torpaqları) "dirlik" (dolanışıq mənbəyi) və ya "timar" (nisbətən daha kiçik dirlik) deyilən gəlir qaynağı ayrılmasını nəzərdə tuturdu. Bu təxminən, Səlcuqilərdəki iqta təsisatının nisbətən kiçik miqyaslı analoqu sayıla bilər. Sonralar isə dirlik torpaqlarının idarə olunması "sipahi" adlanan süvariyə tapşırıldı. Sipahilər dirlik torpaqlarını icarəyə verir, toplanan məhsulun onda bir hissəsini osür vergisi şəklində xəzinəyə ödəyir, qalan gəlirlə hər kənddən tam təchiz olunmuş döyüşçülər ("cəbəlü") yetişdirib müharibəyə hazırlayırdılar. Faktlar göstərir ki, sipahilər Osmanlıda nizami ordunun nüvəsini, qapıqulu əskərləri təsisatı yarandıqdan sonra isə onun əsas zərbə qüvvələrindən birini təşkil etmiş, önəmini heç vaxt itirməmişdir. Bəzi tədqiqatlarda qapıqulu əskərləri dedikdə yeniçərilər nəzərdə tutulur. Halbuki yeniçərilər qapıqulu ordusunun yalnız sayca ən böyük bölüyü idi. Ordunun ən nüfuzlu təbəqəsini ("elit qoşunları") isə sipahilər təşkil edirdi. 6 bölükdən ibarət olduğu üçün "6 bölük xalqı" deyə tanınan sipahilərə saraylarda təlim görmüş "içoğlanları", göstərdikləri şücaətlərə görə mükafatlandırılan yeniçərilər də daxil edilirdi. Qapıqulu sipahilərinə verilən dirliklər həcmcə daha böyük olurdu. Fateh Sultan Məhmədin 1458-ci ildə sipahilərin sayını artırmaq üçün torpaq islahatı keçirdiyi, 20 mindən artıq kənd və qəsəbəni iqta kimi onlara paylatdığı bəllidir.

İlk dövrdə başqa hərbçilərə də dirliklər paylanırdı. Gəliri daha yüksək olan qəsəbələr "zəamət" ("komandan" mənasında işlənən "zaim" sözündəndir) adı ilə subaşı rütbəsi daşıyan zabitlərə, şəhərlər isə "xass" adı ilə bəy ailəsi üzvlərinə, paşalara ayrılırdı. Bunların da çoxu "cəbəlü" döyüşçülər saxlayırdılar. 1330-cu illərdə hələ subaşıların, timar və dirlik sahiblərinin sayı çox deyildi. Orxan bəy döyüşə gedəndə qoşunun əksəriyyətini dirlik sahiblərindən yox, əli silah tutan sakinlərdən toplayırdı. Ölkə böyüyüb müharibələr daha uzunmüddətli olunca onların əsas işlərindən (əkin-biçindən, təsərrüfatdan) ayrılması çətinləşirdi. Bu isə dirlik sahiblərinin əlavə qüvvələr yaratmasını şərtləndirdi və bir qismi piyada ("yaya"), bir qismi isə atlı ("müsəlləm") olmaqla yeni döyüşçü birlikləri quruldu. Müharibə vaxtı bu əskərlərə müəyyən muzd ödənilir, dinc dövrlərdə isə onlar vergidən azad edilir, əkin yerləri alırdılar. Tarixçilərin çoxu "yaya" və "müsəlləm" bölükləri Osmanlı nizami ordusunun başlanğıcı hesab edir.

Bəy özü də dirlik sahibi sayılır, onun "xass"ı "xəvasi-humayun" adlanırdı. Osman və Orxan bəylərin də döyüşçü hazırlığında iştirak etdikləri məlumdur. Vaxt keçdikcə Osmanoğulları hərbi-torpaq aristokratiyasının başqa üzvlərindən fərqlənməyə və xüsusi status qazanmağa başlayır. Bəylərbəylik vəzifəsinin təsis olunması Orxan bəyin məqamının artıq hərbi idarəçilikdən daha yüksəyə qalxdığını göstərir. Söz yox, əsl komandan yenə o özüdür; bildiyimiz kimi, Osmanlı bəy və sultanları bu statuslarını XVII əsrə qədər davam etdirmişlər. Amma Orxan bəydən etibarən ulu bəyin artıq yalnız orduya başçılıq etmədiyi şəksizdir.

Bəyliklərdə ordunun özəyini konfederant tayfaların "çıxardığı" hərbi qüvvələr təşkil edirdi. Ordu quruculuğunda köçəri elatlar xüsusi yer tuturdu. Müharibələr zamanı əmirlər döyüşə mənsub olduqları tayfalardan toplanmış qoşunlarla ("çərik") girir, tayfalar daha çox qənimət almaq üçün bir-biri ilə rəqabət aparır, şövqlə vuruşurdular. Amma ordu yalnız çəriklərdən ibarət deyildi. Döyüşlərdə ulu bəylərə, şahzadələrə və yüksək vəzifəli əmirlərə bağlı muzdlu "xassə" əskərləri də ("xəvas", "nökərani-xassə") fəal iştirak edirdilər. Çəriklərə onlardan fərqli olaraq yalnız döyüşə çağrıldıqları hallarda müəyyən məbləğdə maaş verilirdi. Bəzən onların ələ keçirdiyi torpaqlar komandanlarına, başqa sözlə, tayfa başçılarına bağışlanır, təth olunan əksər şəhərlərdə isə vilayət hakimləri (əmirlər) və qarnizon rəisləri əşirət rəislərinin arasından seçilib təyin olunurdu.

Ümumiyyətlə, tayfa ittifaqı siyasi cəhətdən inkişaf edib hərbi gücünü artırdıqca, mühüm şəhərlər üzərində nəzarət ələ keçirildikcə boy bəyləri üçün yeni sərvət mənbələri yaranır. Əmirlər çox zaman tranzit ticarət əməliyyatlarından şəriətdə günah sayılan vergilər toplayıb, varlanır, ulu bəyi təhdid edəcək dərəcədə iqtisadi və siyasi güc əldə edirlər. Ulu bəy də öz növbəsində mütləq suverenliyini tam həcmdə bərpa etmək üçün səylərini dayandırmır, şəxsi silahlı dəstələrinin yardımı ilə özü üçün əlverişli olan az-çox sabit idarə sisteminin yaradılmasına çalışır. Onun tədbirlər menyüsündə ortaqlarının siyasi və iqtisadi mükəlləfiyyətlərinin artırılması, imtiyazlarının azaldılması və ya ləğv edilməsi, zəruri hallarda tayfa ittifaqının demoqrafik əsasının dəyişdirilməsi (köçürmələr, yeni gələnlərin məskunlaşdırılması və s.) kimi alətlər həmişə mövcud idi. Lakin sonrakı mərhələlərdə ulu bəy köhnə nizamı dağıdıb müxtəlif tayfaların üzvlərindən yeni sosial və ya "etnik qruplar" təşkil etməyə də cəhd göstərə bilirdi. Aydındır ki, qarşılıqlı münasibətlərdə yaranan gərginlik və əksliklərin aradan qaldırılması üçün hərbi güc və siyasi balanslaşdırma bacarığı ən zəruri faktorlar olaraq qalırdı, bununla belə ulu bəyin mükafatlandırma, tayfalararası ziddiyyətlərdən yararlanma kimi vasitələrdən də tez-tez istifadə etdiyi məlumdur. Y.Başkanın təbirincə, vaxt gəlir ki, "boy və dövlətlərin qarşılıqlı mübadiləyə əsaslanan birgəyaşayışı labüd böhran" həddinə yüksəlir. Bunun əsas səbəbi "dövlətin mübadilə üzərində nəzarəti monopoliyaya götürmək və köçəriləri özündən asılı vəziyyətə salmaq istəməsi, qarşı tərəfin isə buna yağma və talanlar yolu ilə müqavimət göstərməsi"dir və "yaranmış dialektik əkslikləri çözə bilməyən sivilizasiyalar sağlam və uzunömürlü olmur, tez bir zamanda sıradan çıxır".

Beləliklə, gördüyümüz kimi, qarşılıqlı mübadilə mənbələrinin şaxələndirilməsi, saziş subyektlərinin artan tələbatının dinamik və davamlı təminatı tayfa birləşmələrinin başlıca mövcudluq şərtidir və bu şərt onların hansı tərəfindənsə ödənilməyəndə gec-tez dövlətin tənəzzülə yuvarlanmasına, ardınca da daxili və ya xarici hərbi müdaxilələr nəticəsində süquta uğramasına səbəb olur. Tarix göstərir ki, tələb-təklif balansının pozulması türkmən bəyliklərinin tarix səhnəsindən silinməsi proseslərində müstəsna rol oynayıb. Bir tərəfdən ulu bəylərin tam suverenlik ehtirası, digər tərəfdən əşirət rəislərinin tayfa mənafelərini konfederasiya mənafelərindən uca tutmaları ("üçüncü", "dördüncü" tərəflərin təsiri də gözardı edilməsin) daxili münaqişələri körükləyir, dövlətləri gözlənilməz problemlərlə üzləşdirir və taqətdən salır. Uzun Həsənin ölümündən sonra onun minbir əziyyətlə ərsəyə gətirdiyi qüdrətli imperiya məhz daxili çəkişmələr nəticəsində uzunmüddətli çökmə mərhələsinə qədəm qoymuş, Təbriz taxtının sahibləri müxtəlif əmirlərin istəyi ilə əlcək kimi dəyişdirilmişdi. Ağqoyunlu tayfaları iki yerə bölünmüş, bir hissəsi Həmzə bəyin qardaşı Şeyx Həsəni, qalanları isə qardaşı oğlu Cahangir Mirzəni dəstəkləmişdilər. 90-cı illərdə isə Sultan Baysunqura asi çıxan qacar, mosullu və pornək tayfaları birləşərək Rüstəm bəyi Əlincə qalasındakı zindandan çıxarıb hakimiyyətə gətirmişdilər. Sultan Rüstəm bu tayfaların nüfuzlu əmirlərinə vəzifələr və soyurqallar paylamış, onların etimadını doğrultmağa çalışmışdı. Amma tayfalar çox idi, maraqlar toqquşurdu və hamının rəğbətini qazanmaq mümkün deyildi...

Nizaməddin MUSTAFA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2025.- 26 sentyabr, №35.- S.6-8.