Mehdi Hüseyn – 100

Lap dünən olmuş kimi…

- İsa müəllim, ədəbiyyatımızın canlı klassiki ilə üzbəüz əyləşmək çox xoşdu. İndi sizi dinlədikcə yadıma ötən əsrin yetmişinci illərində dost nəsihəti kimi yazdığınız sətirlər düşür. O sətirləri "Ömrümdə izlər" kitabınıza yazılmış "Ön söz" də adlandırmaq olar: "Həmişə qabağa baxmaq, irəli getmək, ümumiyyətlə, insana xas olan şeydir. Ancaq hərdən ayaq saxla, dön bir geriyə də bax; ömrün nə təhər keçib?.. Dar günün yoldaşı kim olub, gen gününkü kim?" Bu geriyə baxmalar silsiləsi boyunca biz sizi həmişə görkəmli sənətkarımız Mehdi Hüseyn şəxsiyyətini, onun bənzərsiz yaradıcılığını unudulmaz duyğularla, heyranlıqla yad edən görmüşük. İstərdik ki, anadan olmasının yüz illiyi ərəfəsində ədəbi xeyirxahınız Mehdi Hüseynlə bağlı xatirələrinizi bir daha eşidək… İlk tanışlıq, ilk qayğının təəssüratları necə qalıb yadınızda?

- Bizim ilk tanışlığımızın, sonrakı ayrılmaz ədəbi həyatımızın və dostluğumuzun qəribə, ibrətamiz hadisələrlə dolu tarixi var. İlk tanışlıqdan həmişəlik ayrıldığımız günə qədər - iyirmi il ərzində Mehdi Hüseynin mənim həyatımda kim olduğunu, necə yer tutduğunu ifadə etmək üçün əslində gərək mən danışmaq, yazmaq əvəzinə, ürəyimi çıxarıb, ovcumda tutub deyəm: "Baxın, hamısı buradadır". Dost məfhumu sözə, qələmə gəlmir. Hər dəfə bu mövzuda söz düşəndə söhbəti bir az əvvəldən başlamalı oluram… 1946-cı ildə mən həkimliyi "vətən və xalq üçün yeganə xeyirli sənət" hesab edən nüfuzlu bir qohumumun təhriki ilə tibb institutunda oxuyurdum. Mehdi Hüseynlə hələ tanış deyildim. Ancaq onu hər gün görürdüm. Həmin vaxt mən Mehdi müəllimin yaşadığı evin qonşuluğunda, yaxın qohumgildə qalırdım. Gecələr pəncərəsi həyətə açılan mətbəxdə oturub yazı-pozu ilə məşğul olarkən birdən onun tanış ayaq səslərini eşidib pəncərəyə yönəlirdim. Mənim on səkkiz yaşım var idi, onun otuz səkkiz. Mən utancaq və cəsarətsiz idim, o isə qürurlu və zəhmli... Bundan sonra mən saatlarla, hələ kənd məktəbində oxuyan zaman ədəbiyyat müəllimim Səlim Çəndirlinin tövsiyəsi ilə oxuduğum "Komissar" və "Kin" povestlərinin müəllifi ilə tanış olmağı, indi çoxunun adı belə yadımda qalmamış saysız-hesabsız sandıq ədəbiyyatı nümunələrimi - hekayə və povestlərimi ona oxumağı arzulardım. Əgər o özü mənimlə maraqlanmasaydı, cəsarətsizliyim üzündən bu arzu çox güman ki, elə arzu olaraq qalacaqdı. İndiki kimi yadımdadı, bir yaz gecəsi bürküdən heç kəs yatmırdı. Birinci mərtəbənin sakinləri, o cümlədən bizimkilər də həyətə çıxıb pillələrdə, kətillərdə oturmuşdular. Mən isə öz daimi yerimdə - mətbəxdə idim. Birdən nə görsəm yaxşıdı - Mehdi Hüseyn iki addımlıqda dayanıb mənə baxırdı. Bibimdən soruşdu ki, bu uşaq kimdi? Elə həmişə burada görürəm. Mənim təsəvvürümdə yazıçı ilə Allahın heç bir fərqi yoxdu. Necə həyəcanlandımsa, bibimin mənim haqqımda nə dediyini bilmədim. Sonra yazıçının mənə yaxınlaşdığını hiss etdim. Gülümsünüb "Salam, yoldaş həkim?.. - dedi. - Hə, demək Çexov olmaq istəyirsən… Gecələr camaatı yatmağa da qoymursan. Göstər görüm nəyin var".

Mən stolun üstünə bir aləm şey tökdüm. O, daha gülümsəmirdi. Sifəti həmişəki kimi sərt və zəhmli idi. Dəftərlərimdən birini götürüb açdı. Dedi ki, xəttin bişkindir. "Yəqin elə həmişə yazırsan, oxumursan. Düzdür?" Sonra əlində tutduğu dəftərdən oxudu: "Təravətli yaz otları onun ayaqları altında göy soğan kimi xışıldayırdı". Diqqətlə üzümə baxıb: "Bunu yaxşı demisən, - dedi. - Ancaq tap görüm bü cümlədə hansı söz artıqdır".

Mən sevincdən və həyəcandan titrəyən barmağımı "təravətli" sözünün üstünə qoydum. Yazıçı başını qaldırıb diqqətlə üzümə baxdı və gülümsədi: "Yox, balam, deyəsən qabında bir şey var. - Dəftəri səliqə ilə örtüb o birinin üstünə qoydu. - Yazıçılar İttifaqında hər həftənin beşinci günü gənclər əsərlərini oxuyurlar. Gələrsən… Amma sualıma cavab vermədin. Bir şey oxuyursan, ya yox?"

Burada mənim dərdim açıldı. Stolun küncünə atılmış "Ostiologiya" kitabını, xırda-xırda sklet sümüklərini göstərib tibb institutunda dərslərin ağırlığından şikayətləndim. Mən danışır, eyni zamanda, yazıçının davranışında nə isə kəskin dönüş hiss edirdim. Bakıya gələndən bəri, doqquz ay ərzində mütaliə naminə "Paris-Notrdam kilsəsi"ndən savayı heç nə oxumadığımı bildikdə, bircə kəlmə "Olmadı" - dedi və söhbəti bitirərək geri döndü.

Ertəsi gün Axundov bağındakı bir ağacın kölgəsində o, mənimlə cəmi bir neçə dəqiqə söhbət elədi. Çox könülsüz danışdı. Lakin bu söhbət mənim həyatımı birdən-birə, həm də kökündən dəyişdirdi; bir həftə sonra mən ordudan tərxis olunmuş bir qohumuma qoşulub kəndə getdim. Yadımdadı ki, anamdan başqa orda hamı məni təəccüb və qəzəblə qarşıladı. Gəlməyimin səbəbini soruşanlara "xəstəyəm" deyirdim. Bu gedişlə tibb institutuyla vidalaşdığımı və buna Mehdi Hüseynlə bağdakı o qısa söhbətimizin səbəb olduğunu isə hələ heç kəsə açmırdım. O söhbətin məğzi hərbi qulluqda olan atama məktubumda belə qalıb.. "Mehdi Hüseyn dedi ki, gözümə ala-bula görünürsən, həvəsin ədəbiyyatdırsa, bəs medinstituta niyə gəlibsən? Mən dedim ki, Niyazi dayım deyir ki, bu saat vətən və xalq üçün yeganə xeyirli sənət varsa, o da həkimlikdir. Mehdi Hüseynin mənə acığı tutdu: "Dayın deyir? Bəs özün nə fikirləşirsən?" Sonra dedi ki, "özüyün müstəqil fikrin yoxdursa, yazmağı boşla, get dərsini oxu, yazıçı hər şeydən əvvəl müstəqil olmağı bacarmalıdır…"

Atam ordudan tərxis olunub Vətənə qayıtdıqdan sonra ailəsində hamını çox zəif-xəstəhal görüb, bizi dərhal dağa - Semyonovka yaylağına aparmışdı. Orada bir axşam mən təsadüfən onun planşetini açdım, iki bloknotdan ibarət cəbhə xatirələrini, Əhməd Cəmilin Berlinə qədər bu planşetdə gedib-qayıtmış kitabını və həmin kitabın arasında həmin məktubu gördüm. Belə güman etdim ki, bu mənim atama axırıncı məktubum olduğuna görə, təsadüfən qalıb. Sonra mənim üçün gözlənilməz şeylər aşkara çıxdı. Məktubun arxasında atam əski əlifba ilə nə isə qeyd etmişdi. Bu qeydi ona göstərib xahiş etdim ki, oxusun. Atam oxudu: "Müstəqil olmağı bacarmalıdır". Üzünün ifadəsindən gördüm ki, bu sözləri nə üçün qeyd etdiyini unudub. Vərəqi çevirib mənim xəttimi tanıdıqda isə birdən xatırladı: "Mehdiyə kağız yazmaq istəyirdim…"

Atam dörd il cəbhədə olsa da, köhnə pedaqoq vərdişlərini unutmamışdı, lazım bilmədiyi şeyi mənə demirdi. Yəqin ki, bu səbəbə görə də Mehdi Hüseynə yazmaq istədiyi, ancaq nədənsə, yazmadığı məktubun məzmunu haqqında mənə heç nə demədi. Dörd il ərzində, uzaq ölkələrdə çəkdiyi həsrətin dərin izlərini hələ də mühafizə edən gözlərlə mənə baxdı və həmişəlik yadımda qalan sözləri dedi: "Biz heç… ömrümüz cəbhələrdə keçdi, top-tüfənglə keçdi. Bizim ixtiyarımız heç vaxt özümüzdə olmayıb, zamanın küləyi hayana vurub, o yana getmişik. Amma sizin səhv eləməyə ixtiyarınız yoxdur".

Atamın dedikləri Mehdi Hüseynin sözlərini yadıma saldı: "Yazıçı müstəqil olmağı bacarmalıdır…" Atam da bu fikrin təsiri ilə danışırdı. Bunu onun sonrakı hərəkəti də göstərdi. Məktubu mənə qaytarıb gülümsündü: "Al, öz kağızını özünə yadigar verirəm". Mən başa düşdüm ki, əslində o, Mehdi Hüseynin sözlərini və özünün bu sözlərdən çıxarışını yadigar verir.

- Ustad, söz yox ki, bu söhbətdən sonra ədəbi həyatınızda yeni və əsaslı bir mərhələ başladı… Həyatınız dəyişdi…

- Təbii… O gündən başlayaraq hər səhər yuxudan oyananda "müstəqil" sözü mənimlə bərabər oyanır, bir də yatana qədər rahatlıq vermirdi. Nəhayət, həmin sözün təsiri ilə bir gün qərara gəldim, o vaxta qədər nə yazmışdımsa, hamısını cırıb, Semyonovkanın başının üzərindəki dağ döşündən üzüaşağı havaya sovurdum, ancaq təəssüflənmədim. Mən özüm özümə qələbə çalmışdım.

Üç il sonra "İnqilab və mədəniyyət" jurnalında ilk mətbu yazım çap olunanda və Mehdi Hüseyn jurnalın bir nüsxəsini mənə bağışlayanda, yuxarıda söylədiklərimi ona danışdım. Dedim ki, müstəqillik mənə baha başa gəldi, üç il idi ki, heç nə yazmırdım.

Onun bir cür gülməyi - başını arxaya atıb qısaca "ha-ha" eləməyi vardı. Bu cür gülüb mənim əlimdəki nüsxəni aldı. Dedi ki, sən elə bilirsən tamam orijinal şey yazmısan? "Bu cümləni hardan çırpışdırmısan? - Jurnalı açıb, altından karandaşla xətt çəkilmiş sözləri göstərdi. - "Göy soğan kimi xışıldayan yumşaq ot…" Bu, mənim vaxtilə məhv etdiyim hekayəmdən yadımda qalmış sözlərdi ki, üç il sonra bir qədər başqa şəkildə gəlib bu oçerkə düşmüşdü.

Mən ədibin yaddaşına heyrət edirdim. O isə, gülümsəyəndə zəhmini dərhal itirib çox yaraşıqlı, hətta uşaq kimi məlahətli olan sifətlə, başını azca yanakı tutub məni süzürdü və atmacasından da qalmırdı: "Plagiatlıq eləmisən, aşna. Yazıçının özünün özündən oğurlaması daha pisdir. Bu o deməkdir ki, təzə təşbeh tapa bilməmisən, köhnə baqajına əl uzatmısan. Mənim yaşımda olanlar üçün bəlkə də bunu bağışlamaq olar. Sənə - yox. Hə, di get, jurnalı suya sal, suyunu iç!"

O məni qapıya qədər ötürdü, arxamca baxıb, yenə "ha-ha" edə-edə güldü. Qayıtdı ki: "Ə, yerişin nə tez dəyişdi?.. Yox, balam, səni özbaşına buraxmaq olmaz. Hərdən gəl qağan səni maarifləndirsin". Qəhqəhə çəkib güldü.

- Ustadla bağlı bütün xatirələrinizdən əlbəəl görünür ki, o, sonralar sizi heç vaxt "özbaşına buraxmayıb", qayğısını əsirgəməyib…

- Düz sözə nə deyəsən... Ondan sonra Mehdi Hüseyn məni doğrudan da "özbaşına buraxmadı", "Bizim qızlar" adlı ilk povestimi altı dəfə yenidən işlədəndən sonra çapına razılıq vermişdi. Bu, heç də xüsusi qayğı əlaməti deyildi. Mehdi Hüseyn ədəbiyyata "kommersent" gözü ilə baxmaları, özünün dediyi kimi "ana bətnində pozulmuş" gəncləri çəkinmədən qəzəblə damğalayır, ədəbiyyata saf ürəklə, qayə ilə gələnlərə isə həssaslıqla, qayğı və tələbkarlıqla yanaşırdı. O, məni bu gənclərdən biri hesab edirdi. Lakin bir hadisə tezliklə onunla mənim aramda xüsusi münasibət yaranmasına səbəb oldu. Ötən əsrin əlli üçüncü ili oktyabrın iyirmi ikisində mən ilk kitabımın ilk nüsxəsini paketə qoyub kəndə - atama göndərməyə hazırlaşarkən kənddən teleqram gəldi ki, təcili gəl, atan can üstündədi. Getdim. Rayondan qayıdanda yarı canım qalmışdı. Mehdi Hüseyn məni bu vəziyyətdə görüb, evinə apardı. Lakin o, təsəlli verməyi bacarmırdı. Mənim doqquz nəfərlik külfət içində qaldığımı biləndə, hərdən dediyi tək-tək sözlərə də ara verdi. Rəngi qaraldı. Bu halda siqaret çəkə-çəkə masa arxasında bir müddət oturduqdan sonra dikəlib üzümə baxdı. O anı heç vaxt unutmayacağam. Çünki həmin o dəqiqələrdə mən Mehdi Hüseynin xarakterini daha yaxından duydum və onu ömürlük sevdim. Dedi ki, bura bax, İsa, mən qoymaram sən qələmini külfət saxlamaq üçün işlədəsən. "Mən səni oğulluğa götürürəm. Əbədi oğulluğa… Məni düz başa düş. Pis əsərinə yaxşı, yaxşısına da pis deməyəcəm. Yaxşı əsərlər yazsan, hücumlardan qoruyacam… Slovom, səni oğulluğa götürürəm".

O, bu sözləri adi səsi, sakit qətiyyəti ilə dedi. Ancaq bu sözlər and kimi səsləndi. Mən heç nə deyə bilmədim. Riqqətlənmişdim. Bir də hiss etdim ki, mənim təşəkkürüm hər şeyi korlaya bilər. Mehdi Hüseynsə yəqin ki, mənim kövrələcəyimdən ehtiyatlandı, gözlənilmədən zarafata keçib, axır illərdə tez-tez mənə sataşanda işlətdiyi sözləri təkrar etdi: "Ə, müstəqilliyini əlindən almıram ki?.." Mən də cavabsız qalmadım: "Yerli-dibli aldınız - dedim, - bundan sonra səhv addım atsam, qorxuram Taras Bulba kimi hərəkət eliyəsiniz". Bu, ona ləzzət verdi. Gümrah səslə "Ne isklyuçayetsya!" - dedi. Bu vaxt fatma xanım, yəqin ki, ərinin səsini eşidib və bizim, nəhayət, yas əhval-ruhiyyəsinə qalib gəldiyimizi başa düşüb otağın qapısını açdı: "Nə olub, a qazaxlılar, bir-birinizə difiramba oxuyursunuz, ya çarpışırsınız?.. İsa, sən bu Mehdiyə çox da inanma, ha, dost-dost deyə-deyə bir də görəcəksən tənqid qılıncını çıxarıb, düşdü üstünə". Əlbəttə, Fatma xanım da zarafatla danışırdı… Ancaq Mehdi qağa elə bil bir az tutuldu. "Fatma, kompromis dostluğun qəddar düşmənidir, - dedi. - Şəxsi münasibətlərdə güzəşt olar. Bunsuz keçinmək çətindir. Ədəbiyyatda güzəştə getmək - mənəvi bankrotluqdur"… Hiss etdim ki, ədib bu sözləri həm də mənə eşitdirir; mənim cibimdə Qorki adına İnstitutun diplomu olsa da, həqiqətdə ədəbi tərbiyə təzə başlanırdı.

- İsa müəllim, tərbiyə öz yerində, ancaq xatirələrinizdən bilirik ki, Mehdi müəllim arada sizi tənbeh edəcəyi ilə də hədələyib…

- Arada yox ey, lap başlanğıcda… Çap olunmağa başladığım gündən. İlk oçerkim çıxmışdı. Məni görən kimi dedi ki, səni tənbeh edəcəyəm, oçerkdə niyə öz atandan yazmısan?" Özümü toplayıb cavab verdim.. “Çünki atamı yaxşı tanıyıram”. Bu mükalimə mənim bütün yaradıcılığım üçün epiqraf ola bilər.

- Deməli, başa düşdünüz ki, Mehdi müəllim sizə ədəbi sahədə heç bir güzəşt etməyəcək.

- Təkcə mənə yox ey, heç kəsə, heç özünə də güzəşt edəsi deyildi. O vaxtdan Mehdi Hüseyn mənim əlyazmalarımın birinci oxucusu və amansız tənqidçisi oldu. Tezliklə o özü mənə bir qovluq verdi ki, oxuyub fikrimi söyləyim. Bu, "Səhər" romanının bir hissəsi idi. Bir gecəyə oxuyub səhər getdim yanına. fikirlərimi dedim. Diqqətlə dinləyib qeydlər etdi. Bizim dostluğumuz belə bir zəmində - sırf ədəbi ünsiyyət zəminində inkişaf etməyə başladı.

- Mehdi Hüseyn bir insan olaraq sizin yadınızda daha çox hansı cizgiləri ilə qalıb?

- Bayaqdan demirəmmi bəs? Çox ciddi, tələbkar, ardıcıl adam idi… "Kabus"da mən senzuranı nəzərə almamışdım, qaydaları pozmuşdum. Onda çox hirsləndi. Dedi ki, mən bunu tənqid edəcəm. Doğrudan da tənqid elədi… Şəxsi münasibətlərində isə sevdiyi adamlara maksimum məhəbbətlə yanaşardı. Çox həssas idi, çox incə idi… Nifrət elədiyi adamlar vardı, onları analiz edib deyərdi ki, bax gör onlar insandı, ya insan deyil… Hərdən soruşurdu ki, ən çox sevdiyin əsər hansıdır? Deyirdim. "Dirilmə". Hisrlənirdi ki, sən deyəsən axı bir az subyektivlik edirsən, Tolstoyun şah əsəri "Hərb və sülh"dür. Deyirdim: "Ay Mehdi qağa, doğrudur, "Hərb və sülh" böyük əsərdir, amma "Dirilmə"də olan yanğı, insanın - mənəviyyatca pozulmuş insanın yenidən həyata qaytarılmasına göstərilən qayğı o dərəcədədir ki, adam oxuyandan sonra yazıçını az qala Allah hesab eləyir. Bu məqamda "Dirilmə"nin qayəsi "Hərb və sülh"ü üstələyir…"

Mehdi Hüseyn belə söhbətləri çox sevərdi. O, cavanların yaradıcılığını diqqətlə izləyər, qayğısını əsirgəməzdi. Rəhmətlik Tofiq Bayramla çox dərdləşərdi. Qabildən xoşu gəlirdi. Deyirdi ki, Qabilə baxanda elə bil Müşfiq gəlib durur gözlərimin qabağında: "Müşfiq də Qabil kimi təmiz idi. Müşfiq də o yaşda uşaq kimi idi. Qabildə Müşfiqə bənzəyən cəhətlər var". O vaxtkı gənc yazıçılardan Yusif Səmədoğlunun, Anarın, Əkrəm Əylislinin yaradıcılığına ümidlə baxırdı. Məndən soruşurdu ki, oxuyursanmı, məsləhət verirsənmi o cavanlara? Dönə-dönə tapşırırdı ki, diqqətlə yanaş bu cavanlara. Mehdi Hüseyn özündə əsl yazıçı xarakteri tərbiyələndirmiş bir insan idi. Çalışırıd ki, yazıçılığı da bu uca məqsədə, insan yetirməyə tabe eləsin. Mehdi ədəbiyyata sözün həqiqi mənasnıda müqəddəs bir aləm kimi baxırdı. Onun aləmində tutaq ki, dünyəvi əhəmiyyətli iqtisadçı alimin ədəbi duyumu, mənəvi qidası yoxdusa, deməli əhəmiyyətsiz adamdı. Əgər Marksın ədəbiyyat haqda, insan, bəşəriyyət haqda fikirləri olmasaydı, elə təkcə "Kapital"ı yazmaqla kifayətlənsəydi, o, "Kapital" haqqında deyərdi ki, əşi, bu quru bir adamın əsəridir, yazıb da… Bax belə ha! Engelsi çox sevirdi. Lenini mütaliə edirdi. Mən də tələbə vaxtı Lenindən bir kitab oxumuşdum - "Materializm və empriokritisizm"i. Lenindən söhbət düşəndə ondan misal gətirirdim. Mehdi qağa qımışırdı. Görürdü ki, bu sahədə mən piyadayam. Mehdi son dərəcə savadlı adam idi. Dünya ədəbiyyatını, necə deyərlər, beş barmağı kimi bilirdi. Geniş mütaliəsi vardı. Məni də tez-tez imtahana çəkərdi. Həyat yoldaşım Füruzə xanıma "əmiqızı" deyirdi. Tez-tez deyirdi ki, əmiqızımı da götür gəl bizə. Mən çox vaxt gecələr yazır, gündüzlər yatardım. Mehdi qağa gülüb deyirdi ki, elə yata-yata ölkəni bada verəcəksiniz, dur əmiqızının qolundan tut gəl bizə. Gecə saat birdi, ikidi e!.. Gedirdik. Yazdığı əsərdən parça oxuyurdu. Oxuyurdu və çox ciddi şəkildə mənim fikrimə qulaq asırdı. Mən də üzlülüyümə salıb arada tənqidi qeydlər də deyirdim. O, ən yaxın oxucusu kimi məni dinləyirdi.

- Səhv etmirəmsə, sizin Kinostudiyaya baş redaktor getmənizin də təşəbbüskarı Mehdi Hüseyn olub.

- Bə nədi, Mehdi Hüseyn olmayanda kim olacaqdı… Bir dəfə mənə dedi ki, gəl səni göndərim Kinostudiyaya baş redaktor, dünyanın işini bilmək olmur, ölüb-eləyərəm, burada səni incidərlər. Elə bil ürəyinə dammışdı ki, ömür ona vəfasızlıq edəcək. Onun məsləhətiylə Kinostudiyaya baş redaktor vəzifəsinə getdim. Ancaq Kinostudiyanın direktoru əmrimi verməyi xeyli yubatdı. Axırda Mehdi müəllim zəng edib ona dedi ki, özünü nə hesab eləyirsən, ə, yəni deyirsən səninlə əməlli-başlı davaya çıxım? Mehdi belə Mehdi idi, mərdanə, sözübütöv, ötkəm.

- İsa müəllim, əsərlərinizdə elə bir obraz varmı ki, onu yaradanda Mehdi Hüseyni düşünübsünüz? Ümumiyyətlə, sizin obrazlarınızda Mehdi Hüseynin xarakterindən nəsə varmı?

- Mehdi Hüseyn xarakteri mənim bütün əsərlərimdə iştirak edir. Yazılarımın hansı yerində dünya haqqında, kainat haqqında, bir balaca fəlsəfə haqda söhbət varsa hamısı Mehdi Hüseyndən gəlmədi, Mehdi Hüseynlikdi. Onun ölümündən sonra İsmayıl Şıxlı xatirə yazmışdı. Yazıb ki, İsa Mehdi müəllimin cənazəsini aparan maşında oturmuşdu. Yandırdığı siqaret çoxdan sönmüşdü, ancaq onun özünün xəbəri yox idi. Sadəcə, siqaretin külü sinəsinə dağılırdı. Bax, belə bir gün də olub. Ağır, çox ağır gün…

- Mehdi Hüseyn dəniz kənarına çıxmağı xoşlarmış. Bunu mən xalq yazıçıları İsmayıl Şıxlının, Elçinin, yazıçı-publisist Nahid Hacızadənin xatirələrindən də oxumuşam. Bu gəzintilər zamanı bir yerdə olduğunuz olubmu heç?

- Mehdi müəllimin dəniz kənarında olan gəzintilərinin demək olar ki, doxsan-doqquz faizi mənimlə bir yerdə olub. Bir dəfə dedi ki, əmioğlu, həkim Veysov mənə məsləhət görüb ki, təmiz havada, dəniz kənarında çox olum, balıq tutun. Hara gedə bilərik?

Çox nəzakətli bir insan olan Oruc Qoşqarlı var idi, hərbiçiydi. Arada kiçik hekayələr, oçerklər yazardı. Çox vaxt Mehdi Hüseynlə bir yerdə olardı.Oruc oldu, İsmayıl Şıxlı oldu, mən oldum, bir də Mehdi qağa. Bunları apardım Mingəçevirin alt tərəfinə, Kürün lap qırağına. Uzaq yol gəldiyimizdən özümü verdim bir qırağa ki, azacıq dincəlim. Məni yuxu necə tutursa ayılanda bir də gördüm Mehdi qağa başımın üstündədi. Dedi: "A kişi, sən nə qədər yatajaxsan? Bir dur gör qağan nələr eləyib…” Durub gördüm ki, bir dənə şuka balığı tutub qoyub mənim böyrümə. Şuka da elə balıqdı ki, uzun müddət sudan kənarda qalsa da ölmur. Demə Mehdi qağa da bunu eşidibmiş. Bunu qəsdən mənim yanıma gətirib qoyubmuş ki, qoy İsa ayılanda balığın susuz yaşaya bilməsindən təəccüblənsin. Üstündən dörd-beş saat ötüb. Dedi ki, bu nə balığıdı? Dedim şukaya oxşayır. Dedi bir bunu tərpət gör qımıldanır, yoxsa yox. Əl vurub gördüm ki, hələ canı var. Dedi indi bunu apar suya sal gör üzüb gedə bilir, yoxsa yox. Dediyi kimi elədim. Balıq suya düşəndən bir az sonra asta-asta üzüb getdi. Əl atdım ki, tutub saxlayım, olmadı. İndi Mehdi qağa bir gülmək gülür ki, gəl görəsən - ha-ha-ha… Dedi: "Qağan saa balıq tutmağı da öyrətdimi?" Ordan qayıdıb gəldik Xəzərin ətrafına. Qayalıq var idi, orada Mehdi qağa ocaq qalatdı. Oruc Qoşqarlı bıçağını çıxarıb balıq təmizlədi. Mehdi qağa mənə qayıtdı ki, ay İsa, az qalıb Bakıya çataq, bəs sən bu sumkanın ağzını nə vaxt açacaqsan? Dedim "vay-vay-vay, lap yadımdan çıxıb”. Açdım sumkanın ağzını. Əvvəlcə bir konyak çıxardım. Mehdi qağa dedi: "Ayə, mən bu şüşəni hələ Kürün qırağında sən mürgü döyəndə görüb bələdləmişdim, aç süz görüm. Birinci qədəhi sənin özünə içirdəcəm. Yaxşı iştahla içsən ikincini də özüm içəcəm". Özü elə də içən döyüldü axı, həkimlər icazə vermirdi. Zarafat edə-edə konyakın axırına çıxdıq. Duranda maşını sürətlə sürmüşdüm - nədisə bir çayxanada saxlatdı. Çay gətirtdi. Dedi ki, İsa, lap arxayınca çay iç, söhbət elə. Yoxsa bu sürətlə ki, sən maşını sürürsən, biz Bakıya çətin çatarıq. Mehdi qağayla birgə çox gəzintilərimiz olub. Hamısında da söhbətimizin əsas mövzusu ədəbiyyat haqqında olardı. Əslində, bu gəzintilər ürək söhbəti üçün gözəl bir bəhanə idi. Bu söhbətlər zamanı Vidadi Babanlıyla məni o qədər sorğu-suala çəkib, fikrimizi bilmək istəyib ki… Gör e, yadıma nə düşür… Bir dəfə evlərinə getmişdim. Gördüm Səməd Vurğun da Mehdi Hüseyngildədi. Eyvanda papiros çəkirdi. Mehdi qağa məni görən kimi dedi ki, ayə, İsa, nə yaxşı ki, gəldin, Səməd əmini də çətinlikdən qurtardın. Sən demə nə barədə Səməd Vurğundan soruşubmuş, mübahisə ediblərmiş. Onların arasında belə düşüncə söhbətləri tez-tez olurdu. Mehdi qağa dedi: "Səməd əminin qanının arasına girdin. Di keç mətbəxə, fatma xalan bir qayğanağa qonaq etsin səni, otur ye”. fatma xala beşcə dəqiqəyə yaxşı bir qayğanaq hazırladı. İştahla yedim. Onların yanına qayıdanda gördüm ki, hər ikisi fikrə dalıb. Mehdi qağa elə bil Səmədi unutmuşdu. Əlini alnına söykəyib beləcə fikrə getmişdi. Şair də pəncərənin qabağında dayanıb siqaret çəkə-çəkə gözlərini uzaq bir məchulluğa dikmişdi. Bax onların arasında bu cür düşüncə söhbətinin çox şahidi olmuşam. Mehdi Hüseyn Səməd Vurğunun məsləhət yeri idi, onun fikirlərini qəbul edirdi. O Səməd qağanın ilk oxucularından biri idi. Onların çox söhbətlərinin şahidi olmuşam. Tez-tez xatırlayır, yada salıram. Hər şey mənə lap dünən olmuş kimi, nağıl kimi gəlir. Əslində mənim ömrüm bu nağıllar dünyasıyla reallıq arasında keçən bir dünya kimidi. Bu dünyada həmişə Mehdi qağa sapsağlam yaşayıb, mənə doğru yolu nişan verib. Bütün ömrümü ona hesabat düyğusuyla yaşamışam. Həmişə səsini eşitmişəm, nəfəsini, qayğısını hiss etmişəm. Mənim bu dediklərim nə qədər şəxsi-intim xarakterdə olsa da, ümid edirəm ki, Mehdi qağamın xatirəsinə ehtiram bəsləyən oxucuları maraqlandıracaqdır. Yazmışam axı - köhnəni yaddan çıxartsan, təzəni yaxşı tanıyammazsan, geri baxmasan, irəli gedəmməzsən. Mənim üçün həmişə həm geridə, həm də irəlidə Mehdi Hüseyn olub, var, olacaq...

P.S. Sözünün bu yerində kövrəlir İsa müəllim. Uzun bir an düşüncələrə dalıb nəsə yadına salmaq istəyir. Bayaqdan bəri tez-tez babasına sarmaşıb söhbətin axarını pozan nəvəsi Səmanın saçını sığallayır. Mehdi Hüseynli günlərinin yadigarı olan ömür-gün yoldaşı firuzə xanıma sarı dönür: "Hər şey necə də tez ötüb keçdi…" Firuzə xanım köks ötürür: "Elədi… Həmin gün evə zəng eləmişdi ki, əmiqızı, əmioğlumu da götür axşam gəl bizə. Bir roman yazmışam - "Yeraltı çaylar dənizə axır”. Oxuyum, sən də qiymət ver, gör əmioğlum yaxşı yazır, yoxsa mən…" İşə zəng edib Mehdi qağanın sifarişini İsaya çatdırmışdım. Sözləşmişdik ki, axşam gedək. Ancaq gedə bilmədik. Üç-dörd saat sonra o qəfil hadisədən xəbər tutdum - Mehdi qağa dünyasını dəyişmişdi". Hər ikisi susur.

Sağollaşıb ayrılanda İsa müəllim "Sağ olsun xalqımızı, dövlət başçımızı - deyir, - yenə də unutmurlar, xatirəsini əziz tuturlar". Etirazıma baxmayaraq qapıyacan ötürür məni, xudahafizləşəndə gülümsünür: "Müstəqil olmağını arzulayıram. Öz bildiyin kimi qələmə alarsan…" Yadıma Mehdi Hüseyndən danışdığı xatirə düşür: "Ə, müstəqilliyini əlindən almıram ki?..”

Söhbətləşdi: Sərvaz HÜSEYNOĞLU

Ədəbiyyat qəzeti.-2009.-10 aprel.-S.3.