Tofiq Mütəllibov – 80

Sözünün ömrü ilə yaşayacaqdır

Sənət dostum, aramızdan vaxtsız getmiş tanınmış şairimiz Tofiq Mütəllibovun (1929-1992) kitablarını vərəqləyirəm. Bir-birindən nəfis tərtibli, kiçik formatlı kitabları: "Görüş" (1960), "Mehriban baxışlar" (1965), "Sevənlərçin" (1967), "Gözəllikdən doymur ürək" (1973), "Sənin xətrinə" (1976), "Mənim əzizlərim" (1979), "Görüş yerimiz" (1985), "Sevənlərin ürəyi" (1991), "Durnaların qanadında" (1992). Adlarından hər bir oxucu dərhal təyin edə bilər ki, bu kitablar şeir toplularıdır. Həm də bu kitabların hər birinə daxil edilmiş şeirlərin çoxu gənclik duyğularına, məhəbbətə, sədaqətə, saflığa, gözəlliyə həsr edilmişdir. Əksəriyyəti də heca vəzninin ən çox istifadə olunan növlərində yazılmışdır… Axıcı və oxunaqlıdır.

Şübhəsiz, bu kitablar haqqında çapdan çıxdığı illərdə ədəbiyyatşünaslar, tənqidçilər, şairin əsərlərini sevən dostları öz sözlərini deyiblər. Bir çox oxucular da bu kitablarla tanışdırlar.

Tofiq Mütəllibovun sevgi şeirləri nikbinliyinə görə "Yanıq Kərəm" üstündə deyil, daha çox "Gözəlləmə" üstündədir. Onda sevgi üçün ah-uf əvəzinə sədaqət, etibar, təmizlik, məğrurluq var. Sevgi onu xoşbəxt edən, könlünü dərdə yox, yaşamağa, yaratmağa səsləyən bir qüvvədir.

Əllinci illərin əvvəllərində oxucularımız tərəfindən tanınan şairin indiyə qədər 27 kitabı çap edilmişdir. Mən onun kitablarından ancaq doqquzunun - əlimdə olanlarının adını çəkdim.

Tofiqin ilk kitabı - "Bəxtəvər uşaqlar" 1953-cü ildə o zamankı "Uşaqgəncnəşr" tərəfindən çap edilmiş, müəllifini də az zamanda şöhrətləndirmişdi. Həmin illərdən başlayıb indiyə qədər Tofiq Mütəllibovun uşaq şeirləri dərsliklərdə yer tutur. O, ədəbiyyatımızda sevimli uşaq şairlərindən biri kimi tez bir zamanda böyük şöhrət tapmışdı. Tofiq gənclik illərində bir müddət komsomolun MK-da işləmiş, sonralar "Pioner" jurnalında, "Azərbaycan pioneri" qəzetində, daha sonrakı illərdə isə "Azərbaycan gəncləri" qəzetində işləmişdir. O, bəstəkarların mahnı mətni yazdırmaq üçün ən çox müraciət etdikləri şair idi. Geyimdə-kecimdə, səliqə-sahmanda, gülərüzlükdə və nikbinlikdə həmişə fərqlənən Tofiq işində də məsuliyyətli və işgüzar idi. Mən o zaman “Uşaqgəncnəşr”də redaktor işləyirdim, Tofiq tərcümə etmək üçün kitablar götürərdi, biz onun dəqiqliyinə, yazılarının səliqəliliyinə həsəd aparırdıq. O, uşaq ədəbiyyatının tanınmış nümayəndələri M.Seyidzadə, M.Rzaquluzadə, M.Dilbazi, H.Abbaszadə, E.Ağayev, Z.Cabbarzadə, Hikmət Ziya ilə həmişə eyni ədəbi mühitdə olurdu. Tofiq gənclər üçün çoxlu lirik şeirlər yazırdı. Onu məşhur edən bir də bəstəkar Qənbər Hüseynli ilə birlikdə yazdıqları "Cücələrim" mahnısı idi. "Cücələrim" Tofiqin adını o zaman bütün sovetlər ittifaqı respublikalarında və xarici ölkələrdə tanıtmışdı. Mən dəfələrlə şahidi olmuşam ki, Tbilisidə, Tallində, Riqada, Kiyevdə, Aşqabadda, Daşkənddə və başqa şəhərlərdə müxtəlif ölkələrin ədəbi nümayəndələri bir yerdə olanda hamı səs-səsə verib "Cücələrim"i oxuyurdular. "Cücələrim" Moskvada böyük təntənəli tədbirlərdə uşaq xor kollektivlərinin ən sevimli mahnısı idi. Tofiq həm də gənc yaşlarında Bakıda keçirilən festivalların təşiklatçılarından və iştirakçılarından olurdu. O, on dəfə respublika, iki dəfə ümumittifaq mahnı müsabiqəsinin mükafatına layiq görülmüşdü.

Azərbaycanın dilbər guşələrində olmaq Tofiq üçün çətin deyildi. Uşaq qəzet-jurnalların xətti ilə getdiyi yerlərdən həmişə təzə, gözəl şeirlərlə qayıdırdı. Şuşa, Quba, Gəncə, Kəlbəcər, Göygöl, Hacıkənd, Tofiq şeirlərinin mövzusuna çevrilirdi. Xəzər, Abşeron da onun şeirlərində hərarətli vəsfini tapırdı.

Uşaq və gənclik illərini, demək olar ki, ömrünün çox hissəsini Bakıda, Xəzər sahilində keçirən şair nəfəsini nəfəsinə qatdığı bu yerlərə bir-birindən gözəl şeirlər həsr etmişdir. Tofiqin Bakı haqqında dediyi bu sözlər heç yadımdan çıxmır: "Hara getsəm, bir neçə gündən sonra Bakı üçün darıxıram, elə bil havam çatmır!" Bəli, doğrudan da Bakı Tofiq üçün hava idi, su idi. Xəzər haqqında yazdığı şeirlərdə o, Xəzəri ən yaxın dost, həmdəm kimi vəsf edirdi. Tofiq yaxın dostları - Cəmil Əlibəyov, Hikmət Ziya, Nəriman Həsənzadə ilə saatlarla dəniz sahilində - parkda gəzər, gözünü dalğaların üstündə sinəsini suya vurub qaqqıldaşan qağayılardan çəkməzdi. O, elə bil dənizlə doğmalaşıb, onunla qaynayıb-qarışardı.

Sənsiz ötüşməyibdir

Mənim bir anım, dəniz.

Suyun həkimim - dəniz,

Havan dərmanım - dəniz.

Ey mavi nəğmə dəniz,

Ey coşqun şeir dəniz,

Görüşünə gəlmişəm -

Axşamın xeyir, dəniz!

İnsanlara havası, suyu dərman, qağayılara, balıqlara vətənsən deyir - dənizə Tofiq. Düşünür: "Dəniz nə qədər coşsa, çırpınsa da, yenə sahilindən kənara çıxmır. Bəs necə olur ki, insan bir az şöhrətlənən kimi öz həddini aşır, cızığından çıxır." O, belə bir nəticəyə gəlir: "Ürəyimiz dəniz olsun, həyatı bütün coşqunluğu ilə yaşayaq, ancaq həddimizi aşmayaq, "sahilsiz" olmayaq:

İstərəm ki, həyatda

Pozulan iz olmayaq.

Dəniz olaq, köpürək,

Çalışaq ki, coşanda

Biz sahilsiz olmayaq!"

O, Xəzərin "diliylə" insanlara daha nələr deyir? O, sahilində kiməsə yalan sevgidən söz açanları qınayır. Sahilində dincələn, ömrünü-gününü namuslu əməklə, halallıqla keçirən xeyirxah işlərdə saç ağardanların gəncliyindən söhbət açır. Ağ örpəkli dalğaları ilə həsbi-hal olanlara köksünü açır:

Mən Xəzərəm, ürəyimdə

Sözüm var sizə.

Qoy danışsın ağ köpüklü

Dalğalar sizə.

Adım Xəzər - coşqunluq olar

Həyatım mənim,

Azərbaycan torpağıdır

Ünvanım mənim!

Tofiq yurdun dağını, dərəsini, görməli-gəzməli yerlərini görən, gəzən, sevən onu vəsf etməkdən doymayan şairdir. Əvvəllər mən də onu ancaq uşaq şairi kimi qəbul edirdim. Lakin get-gedə təbiət və məhəbbət şeirləri, nəğmələri Tofiqin yaradıcılığında öz imkanlarını artırıb onu lirik, məhəbbət şairi kimi tanıtdı. Bahar günlərində yazdığı "Danışdı" şeri Tofiqin təbiətə sevgisini bütün incəlikləri ilə göstərdi:

Dumanlar gizlicə süründü yenə,

Yamaclar çiçəyə büründü yenə,

Marallar bulaqda göründü yenə,

Ceyranın, cüyürün izi danışdı.

Baharda gözəllik adına çox şeylər sadalamaq olar. Lakin şair bu yolla getmir, bahar nikbinliyi ilə bir-iki detaldan sonra hazırcavablıqla sözü baharın özünə verir:

Yerlərin, göylərin qəlbi nəşəli,

Yandı lalələrin qızıl məşəli.

Gözəllik adından çıxıb irəli

Ana təbiətin özü danışdı.

İndi qəribə bir dağ mənzərəsinə diqqət yetirək: Cığırlar yamaclarda çitək-çitəkdir. Bu hamının dağ yamacında ilk diqqət yetirdiyi mənzərədir. Cığırların birləşdiyi yol isə zirvəyə qalxır. Bu müşahidədən hərə öz qənaətinə görə söz deyə bilər. Tofiq isə cığırlarla yolun birləşməsini - bir-birindən asılılığı belə mənalandırmışdır:

Yollar sınağı üçün

Selə, qara borcludur.

Yollar yol olduğuyçün

Cığırlara borcludur.

Təbiətə maraq, onu öyrənmək, mənalandırmaq Tofiqin şeirlərində yurd sevgisinə, gözəllik duyğusuna çevrilir. Bakıya, Gəncəyə, Şuşaya, Göygölə, Kəlbəcərə, Muğanın bir çox yerlərinə güzarı düşən şairin bu yerlər haqqında şeirləri ilə başqa şairlərin şeirlərindən fərqli olaraq təzəliyi hiss etdirir. "Qonaqlı Bakı", "Qobustanam mən", "Gəncə çinarları", "Azərbaycan gölləri", "Dəmirağac" şeirləri özündən əvvəl bu mövzuda yazılanlardan seçilməsi, yeni deyim tərzi ilə yadda qalır.

Uşaqlığı İkinci Dünya müharibəsi illərində keçən Tofiqin qəlbini döyüş cəbhələrindən gələn dəhşətli xəbərlərin, "qara kağız"ların ağrısı-acısı göynətmişdi. O, əlinə qələm aldığı ilk vaxtlardan insanlara fəlakət gətirən müharibəni lənətləmişdir. Ağır döyüşlərdə canından keçən, şücaət göstərmiş qəhrəmanlara şeirlər həsr etmiş, igid Həzilərin, Mehdilərin, İsrafillərin, Gərayların qəhrəmanlığından söhbət açmışdır. Vətən üçün canından keçənlər onun şeirlərində hörmətlə anılır. Onlar unudulmur. Qalın-qalın xatirə kitablarında keçdikləri döyüş yolları işıqlandırılır. Tofiqin yaradıcılığında həyatını əbədi itirib vətəninə, evinə-eşiyinə dönməyənlərin xatirəsinə həsr edilmiş şeirlər xüsusi yer tutur. O, vətənpərvərlik şeirlərini nisbətən pafoslu yazsa da, qəlbinin səmimiyyəti həmin şeirləri sevdirir.

Anaların səksəkəli yuxusunda,

Gəlinlərin müharibə qorxusunda,

Yaşayırlar cəbhələrdən dönməyənlər!

Babaların üzlərinin qırışında,

Oğulların əzəmətli duruşunda

Yaşayırlar cəbhələrdən dönməyənlər!

Tofiqin yaradıcılığında sənət, ədəbiyyat, musiqimiz haqqında, böyük sənətkarlarımız haqqında sanballı əsərlərə rast gəlirik. Bir növ publisistik xarakter daşıyan bu şeirlərin bir məqsədi də işini-gücünü buraxıb şöhrət həvəsinə düşərək ritorik şeirlərlə poeziyamızın səviyyəsini xalqın gözündən salan "qələmdaşlara" dərs məqsədini güdür. Tofiq çəkinmədən onları əlinə qələm almazdan qabaq sənəti öyrənməyə, istedadı varsa, "Hippokrat andı"na çağırır, şairlərin Hippokratları dahi Nizami, dahi füzulidir. Yazmaq həvəsinə düşənlər gərək bu ulu sənətkarları oxuyub öyrənəndən sonra əllərinə qələm alsınlar!

Həkimlər and içirlər,

Hippokrat andı.

Neçə cərrah bıçağı,

Neçə alim zəkası

Bu and ilə sınandı.

Kimin şeir oduna

Qəlbi alışdı, yandı, -

Yazmağa başlamamış

İçsin Nizami andı,

İçsin füzuli andı!

Bu müqəddəs mərama könül bağlayan şair böyük sənətkarlarımızın adlarını şeirlərində dönə-dönə iftixarla çəkmiş, onlara ayrıca şeirlər də həsr etmişdir. "Azərbaycan himni" şerində Ü.Hacıbəylinin, "Heykəlləşən saz"da S.Vurğunun, "Oxudu tar"da M.Müşfiqin, "Musiqi sərkərdəsi"ndə Q.Qarayevin, "Qaldı sənsiz"də Bülbülün, "İki yadigar çubuq" şerində isə Niyazinin böyüklüyündən söhbət açır.

"Oxudu tar" şerində Müşfiqlə Vurğun xatırlanır; məcazi mənada tarın diliylə deyilir:

O gördü ki, inandı ki,

Şeir, sənət ölən deyil

Oxudu tar, oxudu tar:

Nə qədər ki, Azərbaycan torpağı var,

Müşfiq, Səməd ölən deyil.

"Musiqi sərkərdəsi" şerində Azərbaycanın şöhrətini musiqisinin qanadlarında dünyaya yayan "Yeddi gözəl", "İldırımlı yollarla" müəllifinin sənət qüdrəti iftixarla qələmə alınmışdır. Qara Qarayevə müraciətlə yazılan bu şeir öz oxucusunun qəlbini də riqqətə gətirir:

Salonlar tir-tir əsir

Musiqinin səsindən.

Çünki şərbət içmisən

Üzeyir çeşməsindən.

Tofiq yeri gəldikcə xalqımızın musiqi sərvətindən, xüsusilə muğamımızdan hərarətli şeirlər yazmışdır. Sovet dönəmində "Qurultaylar sarayı"nın səhnəsindən "Qatar" muğamının tarda çalınıb televiziya vasitəsilə bütün dünyaya verilməsi şairin iftixar hisslərini coşdurmuş "Simlərin üstə" adlı gözəl şerini yazmışdır. Bu "Qatar" simlər üstə hərəkət edib dünyaları dolaşan bir sürət qatarına bənzədilir, rəmzi olaraq könüllərə yol salır. Şairin qürur hissi oxucusunun da könlünü iftixar hissi ilə doldurur:

Alqışlar dənizində

Kükrəyib daşır yenə

Qurultaylar sarayı.

Dilə gəlib coşur tar,

Gur salonu titrədir

Sarı simin harayı.

Salon həyacanlıdır -

Sarı simdə çalınır

Ürəklər də tar kimi

"Qatar" muğamatımız

Planeti dolaşır

Zirehli qatar kimi…

Şaxtalı qış günündə "Qatar" muğamı nəhəng salonda "bahar havası", "gül dənizi" yaradır. Sanki "Qurultaylar sarayı" muğam çalınan simlərin üstdə özü də Azərbaycana gəlir. Əlbəttə, bütün bu sözlər muğamın əsrlərdən keçib gələn qüdrətini, dərin emosionallığını oxucuya çatdırmaq məqsədi güdür, musiqimiz könüllərdə milli qürur yaradır. Bu şeirdə başlıca məqsəd də həmin bu milli qürurdur!

Tofiq Mütəllibovun oxuculara məlum olan bir sıra yumoristik şeirləri də var. 1952-ci ildən nəşrə başlayan "Kirpi" jurnalında Tofiq də maraqlı satirik şeirləri ilə çıxış edirdi. Tofiqin satirik şeirləri öldürücü deyil, güldürücüdür. O, şerinə hədəf seçdiyi obraza oxucusunu güldürür. Bu gülüş də təsirli gülüş olduğuna görə yaddaşa köçür. Onun bu mövzuda yazdıqlarından "Şuba dərdi" və "Uşaq dil açanda" şeirləri Tofiqin oxucularla görüşdə ən çox oxuduğu şeirlər idi. Həmin şeirlər müəllifinə ürəkdən gələn alqışlar qazandırırdı, şən, şux əhval yaradırdı. "Şuba dərdi"ndə tamahkar qadının öz ərköyünlüyü ilə müti ərinin başına gətirdiyi əhvalat əsl gülüş obyektinə çevrilir. Anbardar olan Hümbətçik qadının arzularını yerinə yetirmək üçün ona etibar edilən anbarı satıb-talayır. Axırda Hümbətçik mühafizə orqanları tərəfindən həbs edilir. Brilyant sırğalara, təzə maşına sahib olan qadınsa axırıncı tələbi arzusu olan bahalı şubanı geyinə bilmir, ah çəkib belə təəssüflənir:

Arvadı ah çəkərək

Dedi bədbəxt oldum mən,

Ərim cəhənnəm olsun,

Şuba çıxdı əlimdən!

"Uşaq dil açanda" şeri də övladı düzgün tərbiyə etməyən, ərkəsöyün böyüdənlərin tənqidinə yönəlmişdir. Körpə oğlu dil açanda ona "qoduq", "it küçüyü" sözlərini deyən atanın hörmətli bir məclisdə öz əməlindən pərt olması gözəl bir atalar sözü ilə başa yetir: "Nə tökərsən aşına, o da çıxar qaşığına":

Bir gün də qonaqlıqda

Uşaq ağlayır yaman,

Atası qəzəblənir:

"İt küçüyü, bir dayan!"

Ərköyün uşaqsa atasına bu cavabı qaytarır:

…Uşaq kəsir səsini,

Atasına deyir sən,

İt küçüyü özünsən!

Tofiq həm də gözəl nəğməkar şairdir.O, başqa heç bir şey yazmasa, eldə-obada nəğmələri ilə də tanına bilərdi. O, bir çox bəstəkarlarımızın musiqisinə yaddaqalan mahnı mətnləri də yazmışdır. Onun əməkdaşlıq etdiyi bəstəkarlar respublikamızın yetkin, səriştəli, sevilən bəstəkarlardır. O, hər yetən ara musiqiçiləri ilə mahnı yazmırdı. Ağabacı Rzayeva, Qəmbər Hüseynli, Arif Məlikov, Şəfiqə Axundova, Hacı Xanməmmədov, Ramiz Mustafayev, Tofiq Bakıxanov, Oqtay Zülfüqarov, Tofiq Əhmədov, Nəriman Məmmədov, Rəşid Şəfəq, Oqtay Rəcəbov və başqaları ilə bu gün də səslənən nikbin, maraqlı mahnı mətnlərinin müəllifi kimi Tofiq həmişə yada düşür.

Arzular aşıb-daşır

Eldən-elə dolaşır.

Bizə bu şən həyatda

Şən nəğmələr yaraşır!

deyirdi Tofiq.

Onun 1992-ci ildə çap edilmiş "Durnaların qanadında" kitabına daxil etdiyi şeirlər göstərir ki, o, ömrünün ən yetkin, yaradıcılığının ən müdrik çağında dünyasını dəyişib. Onun bu son kitabı mükəmməl poetik tutumuna və sənətkarlığına görə ən gözəl kitablarından biridir. Tofiq nikbin, lirik şeirləri, ölməz nəğmələri, vətənin gözəlliklərini sözə köçürən şeirləri ilə - "sözünün ömrü" ilə əbədi yaşayacaqdır.

İlyas TAPDIQ

Ədəbiyyat qəzeti.-2009.-17 aprel.-S.4.