Tofiq İsmayılov - 70

50 ilini sənətə verən sənətkarın portreti

Mən bu fikirdəyəm ki, rejissorun vəzifəsi təkcə tamaşa qoymaqla bitmir, fikri təkcə görüntülərlə deyil, bəzən də sözlərlə ifadə etməyə daxili bir ehtiyac duyursan. Bu baxımdan Azərbaycanın xalq artisti, professor, yazıçı, pedaqoq və kinorejissor Tofiq İsmayılov müasir kinomuzun vəziyyəti, onun axtarışları və dünya şöhrəti, kinoda xəlqilik və ideyalılıq, aktyor və rejissor sənəti problemləri kimi ciddi sənət məsələlərindən söhbət açan 100-ə yaxın məqalələri, müxtəlif sənət məsələlərilə əlaqədar çıxışları, "Türk xalqlarının kino sənətinin təşəkkül və təkamül dövrünü əks etdirən tədqiqat əsəri və üçcildlik "Türk Cumhuriyyətlərinin sinema tarixi" ensiklopedik əsərləri, 30-a yaxın çəkdiyi sənədli, bədii və televiziya filmlərinin rejissoru və beş uşaq kitabının müəllifidir.

Mən Tofiq İsmayılov barədə yüksək fikirlər və ümidlərlə yaşayıram. Ona görə ki, bir yaradıcı, bir vətəndaş olaraq onun sinəsində rahatlıq bilməyən, həmişə hərarətlə döyünən bir ürək çırpınır. O, film çəkəndə də, danışanda da, müəllimlik edəndə də, məqalə və ya uşaqlar üçün kitab yazanda da, biz bu istiliyi, bu hərarəti hiss edirik.

Tofiq İsmayılovun filmlərini seyr edin, kitablarını və elmi məqalələrini oxuyun, nitqini dinləyin, bu yalnız bir sənətkarın yaradıcılıq yolu deyil, həm də nəcabət, insanlıq, dostluq yoludur, sənətkar qəlbinin çırpıntılarıdır.

Tofiq İsmayılov bu günlərdə və ümumiyyətlə, mətbuatda haqqında çox yazılan sənətkarlardandır. Bu gözəl rejissorun həyatı və fəaliyyəti, ayrı-ayrı əsərləri barədə Azərbaycan oxucuları da müxtəlif məqalə və tədqiqat əsərləri oxuyub, filmlərini izləyib, yaradıcılığına yaxından bələd olmuşlar. Buna baxmayaraq, onun həyat və yaradıcılığına aid söylənən fikirlərin təkrarından qaçmaq üçün mən, əsasən onun 50 illik yaradıcılıq yolunun bəzi anlarından danışacağam.

O, 1939-cu ildə Bakıda anadan olub. 190 saylı məktəbi bitirib. 1962-ci ildə M.A.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət Teatr İnstitutunun aktyorluq fakültəsini bitirmiş, Dövlət Televiziya və Radio Komitəsində rejissor vəzifəsində işləməyə başlayıb. 1964-cü ildə yenidən həmin institutun rejissorluq fakültəsinə daxil olub və oranı bitirəndən sonra C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" studiyasında rejissor olaraq işləməyə başlayıb. 1968-ci ildə kinonun sirlərini dərindən öyrənmək, kinorejissor ixtisasına kamil yiyələnmək üçün Moskvada iki illik Ali rejissorlar və ssenaristlər kurslarında Tarkovskinin sinfində təhsilini davam etdirir.

1969-cu ildə ilk çəkdiyi kurs işi olan "Mənim şəhərimin daşları" adlı musiqili filmi Azərbaycan televiziyasına qəbul olunur və bu gün belə nümayiş etdirilir. 1970-ci ildə Tofiq İsmayılov diplom işi üçün Ənvər Məmmədxanlının "Anamın çırağı" hekayəsini seçir. Çəkdiyi film əla qiymətlə qəbul olunur və sovet ekranlarında göstərilən çox az-az olan diplom filmlərindən biri olur. Bu dövrü üçün çox böyük nailiyyət idi.

1971-ci ildəTofiq İsmayılov yazdığı ssenari əsasında "Oxuyur Müslüm Maqomayev" bədii-musiqili tammetrajlı filmini çəkir. Bu filmdə mərhum gözəl müğənnimiz Müslümün aktyorluq məharəti üzə çıxmışdı. film o vaxtlar nəinki Sovet İttifaqında, həm də xarici ölkələrdə uğur qazanır, İranda keçirilən birinci Tehran Beynəlxalq kinofestivalında müvəffəqiyyətlə nümayiş etdirilir.

Dünyanın 85 ölkəsinin ekranlarını gəzən bu film haqqında 23 avqust 1972-ci il tarixli "Pravda" qəzetində "Müslüm Maqomayev" filmi Moskva kinoteatrında" adlı yazısında oxuyuruq: "Bu günlərdə "Azərbaycanfilm" studiyasının istehsal etdiyi "Oxuyur Müslüm Maqomayev" filmi Moskvanın 50-dən çox kinoteatrlarında 27 gün ekranlardan enməmişdi. Moskvalılar ssenari müəllifi və rejissor Tofiq İsmayılovun və filmi yaradan digər sənətçilərin əməyinə yüksək dəyər verir. Müğənni M.Maqomayevin həyatı və sənəti haqqında seyrçidə tam təsəvvür yaradır. Bu filmin yaradıcı qrupuna öz minnətdarlıqlarını bildirirlər". Film Moskvada olduğu kimi, Kiyevdə, Minskdə, Leninqradda və Bakıda da böyük seyrçi axınına səbəb olmuş, salonlar dolub-daşmışdır.

1970-1980-ci illər içində Tofiq İsmayılov 6 bədii film çəkir, filmləri böyük müvəffəqiyyətlə sovet ekranlarını dolaşır, dəfələrlə Moskvanın "Ostankino" Mərkəzi televiziyasında göstərilir. Onu da qeyd etmək istəyirəm ki, Tofiq İsmayılov bütün yaradıcılığını televiziya kinosuna həsr etmiş Azərbaycan kinorejissorudur. Sonralar Tofiq İsmayılov gənclər mövzusunda bir neçə film çəkir. "Bizim məhəllənin oğlanları", "Gilas ağacı", ucqar dağ kəndi Lahıca, onun ağsaqqal və gənclərinə həsr olunmuş "Çarvadarların izi ilə" televiziya filmi (1974) diqqəti cəlb edir. Film böyük yazıçımız və dramaturqumuz İlyas Əfəndiyevin "Körpüsalanlar" povestinin motivləri əsasında çəkilmişdir. filmin qəhrəmanları ulu babalarının açdıqları cığırlarla, saldıqları izlərlə gedərək körpülər tikir, yollar çəkir.

Tofiq İsmayılov Mehdi Hüseynin "Abşeron" romanı əsasında çəkdiyi ilk üç seriyalı olan Azərbaycan filmini neftçilərimizin çətin əməyinə həsr edir.

Bu filmlərin sadəcə onun sənət həyatında deyil, "Azərbaycanfilm" studiyasının istehsal etdiyi əsərlər içində özünəməxsus bir yeri var.

T.İsmayılovun yaradıcılığı çox rəngarəng və maraqlıdır.

T.İsmayılovun uşaq aləminə qatıla bilməsi, uşaq oyunçularla çox maraqla çalışması, onu yaxından tanıyanlar üçün möcüzə deyildir. Onu demək lazımdır ki, əksər filmlərində "Şəhərimin daşları", "Gilas ağacı", "Məhəllənin oğlanları", "Mən mahnı bəstələyirəm", "Çarvadarların izi ilə", "Musiqi müəllimi", "Yaz günlərini xəzan yaradır", "Sürəyya", "Babalarımızın torpağı" və s. adlı ekran əsərlərində uşaq dünyası ilə ilişkili, çox canlı, inandırıcı, təbii ifa edilən səhnələr vardır.

Tofiq İsmayılov uşaq xarakterini, uşaq marağını yaxşı bildiyindən filmlər uğurlu olur.

O, ilk uşaq filmləri rejissoru deyildi, amma bu janrı da Azərbaycanda üca səviyyəyə qaldıran məhz Tofiq İsmayılov olmuşdur. Uşaq oyunçularla çəkiliş meydanında yaxınlıq qurmağı bacaran, rejissor-pedaqoq, rejissor-eyitimçilik bacarığını filmdən-filmə inkişaf etdirmək, ustalaşdırmaq Tofiq İsmayılov yaradıcılığının xarakterik cizgilərindən biridir. O, ümumyyətlə, cəkiliş meydanında oyunçu ilə əl-ələ verərək ifa edilən xarakterin incə psixoloji çalarlarının iç aləminə nüfuz etməkdə ustadır.

1940-cı illərdən başlayaraq Azərbaycan milli teatrımızın inkişafında misli görünməyən sənətkarlar yetişdirən pedaqoq-rejissor, görkəmli sənətkarlarımızdan biri və ya birincisi olan Adil İskəndərovun kinomuza rəhbərliyi dövründə gənc istedadlar axtarışı kinomuzun inkişafına və qanının təzələnməsinə əhəmiyyətli təkan verdi. Tofiq İsmayılov da məhz o dövrün yetişdirdiyi sənətkarlardan biridir. Kino həyatımızın çox sahələrində yeri görünən üstün sənətçinin - Adil İskəndərovun yoxluğu kinomuzun onsuz qalıb uğradığı böhranlarda da aşkar duyulur.

Bir rejissor kimi Tofiq İsmayılov Adil İskəndərov, Tarkovski məktəbinin övladı və davamçısıdır. Onun bir çox filmləri unudulmazdır, daim ürəklərdə səslənir, yorğunluğu, ətaləti canından çıxarır, qəlblərdə dərin həyəcanlar, hisslər fırtınası qaldırır. Onun "Oxuyur Müslüm Maqomayev", "Musiqi müəllimi", "Prima"sı, "Əzablı yollar" kimi filmləri kino sənətimizin unudulmaz əsərləridir.

"Əzablı yollar" ("Məlik Məmməd" nağılı əsasında çəkilən) filmi Amerika kino xadimlərinin 1989-cu ildə ABŞ-da nümayiş etdirmək üçün seçdikləri 17 ən yaxşı sovet filmindən biridir.

1970-1990-cı illər ərzində Tofiq İsmayılov bir çox bədii (17) və ona yaxın sənədli filmlər çəkir. O, sadəcə kino rejissoru olaraq qalmır. Uşaqlar üçün televiziya proqramlarının ssenarisini yazır, radio, televiziya və teatr üçün bir çox pyeslərin və "Qonşular" "Şəkil-teatr", "Şəkil-kino", "Sevincin yuxusu" və "Diş ağrısı" adlı beş uşaq kitablarının müəllifidir.

"Yer üzərindəki bütün sənətlər içərisində Allaha ən yaxın olanı musiqidir" - deyərlər. Musiqi həmişə kino incəsənətinin ayrılmaz hissəsini təşkil etmişdir. Səssiz kinonun yaranmasının ilk günlərindən, musiqili filmlər dünya rejissorlarının nəzər-diqqətini özünə cəlb etmiş, onların böyük maraqlarına səbəb olmuşdur. Milli kinomuzu öz musiqili fimləri ilə zənginləşdirən rejissor Tofiq İsmayılov bu sahədə də çox fəal çalışmışdır. İlk dəfə bu işə fərəc Qarayevin musiqisi əsasında çəkdiyi "Şəhərimin daşları" filmi ilə başlamış, sonralar bu sahədə çox məhsuldar çalışmış, beş musiqili film çəkmişdir.

"Oxuyur Müslüm Maqomayev", "Mən mahnı bəstələyirəm", "Musiqi müəllimi", "Son tamaşa", "Prima" adlı əsərləri milli kinomuzun bu janrda yaratdığı filmlərin arasında özünəməxsus rolu olmuşdur. Tofiq İsmayılov bu sahədə çox məhsuldar çalışmışdır. Onun çəkdiyi musiqili filmdəki mahnılar ekrandan səslənəndən sonra xalqın sevimli nəğmələrinə çevrilir. İstər musiqisini Tofiq Quliyevin bəstələdiyi "Musiqi müəllimi", "Əzablı yollar", istər Polad Bülbüloğlunun "Mən mahnı bəstələyirəm" adlı filmlərini yadınıza salın.

Onu da qeyd edək ki, bu filmlərin mahnılarının belə ürəyəyatımlığı, bəstəkarların ilk növbədə xalq musiqisi ilə dərin bağlılıqlarıdır.

Janrından və mövzusundan asılı olmayaraq, onun çəkdiyi filmlərini, zəngin yaradıcılığını göz önünə gətirəndə böyük istedada malik olan Tofiq İsmayılovun fitri istedadı çox qiymətlidir. Bəzilərinin ssenarisini yazdığı "İntizar", "Oxuyur Müslüm Maqomayev", "Gilas ağacı", "Əzablı yollar", "Zor zaman", "Lahıc", "Palçık vulkanlar", "Çovqan", "Gəl", "Mən mahnı bəstələyirəm", "Sürəyya", "Yaz günlərinin xəzan yarpaqları", "Babalarımızın torpağı", "Rəqiblər", "Torpağa dönüş" və s. uzun bir siyahı yaradacaq kino əsərləri çox sevimlidir, köhnəlməmişdir. XX əsrin 1970-90-cı illərin kino mədəniyyəti tariximizin nə qədər xoşbəxt, nə qədər bərəkətli olduğu təbii ki, XXI əsrin bir neçə on il sonrakı yüksəkliklərindən daha aydın görünəcək. Amma bu gün dönüb arxaya baxanda tarixin və taleyin bizə münasibətində necə səxavətli olduğu aşkar görünür.

Tofiq İsmayılovun 50 illik sənət həyatı olduqca rəngarəng və zəngindir. Onun zəngin, çoxsahəli yaradıcılığı milli kinomuzun inkişafına yönəlmişdir. Tofiq İsmayılovun filmlərindəki ehtirasların çarpışması, həyati konfliktlər, yüksək emosionallıq seyrçini gərgin vəziyyətdə saxlayır. İstər bədii, istərsə də sənədli filmləri olsun, onun heç bir əsərində artıq və ya çatışmayan səhnələrə rast gəlməzsən. Bu filmlər insanın hissinə və şüuruna eyni dərəcədə təsir göstərir. Çünki bu filmlərdə ağılla emosiya, beyinlə ürək qırılmaz vəhdət təşkil edir.

Tofiq İsmayılov uzun illər (1974) Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində rejissorluq sənəti üzrə dərs demiş, universitetin rejissorluq kafedrasına rəhbərlik etmişdir. Hal-hazırda o, yenə bu universitetin professorudur. 1994-cü ildə Türkiyə Cumhuriyyəti Memar Sinan adına Gözel Sənətlər Universitetinə dəvət alan Tofiq İsmayılov tam 15 il bu ölkədə - İstanbulda çalışmışdır.

Türkiyədə doğma Azərbaycanımızı, milli kinomuzu təbliğ edib, tanıtdırmışdır. Alanında ilk və tək olan "Türk Cumhuriyyətləri sinema tarixi" üçcildlik bir ensiklopedik kitablar nəşr etdirmişdir. Bu kitablarında Azərbaycan, Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan və Türkiyə kino sənəti tarixindən, bu ölkələrin filmlərinin təhlili və sənətkarların yaradıcılığından söhbət edilir. Türkdilli xalqların kino sənəti haqqında latın əlifbası ilə çap olunmuş ilk və tək kitabdır. Onun İstanbulda düzənlədiyi I, II, III "Türk dünyası kinofestivalları", "Ailə filmləri festivalı", "fantastik filmlər festivalı", "Ç.Aytmatov əsərlərinin kinofestivalı", I, II "Türk dünya teatro festivalı", I, II, III "Türk dünyası operaları günləri", I, II "Türk dünyası çağdaş ədəbiyyat günləri", "Türk dünyası ulduzları silsiləsi"ndən "Qara Qarayev", "Üzeyir Hacıbəyov", "Rəsul Rza", "Bəxtiyar Vahabzadə", "Adil İskəndərov", "Anar" günləri və bir çox sənət şənliklərinin memarı olmuşdur.

Nəhayət, keçən ilin son ayında Ərzrumda çox maraqlı düzənlənən "Türk dünyası Ərzrumfilm festivalı" məhz Tofiq İsmayılovun şəxsi təşəbbüsü və zəhməti nəticəsində düzənlənmişdir. Bütün sadaladığımız bu festivallarda, sənət şənliklərindən Azərbaycan kinosu, Azərbaycan opera və baleti, teatr və kino sənətkarları iştirak etmişlər və böyük müvəffəqiyyətlər qazanmışlar. Tofiq İsmayılov Azərbaycan mədəniyyətini təkcə ölkəsində deyil, xaricdə də layiqincə tanıda bildi.

1996-cı ildə Türkiyədə 14 gün sürən Tofiq İsmayılovun təşkil etdiyi "Azərbaycan ədəbiyyat və incəsənət günləri"ndə Azərbaycandan dəvət olunan 100 sənət adamından biri olaraq iştirak etdim. Bu günlər milyonlarla tamaşaçı topladı. Bu günlər zamanı və sonralar da Tofiq xocanı (Türkiyədə onu belə tanıyırlar) necə dərin məhəbbətlə sevdiklərinin şahidi oldum. Onun yaradıcılığı təkcə doğma Azərbaycanın kinosu ilə deyil, həmçinin çox sevdiyi Türkiyə və türkdilli xalqların kino sənəti ilə möhkəm bağlıdır.

Türk dünyasından gələn qonaqların məclisində onun məzmunlu çıxışı, ədəbiyyatımızın və incəsənətimizin nailiyyətləri barədə iftixar dolu söhbətləri yaxşı yadımdadır. Xarici həmkarlarımızla olan hər hansı görüşdə, söhbətdə də xalqımızın qədim tarixə malik zəngin mədəniyyətinin, mənəvi sərvətinin təəssübünü çəkməyi özünə borc bilirdi.

Onun səyi və təşəbbüsü ilə Azərbaycan dramaturqlarının əsərləri İstanbulda səhnəyə qoyulmuşdur. O müəllimliyi ilə yanaşı, 18 seriyalı "Əfv et məni, xocam" teleseriala çəkilmiş, Ç.Aytmatovun "Gün var əsrə bərabər" romanı əsasında "Manqurt" və qazax şairi Muxtar Şahunovun "Çingiz xanın sirri" mənzum romanını İstanbul bələdiyyə teatrosu üçün səhnələşdirmişdir.

TRT-yə Ç.Aytmatovun "Çingiz xandan küsən bulud", Muxtar Şahunovu "Çingiz xanın sirri" əsərləri əsasında ssenarilər hazırlamış, "Yazarlar və qəzetəçilər birliyi"nin sifarişi ilə Çingiz Aytmatovla birlikdə "Alpərənlər" adlı ssenari yazmışdır.

Onu deyə bilərəm ki, Tofiq İsmayılov Azərbaycan incəsənətini təbliğ etmək üçün çox iş görmüşdür.

Tofiq İsmayılov doğma Azərbaycanı, onun kinosunu deyil, Türkiyənin, bütün türk dünyası kinosunun tam səlahiyyətli müvəkkili kimi çıxış edir. Eyni zamanda, o, öz fikirlərinin genişliyi, öz beynəlmiləlçiliyi və insanpərvərliyi ilə, qonaq olduğu türk xalqına və mənəvi sərvətlərinə məhəbbət ilə, parlaq istedadlı sənəti ilə bir pedaqoq, bir rejissor kimi orada xoş təəssürat oyadaraq, böyük öndərimiz Heydər Əliyevin təbirincə desək, "bir millət, iki dövlət olan ölkələrimiz" arasında xeyirxah münasibətlərin, müştərək filmlərimizin yaranması arzusu bünövrəsinə bir daş qoyaraq Vətənə qayıtmışdır.

Tofiq İsmayılovun zəngin çalarlı yaradıcılığı haqqında demək istədiyim daha bir mülahizə, onun son zamanlar elm aləminə daha çox meyl etməsi ilə əlaqədardır. Onun Türkiyədə üzərində beş il çalışıb çap etdirdiyi "Türk Cumhuriyyətlərinin sinema tarixi" üçcildliyi, 50-ə yaxın türk qəzet və jurnallarında çap olunan elmi yazıları və nəhayət, Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi tərəfindən keçən il çap olunan Türk xalqlarının kino sənətini yeni istiqlal məfkurəsi ilə araşdıran ilk monoqrafik tədqiqat əsər olan "Türk xalqlarının kino sənəti" adlı kitabı zəngin bədii və nəzəri material, məntiqi ümumiləşmələr əsasında yazılmış bitkin tədqiqat əsəri, kinoşünaslığımızda mühüm elmi addımdır. Bu məqalə və kitabları həyəcansız oxumaq mümkün deyildir. Onun kitabları oxucusunu axıradək gərgin saxlaya bilən yüksək elmi əsərlərdir.

Mövlanə Cəlaləddin Ruminin YUNESKO tərəfindən keçirilən 800 illiyində, Bakıda Tofiqin təşəbbüsü ilə düzənlənən "Mövlanə həftəsi" mənə unudulmaz təsir bağışladı. Bu qeyri-adi və yaraşıqlı tamaşa ilə xalqımız Şərqin böyük şairi, həm də Mövlanə adı ilə tanınmış Cəlaləddin Rumiyə ehtiramını ifadə etdi. "Mövlanə həftəsi"ndə Ruminin şeirləri söyləndi, onun sözlərinə yazılmış mahnılar oxundu. Simpozium düzənləndi, İrandan gələn balet qrupunun yaraşıqlı kostyumları, ifaçıların göstərdiyi tamaşa hamımızın diqqətini cəlb etdi. Tofiq İsmayılovun o günlərdə çəkdiyi "Gəl" adlı filmi sayəsində hamımız Mövlanə muzeyinə maraqla tamaşa etdik. Məhəbbət hissi ilə çəkilmiş ekspozisiya-film tamaşaçıları Ruminin yaradıcılığı ilə, XIII əsrdən başlamış zamanımızadək türk xalqının etnoqrafik xüsusiyyətləri, onun həyatı və məişəti ilə tanış etdi.

Bu günlərdə böyük bəstəkarımız Tofiq Quliyevin sənət dünyasından söhbət açan çox maraqlı bir filmin yaradıcılarından biri də məhz T.İsmayılovdur. O, dəyərli sənətkarımız Eldar Quliyevlə birlikdə "Nəğməli ömür" adlı tammetrajlı musiqili film yaradıb.

Tofiq İsmayılov ciddi göründüyü qədər də sadə və səmimidir. Ümumiyyətlə, mədəniyyətimizin, ədəbiyyatımızın, o cümlədən kinomuzun sürətli inkişafı, paklığı naminə mübarizə onun həyatının əsas mənasını təşkil edir.

Tofiqi yaxından tanıyanlar onun sərt xarakteri üçün səciyyəvi olan başqa keyfiyyətlərlə yanaşı, yəqin ki, bir də dostluqda etibarlı, ailədə sədaqətli olduğunu deyərlər.

Tofiq İsmayılovla ünsiyyət, dostluq adamı həqiqətən zənginləşdirir, yüksəldir, onun xarakterindəki bütövlük, prinsipiallıq sənəti ilə şəxsiyyəti arasındakı vəhdətdən yoğrulmuşdu. Tofiq İsmayılovun böyüklüyünü də mən həmin vəhdətdə görürəm.

Qızğın, çılğın, ehtiraslı, istiqanlı və olduqca sadə Tofiq İsmayılovla tanışlıqdan sonra qəti inanırsan ki, bu zəhmətkeş sənətkar məhz bu torpaqda - Azərbaycanda doğulmuşdur. Bu zaman Vətən torpağının ətri, bərəkəti insanda nə isə içəridən gələn vüqar hissi doğurur.

Anadan olmasının 70 illiyini fərəh və iftixar hissi ilə qeyd etdiyimiz, Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafına 50 ilini həsr edən bir sənətkarın portretini çəkmək çox asan olmasa da, Azərbaycan mədəniyyətinin fəxri, Azərbaycan kinosunun xeyirxah və qayğıkeş dostu Tofiq İsmayılovun yaradıcılığı çoxdan könülləri fəth etmşdir. Əziz yübilyara Azərbaycan yazarları və mədəniyyət işçiləri adından və şəxsən öz adımdan minnətdarlığımı bildirir və bu yolda ona yeni sənət inciləri ilə bəzənmiş uzun ömür arzulayıram.

Nizami CƏFƏROV

Ədəbiyyat qəzeti.-2009.-3 aprel.-S.4.