Qaspıralı
dalğası
Kulikov döyüşündən bəri Toxtamışın boş və sahibsiz qalmış taxtına beş yüz ildən sonra bir İsmayıl bəy çıxdı.
Türküstan
səhralarında türk balalarına cəhalət kərtənkələsi
yedizdirən yalınğac dərvişlərin dövranı
bitdi. Uluqbəyin viran qalmış ocağında maarif
işıqları yenidən yandırıldı. XIX yüzil
sanki rus çarı ilə krımlı mirzənin mənəvi
dialoqu zəminində və ikincinin qələbəsi ilə
başa çatdı.
***
İsmayıl
bəy Qaspıralı Krım üfüqlərində
görünəndə siyasi dəccalın - antitürk təpəgözün
nəşəsi pozuldu. İsmayıl bəy Nuh əyyamından
qalma Qart Şeytanı rüsvay etdi. Yazdı ki,
İslam aləmindəki ədalət duyğusunu İblislər
məclisində Qart Şeytanın uyğuladığı
fitnə sistemi, “Qurani-Kərim”i xəlifənin nəfinə təfsir
edən Mat Molla, zalıma adil, məğluba qalib, cahilə
alim deyən məddah Şad Molla, bacısını
hökmdarın yatağına pərçim edib, məmləkət
işlərinə əl qoyan Çopur Vəzir zədələyib.
Xaç yürüşlərinin, səlib müharibələrinin,
moğol istilalarının yapa bilmədiklərini şeytanlar
məclisinin gizli qərarı - Qart Şeytanın səpdiyi fəsad
toxumları cücərdib…
Əhvalımızın
pərişan halını İsmayıl bəy
Qaspıralı hələ yüz otuz il əvvəl belə rəsm
edirdi, giriftar olduğumuz mərəzin tarixi mənzərəsini
baxçasaraylı dahi belə canlandırırdı…
***
Məfkurəvi istiqamətdə isə İsmayıl bəy
yeniləşmə adı ilə təqdim olunan Avropa (və
xristian) mədəniyyətinə köhnə komediyanın təzə
pərdəsi, əski məişət üsulunun, qədim
Yunan, Roma mədəni sisteminin axır şəkli, son nəfəsi
kimi baxırdı və İsmayıl bəy Qaspıralıya
görə gerçək bir mədəniyyəti-cədidənin
(yeni mədəniyyətin) zühuru, bu qarmaqarışıq
və siyasi tozanaqdan nəfəsi daralmış dünyada
planetar ahəngin yaranması üçün vacib və
gözlənilən amillərin ən
başlıcasıydı…
Çağdaş Avropa mədəniyyətini naqis mədəniyyət
adlandırmağı bacaran dahi İsmayıl bəy, bu mədəniyyətin
əslində köhnə, yıpranmış əsaslardan
uzaqlaşıb çağdaş və uyğar dəyərləri
ehtiva edəcəyi təqdirdə gerçəkdən də
yeni mədəniyyət anlamına gələcəyini iddia edirdi.
Yeniliklərə meyl edən bəzi müasirlərindən
fərqli olaraq İslam dininin özünü böyük mədəniyyətlərin
mənbəyi kimi dərk edən Qaspıralı müsəlman
Şərqində yeni mədəniyyətlə (əslində
xristianlığın öyrətdiyi həyat və
düşüncə tərzi ilə) islami görüşlər sisteminin,
kapitalizm, yaxud sosializmlə “Qurani-Kərim”in və türk
milli ruhunun necə uzlaşa biləcəyinin qaranlıq və
müşkül suallarına cavab axtarırdı…
Qaspıralıya görə, “müsəlmanlar yüksək
Avropa mədəniyyətindən məhrum olsalar da öz dinlərində
və ondan qaynaqlanan sosial həyatlarında milli kimliklərinə
zərər verə biləcək yabançı təsirlərə
qarşı çox sağlam, sarsılmaz dirəniş
gücünə sahibdirlər”.
Dini
inancını və türk kimliyini heçə sayaraq təqlid
yolu ilə avropalaşanları İsmayıl bəy
Afroditanın və Dionisin eşqanə və sərməst
cazibəsinə giriftar olmuş gəncliyə bənzədirdi.
Qaspıralının zənninə görə belə insanlar
ixtiyar çağlarında da dəhşətli dərəcədə
ikiüzlü olacaq və günahlarını etiraf edə
bilmədiklərindən dolayı faydalı həyat
üçün varlığını qeyb etmiş
ünsürə çevriləcəkdilər…
***
İstanbulu ortadan qaldırmağa, osmanlını Avropadan
çıxarmağa yönəlmiş “Şərq məsələsi”nin
astar üzündə başqa, daha zalım bir siyasətin -
“Böyük Şərq məsələsi”nin
dayandığını öz açıq bəsirəti ilə
fəhm edən Qaspıralı Avropanın - Qərbin
ucqarlarından Asiyanın - Şərqin dərinliklərinə qədər
(Çinə, Yaponacan) şaxələnən beynəlmiləl
bir cəmiyyətin, ağ və sarı qövmlərin və
mədəniyyətlərin tən ortasında, yarımkürənin
mərkəzindəki yaşıl aləmin - İslam
dünyasının pəjmürdə halına çarə
axtarırdı.
***
Yeni çağın Rusiya miqyasında yetişmiş ilk
müsəlman siyasətçisi imperiyanın xarici işlər
naziri İzvolskiyə öyüd verməyi, millət vəkili
Kapustini danlamağı özünə mənəvi borc
bilirdi. Çünki buna haqqı da çatırdı.
Çünki Rusiyanın dövlət siyasətini müəyyənləşdirən
diplomatlara Qaspıralının kübar və təvazökar
bir üslubda verdiyi dərslər, əslində, Rusiyanın
özünün də ümumdünya kataklizmindən
xilası üçün təminat verməkdəydi.
İsmayıl bəyin belə bir qəti fikri vardı ki, gələcəkdə,
bəlkə də yaxın zamanda, Rusiyanın dünyada ən
önəmli müsəlman ölkələrindən biri
olması müqəddərdir, qaçılmazdır və bu
tale onun böyük bir xristian dövləti olmasının əhəmiyyətini
azaltmayacaq…
***
İsmayıl
bəy assimlyasiya faciəsinin yaşanmaması, rəvac
tapmaması üçün böyük türk millətini
iş, fikir və əməl birliynə dəvət edirdi. Rus imperiyasının ən şişman, ən
harın vaxtlarında iddia edirdi ki, nə qədər incə
üsullarla tətbiq edilir edilsin, fərq etməz, milli
haqları çəpərləyib ona sınır qoymaq, millətləri
mənimsəyib həzm etmək, udmaq xarakter etibarı ilə
fiziki, mənəvi zorlama, insan haqlarına təcavüz
və türk millətini ruslaşdırmaqdan başqa bir
şey deyil…
Bununla yanaşı, rusların başqa millətləri
assimlə edə biləcək bir gücə sahib
olmadığını vurğulayan Qaspıralı
yazırdı ki, “… ruslaşmış yabançıları
heç görmədik, əksinə rusların bir dərəcəyə
qədər çevrələrindəki
yabançıların təsiri altında qaldıqları…
bilinməkdədir…
Krımda rus köyləri ilə türk köyləri birində
kilsə, digərində məscid olmasıyla fərqlənir…”
***
İsmayıl bəy rus millətinin işıqlı gələcəyini
türklərlə qlobal siyasi təhdidlərə istinad etməyən
məhrəm və səmimi münasibətlərin
qurulmasında, hər iki qövmün ümumi səadətini
Avropa müstəvisində deyil, bəlkə də daha
çox Avrasiya dialoqunun yaradılmasında, Avrasiya mədəniyyət
xəttinin uyğulanmasında görürdü. Mənfəətpərəst
Qərbin şəxsi faydalardan yuxarı qalxa bilməyən
kapitalist zehniyyəti onun işdə, dildə, əməldə
birlik düsturuna söykənərək qurmaq istədiyi cəmiyyətə
kökündən yabançı və qəbulolunmaz nəsnələr
idi…
…
Türk-tatar hakimiyyətinin rus xalqı üçün
böyük müsibətlərə səbəb olduğunu
söyləyənlər İsmayıl bəyin parlaq məntiqinin
önündə bu gün də yalınfikir qalır: “… Rusiya üzərində bu qədər uzun sürə,
bu güc və əzəmətlə başqa bir soyun hakimiyyəti
olsaydı Rusiya bütövlükdə məhv olardı. Bunun
örnəklərini biz slavyan dünyasının qərb
uclarında görürük… Ancaq tatarlar (türklər) əfəndi
olaraq xərac toplar, gözəl, şirin qızları
qaçırar… ancaq rus məişətinə və dini həyatına
heç qarışmazlardı…”
Beləliklə,
Qaspıralıya görə türk hakimiyyəti əsrlər
boyu rus ruhunu yabançı təsirlərdən qoruyub və
rusların milli birlik şüuruna sahiblənməsi yolunda əngəl
olmayıb…
***
İsmayıl bəy panxristianizm düşüncəsinə
söykənmiş qərbləşmənin slavyan
qövmünün ruhi yapısına uyğun gəlmədiyini
israr edən rus milliyyətçilərinin görüşlərinə
həssas yanaşırdı. Eyni səmavi kitaba tapınan
(avropalı) qövmlərdən birinin - rusların milli özəlliklərini qorumaq
uğrunda verdiyi mücadiləyə diqqəti xüsusən cəlb
edirdi.
***
İsmayıl
bəyin müqəddəs ittihad idealında türklərin
din və dil birliyi milləti millət edən amillərin
başında gəlir. Elə buna görə də
ortaq ədəbi türkcənin zəruriliyini böyük bir
ciddiyyətlə irəli sürən Qaspıralının
dil siyasəti əslində türklərin həm də fiziki
birliyini təmin etməyə yönəlmiş məfkurəvi
savaşın ana cizgisiydi: “Əlli milyonluq yurdun, kəndi dili
olduğuna və bunun da türk dilindən başqa bir dil
olamayacağına inkar fayda verməz. İnkar edən bulunursa
günəşi inkar etmiş olur”.
***
Dil birliyinə rəğmən, əlifba birliyi məsələsində
Qaspıralının türkçülüyü daha
böyük bir mənəvi amilə - İslam birliyinə
güzəştə gedildi. Ərəb hərflərinin
başqa əlifba işarətləriylə əvəz
olunmasını təkid edənləri kəskin şəkildə
qınayan Qaspıralı xatırladırdı ki, ağır
xətli ərəblərin qadınları kitab
yazdıqları, divan bağladıqları dövrdə
yüngül, asan əlifbalı yazı sistemi olan avropalı
hökmdarlar hətta öz adlarını belə
yazmağı bacarmırdılar. İsmayıl bəy əlifba
islahatına yönəlmiş qurnaz siyasətin alt qatındakı
mənanı bilirdi. Bilirdi ki, əlifbanın yeniləşməsi
təkcə türk birliyini deyil, ümumilikdə islam birliyini
sarsıdacaq, yaşıl zolaqdakı idealın zədələnməsini,
parçalanmasını gerçəkləşdirəcək…
İsmayıl
bəy israr edirdi ki, millətin inkişafı, tərəqqisi,
qalxınması əlifbanın asan, yaxud çətin
olmasına deyil, əlifba da daxil olmaqla, elmlərin yüksək
səviyyəli tədrisinə bağlı bir məsələdir.
O, həm
də türk dilinin hər hansı bir sülalənin (və
coğrafi ərazinin) adıyla tanınmasına etiraz edirdi. Osmanlıca deyilən türkcənin qövmi bir dil
olmaq gücünü və xüsusiyyətini itirməsi
Qaspıralını ağrıdırdı, ərəb, fars,
türk, yunan, slavyan və bir az da fransız sözləri ilə
qarmaqarışıq bir hala gətirilmiş dil,
İsmayıl bəyin nəzərində “lisan
şorbasıdır ki, mötəbər tutulan Osmanlı
şivəsi” məhz bu üzdən “türklükdən
çıxıb qövmi lisan surətini qeyb etmişdi”.
“Osmanlı
lisanını sadələşdirmək əsli türki olan
bu lisanı olduqca türkləşdirmək deməkdir”.
Qaspıralı İsmayıl bəy Krımdan İstanbula belə
səslənir və osmanlı ədəbi camiasını sadə,
arınmış türkcəyə təşviq edirdi.
İsmayıl
bəyin əməl kitabında türkcədə
qarşılığı olan sözləri özgə dillərdən
almaq milli dil sisteminin viran qoyulması, yaxud ədəbi cinayət
hesab edilirdi. Krımlı mücahid dildə
türk əsilli yeni sözlər icad etməklə - məsələn,
osmanlıca dönəmindən başlayaraq təəssüf
ki, indiyəcən Türkiyə türkcəsində işlədilən
şimendiferə qarşılıq dəmir yolunu yaratmaqla -
dildəki məfkurə mücadiləsinə təkcə
nəzəri deyil, həm də təcrübi baxımdan
rövnəq verirdi.
İsmayıl bəy əvvəlcə ərəb, fars tərkibləriylə
milli ahəngini itirmiş, sonra da fransız, alman, ingilis
sözləri ilə “sivilizə” olunaraq
bayağılaşmış “lisan şorbası” tərəfdardlarına
guya “gözəl bir şey söyləməyə yaramayan,
kobud” - dedikləri “qaba” türkcədə:
Var gətir,
var gətir,
Gəlməzsə
- yalvar gətir.
Əllənməmiş
budaqdan
Qoxlanmamış
nar gətir -
bayatısını
xatırladır və “qaba türkcənin” nə qədər
ahəngdar, ifadə baxımından necə qapsamlı
olduğunu şübhəgötürməz dəlillərlə
isbatlayırdı.
***
Böyük bilgənin məfkurə düsturu sona qədər
dəyişməz, sabit qaldı. O, özümüzə
dönəndə böyük olacağımızı vəsiyyət
edən Bilgə Xaqanın yolunu başqa yollarla, əqidələrlə
qarşdırmadı. Qərb sənayesinin, çar idarə
üsulunun qarşısına Kəlami-Qədim
adlandırdığı ən böyük sərmayəmizlə
- “Qurani-Kərim”lə çıxdı...
***
Dövrünə görə “ölçü və
çəki” elminin - ədəbi tənqidin Rusiya müsəlmanları
arasında yeganə bilicisi İsmayıl bəy türk ellərində
epik mündəricəli əsərlərin, psixoloji
romanların daha çox yazılmasını istəyirdi.
İstəməklə də kifayətlənmirdi, üstəlik
epik mahiyyətli mövzuları özü təklif edirdi: Ərtoğrolun
zühuru, Ankara vaqeəsi, Çaldıran zamanı, Cem Sultan
faciəsi, Yunan və Misir asiləri… Yaxud, əri Kritdə,
böyük oğlu Qaradağda, sonbeşik övladı Plevnədə
şəhid olmuş fatmanın əhvali-ruhiyyəsini qələmə
almağı tövsiyə edir və inandırırdı ki,
türk tarixinin və cəmiyyətinin
ruhani (psixoloji) ovqatını olduğu kimi “kəşf və
rəsm” etməyə “nail olsanız elə ibrətli, elə
dəhşətli, elə təsirli şeylərin
üstünü açmış olarsınız ki, oxuyanlar
həqiqətən yararlanar, düşünməyə və
vicdanı ilə mükaliməyə (danışmağa) məcbur
olar”.
…Özü
də romanlar yazırdı.
Qaspıralının az qala, müxtəlif izmlərin xəlitəsindən
yoğurub yaratdığı romanlarının qəhrəmanı
Molla Abbasın yer üzünün qeyb aləmində
uğradığı Darürrahat ölkəsindəki
böyük sirr - Həzrəti Seydi Musanın Əndəlüsdən
(İspaniyadan) çıxarıb gizlədiyi qövmünün
qırx imamına əmanət buraxdığı vəsiyyətnamə
cazibədar intibalar doğurur… Miladi tarixlə 2075-ci iləcən
qorunması bəlkə də qırx dərvişə həvalə
olunmuş mistik vəsiyyətnamədə Həzrəti Seydi
Musa nələrdən bəhs edib? Nə
üçün bu vəsiyyətnamə məhz 2075-ci ildə
açılıb oxunmalıdır? Nə üçün
türküstanlı Molla Abbas fransada şəhid qırx əzizin
itkin məzarlarını ziyarət etmək istəyir?
“Tövrat”dakı Hz. Musaya bənzəyən mistik Həzrəti
Seydi Musa kimdir? Qadınlar ölkəsində kişi
potensiyasının və ərdəmliliyin
uğradığı illəti və s. sərgiləməklə
Qaspıralı nəyi murad edirdi?
İsmayıl bəyin hafizəsindəki böyük
dünya tarixi, mədəniyyətlərin doğuluşu və
qürubu haqqında izhar etdiyi bilgilər onun
yazıçı və alim erudisiyasını şəkilləndirir
- “Avropa mədəniyyətinə bir nəzəri müvazinə”,
“Rusiya müsəlmanları”, “Şərq məsələsi”,
“Fransa məktubları”, “Darürrahat müsəlmanları”,
“Sudan məktubları”, “Qadınlar ölkəsi” əsərlərinin
yaranmasını təmin edirdi…
***
…Hz. Musanın sehirli əsasına bənzəyən “Tərcüman”ı
ilə küfran dənizini yaran bu böyük kəramət
sahibi türk milli varlığının müqəddəs
yazılarını Baxçasaraydan Bombeyə, Bakıdan Qahirəyə,
Balkanlardan Çin səddinə qədər yaymağı bacardı.
1907-ci ildə Misirdə ilk ümumislam konqresini topladı,
Beynəlxalq İslam Konfransı təşkilatının
yaradılması ideyasını bəyan etdi, Peterburqda
“Müsəlman İttifaqı” partiyasının təşəkkülünə,
Rusiya Dövlət Dumasında müsəlman
fraksiyasının təşkilinə nail oldu. 1905-ci ildə
Nijni-Novqorodda Rusiya müsəlmanlarının ilk qurultayını
çağırdı. Krımdan Hindistanacan yeni üsullu təhsil
sisteminin - üsuli-cədid məktəblərinin ilhamvericisi
oldu…
İstanbulda
Osmanlı sultanından, Tehranda İran şahından ordenlər
aldı.
Fransada Nobel mükafatına namizədliyi
irəli sürüldü.
Nəsib
bəy Yusifbəylinin evində nəvəsi Zəhra
Göygöl doğuldu.
…Bakıda
onu Krım üfüqlərində doğulmuş Günəşə
(H.Cavid), İstanbulda isə məfkurələr fabrikinə
(Cahan Çələbi) bənzətdilər…
…Peyğəmbəranə
bir ömrü yaşadı.
63
yaşında dünyasını dəyişdi…
Azər
Turan
Ədəbiyyat qəzeti.-2009.-26
iyun.-S.5.