Cəfər Cabbarlı – 110

“Sevil” zamanın səsidir

XX əsrin ən məhsuldar yazıçılarından sayılan, çoxsahəli bir yaradıcılıq yolu keçən, az yaşayıb çox yazan Cəfər Cabbarlı sənətinin qaynağı xalq həyatı və tarixi idi. Xalq üçün, ictimai həyatımız üçün çox ciddi əhəmiyyəti olan yaradıcılıq yolu keçən C.Cabbarlının bütün yaradıcılığı küll halında götürülsə, bu yaradıcılıqda ərəb istilasından XX əsrin 30-cu illərinə qədərki Azərbaycan tarixinin ayrı-ayrı dövrlərinin əks olunduğunu görmək mümkündür. O, Azərbaycan torpağında baş verən hadisələrə sadəcə olaraq baxmır, onu görür, ümumiləşdirir, odur ki, tariximizin bədii salnaməsi olan əsərlərini yazıb ortaya qoya bilirdi. Əsərlərinin üzərindən illər keçsə də, bu əsərlər yenə də zamanın aynasına, tarixin bədii salnaməsinə çevrilir və zamanın səsinə səs verir.

Onun əsərlərində həmişə əsrlər, dövrlər və əsrləri, dövrləri təmsil edən fikirlər qarşılaşdırılır. Dramaturji konflikt də bu dövrlərin qarşılaşdırılmasında özünü göstərir.

C.Cabbarlının əsərləri içərisində çox böyük əks-sədaya səbəb olan ictimai fikir doğurduğu üçün mübahisəyə, fikir ayrılığına, həm tərifə, həm də tənqidə məruz qalan pyeslərdən biri, bəlkə də birincisi "Sevil" idi.

Vaxtilə yalnız sosializm realizmi metodu çərçivəsində təhlil edilən bu əsərin bu gün elmi və tarixi dərkinə ehtiyac vardır. Professor Yaşar Qarayevin C.Cabbarlı haqqındakı yazılarının birində professionallıqla söylədiyi "Bu yaradıcılığın yenidən elmi dərkinə aşkar ehtiyac yaranmışdır" fikri müasir baxımdan çox dəyərlidir.

"Sevil" əsərində zamanın siyasi mövqeyinə uyğun olaraq qadının azad olması üçün birinci amil kimi çadranın atılması əsas götürülürdü. C.Cabbarlı da bu mövqedə dayandığı üçün zamanın tələbi ilə səslənən kamil bir əsər yazıb ortaya qoydu. Lakin qadın azadlığı elə yalnız çadranı atmaqlamı izah olunmalıdır? Hələ 1913-cü ildə "Şəlalə" jurnalı 27-ci nömrəsində yazırdı: "Qadınların açıq vəziyyətdə sokağa (küçəyə - M.H.) çıxmaları tərəqqini təmin etsəydi, əsrlərdən bəri çıl-çılpaq gəzən Afrika zənciləri tərəqqi etmiş olardı". Demək, qadın azadlığı üçün çadradan azad olmaq problemin bir qütbü idi. Problemin ikinci tərəfi isə qadının iqtisadi cəhətdən azad olması idi. Bu C.Cabbarlının əsərində ustalıqla qələmə alındı. C.Cabbarlının, elə o zamankı ədəbi tənqidin də əsərə münasibətindən görmək olurdu ki, qadın haqlarına mane olan yalnız çadra deyil. Çadra o zamanın qadın azadlığı devizi altında keçirilən dövlətin ideoloji kampaniyasının bir simvolu idi. Qadın haqlarına mane olan amillərin kökü daha dərindədir. Bunu hələ gənc yaşlarından dərk edən gənc Cabbarlı hökumətin keçirdiyi kampaniyanın imkanlarından yararlandı.

C.Cabbarlı yaradıcılığı ilə məşğul olanlar yaxşı bilirlər ki, Azərbaycanda sovet hakimiyyəti illərinə qədər (1920, 28 aprel) Azərbaycan Demokratik Respublikası hökuməti zamanı bir sıra milliyyətçi, türkçü milli ənənəyə bağlı ("Ədirnənin fəthi", "Bakı müharibəsi" kimi) əsərləri ilə sovet hökuməti dairələrində bir növ "gözükölgəli" olan C.Cabbarlı Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra sovet cəmiyyətinin irəli sürdüyü bir sıra tədbirlərlə bağlı əsərlər yazıb ortaya qoyur, bununla da cəmiyyətdəki mövqeyini qoruyub saxlamağa çalışırdı. Yeni cəmiyyətin ortaya atdığı problemlərdən biri də qadın azadlığı, qadına münasibət məsələsi idi.

Odur ki, 1920-30-cu illərdə Azərbaycan Kommunist Partiyası mədəni inqilab şüarı ilə bir sıra tədbirlər həyata keçirməyə başladı. Bu tədbirlərin içərisində çadraya qarşı mübarizə günün aktual məsələləri sırasında idi. Sovet cəmiyyətinin bu tədbiri elə bil ki, C.Cabbarlının arzularının mücəssəməsi oldu. C.Cabbarlı cəmiyyətin əsası olan ailədə yaranan bir növ "inqilab"ın doğurduğu zərurət nəticəsində yaranan bir əsər yazdı. Bu, həyatın axarından doğan ailələrdəki təbəddülatın nəticəsi idi. C.Cabbarlının "Sevil"i də 1927-1928-ci illərdə qadınların çadra atmaq kampaniyasına kütləvi hərəkatını, onların ictimai işə, ictimai əməyə cəlb edilməsi yollarını əks etdirirdi.

İndi isə C.Cabbarlı dövlətin tədbirlərindən yararlanaraq "çadranın atılması kampaniyası" ilə bağlı özünün demək istədiklərini "Sevil" əsərinin qəhrəmanları Sevilin və Gülüşün simasında əks etdirməyə çalışırdı.

"Yeni" ilə "köhnə" - yəni çadranı atmaq və ya çadranı örtmək C.Cabbarlının "Sevil" əsərində ictimai ziddiyyət kimi qarşılaşdırıldığı üçün C.Cabbarlı "Sevil" əsərində bu problemdən çox gözəl istifadə etmişdir.

C.Cabbarlı cəmiyyətin əsası olan ailədə bu qarşılaşmanı çox bariz şəkildə verdiyi üçün "Sevil" əsəri bir növ həyatın özü, zamanın səsi idi. C.Cabbarlı hökumətin tədbirlərindən yararlanaraq Azərbaycan qadınının inkişaf perspektivlərini göstərməyə çalışırdı.

Hər nə qədər dövlətin "mədəni inqilab", "çadranı atmaq" kampaniyası həyata keçirilsə də, C.Cabbarlını "Sevil"ə gətirib çıxaran köklər çox dərin idi. Bu köklər bir tərəfdən böyük tarixə malik olan Azərbaycan ədəbiyyatının ənənəsindən gəlib çıxırdısa, ikinci tərəfdən ədibin öz yaradıcılıq ruhundan və öz ideyalarından irəli gəlirdi. Zamanın səsi kimi "Sevil" mütləq yaranmalı, qadın azadlığı məsələsi o dövrdə bədii ədəbiyyatda mütləq bu şəkildə qoyulmalı idi. Əsərlərində daim qadın azadlığı mövzusuna toxunan C.Cabbarlı tərəfindən bu əsərin yazılması da təbii və qanuni idi.

"Dədə-Qorqud"dakı qəhrəman, mərd qadın surətləri, Nizaminin, M.f. Axundovun, H.Cavidin əsərlərində tərənnüm etdikləri qadın surətlərinin hamısı XX əsrdə Sevilin cəsarətli addımlarının, başından açdığı çadranın proloqu idi. Sevilin cəsarəti və təkamülü isə Azərbaycanda gələcək Almazlar və Gülbaharlar üçün bir perspektiv oldu.

"Sevil" pyesində əsas dramaturji konkflikt zahirən Balaşla Sevil arasında ziddiyyət kimi görünür. Əslində Balaşla Sevil arasındakı ziddiyyət ər-arvad arasında bütün zamanlarda, bütün xalqlarda özünü göstərən şəxsiyyət, xarakter müxtəlifliyindən doğan ailə konflikti deyil, əsrin öz konfliktidir.

Cabbarlı Sevilin simasında Azərbaycan qadınının mübarizəsində onun təkamül prosesini göstərməyə çalışdı. Belə ki, əsərin əvvəllərində gördüyümüz Sevil sonrakı şəkillərdəki Sevil deyil. O, artıq günün, əsrin qadınıdır. O, indi eyhamlarla, qəhqəhələrlə danışır. Bu qəhqəhələri, bu eyhamları ilə Balaşdan intiqam alır. Bu intiqamın özü də bir şəxsin bir şəxs üzərindəki qələbəsi, intiqamı deyil, öz haqqını axtarıb tapan qadının qələbəsi və intiqamıdır. Beləliklə, C.Cabbarlı böyük bir dramaturji ustalıqla əsrlər boyu yaranmış təzadları, onun inkişaf yollarını təsvir etməyə çalışmışdır. Bu mənada "Sevil" pyesi həm əxlaqi-tərbiyəvi xüsusiyyətləri, həm də qəhrəmanların tipikləşdirilməsi baxımından əsl sənət nümunəsi oldu.

C.Cabbarlı Sevili ideallaşdırır, onu sevdirməyə, onun hər addımını təqdir etməyə çalışırdı.

C.Cabbarlının əsərlərinə, bu əsərlərindəki personaclara rəmzi adlar verildiyi bir həqiqətdir. Almaz, Yaşar, Oqtay Eloğlu, Gülüş, Dönüş kimi. Bu, ədəbiyyatda bir yenilik idi. Bu adlar gəlişi gözəl bir mənada deyil, hər personajın və əsərin xarakterinə uyğun olaraq seçilirdi. "Sevil" əsərinin qəhrəmanı Sevil də bu mənada bir rəmz idi. C.Cabbarlıya görə hüququ və azadlığı müəmmalı olan hər bir qadın özünü yetişdirməyi, dəyişməyi, döyüşməyi bacarmalı və bacarığına görə də sevilməli, təqdir olunmalıdır. Əsərin əvvəllərində hüquqsuz, itaətkar, müti, avam bir qadın olan Sevil yavaş-yavaş öz hərəkəti, davranışı, biliyi ilə ətalətdən çıxır, dəyişir, dəyiə-dəyişə də hamı tərəfindən sevilməyə başlayır. Demək, C.Cabbarlı Sevil adını məqsədli yaratmış və əsər boyu öz qəhrəmanını bu məqsədlə inkişafda vermiş, onun sevilməsinin bütün atributlarını verə bilmiş, Sevil adını bir məqsədlə yaratdığını ifadə edə bilmişdir.

Sevil daxili-mənəvi bir inkişafla böyüyür, dəyişir və bu müsbət dəyişiklik onu sevdirir. O, sevilməyə, təqdir olunmağa başlayır.

Ta şifahi xalq ədəbiyyatından başlamış XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycan yazıçı və ictimai xadimlərinin qadın azadlığı haqqında mülahzələri, qadın azadlığı ətrafında XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan mətbuatında gedən mübahisələr işığında C.Cabbarlı "Sevil"də qadın azadlığına öz münasibətini şərh etdi. "Sevil" pyesi Azərbaycan qadınının azadlıq tarixinin bir epoxada bədii əksi oldu.

Göründüyü kimi, C.Cabbarlını "Sevil"ə gətirən köklər, böyük tarixə malik olan ədəbiyyatımızın öz ənənəsindən gəlib çıxırdı. C.Cabbarlı böyük tərbiyəçi olan sələflərinin əsərlərində dilə gətirdikləri qadına münasibət məsələləsini yeni əsrdə yaranan şəraitə uyğun olaraq bədii əsərə gətirdi, onun reallığının bədii dərkini ifadə edə bildi.

"Sevil" XXI əsrin astanasında da öz həyatını yaşayır. Bir tərəfdən çadralılar artmağa başlayır, digər tərəfdən açıq-saçıq geyinmiş yarıçılpaqlar.

"Sevil"in birinci pərdəsində belə bir epizod var. Açıq-saçıq geyinmiş Dilbər (Edilya) bir otaqdan, çadraya bürünmüş Sevil isə başqa otaqdan çıxıb üz-üzə gəlirlər və hər ikisi qışqıraraq geri dönürlər. Bu vahimənin səbəbi odur ki, Dilbər Sevili çadrada görəndə guya vahimələnib qışqırır, Sevil isə Dilbəri açıq-saçıq geyinmiş görərkən heyrətdən və xəcalətdən qışqırır.

"Sevil"də qaldırılan məsələ bu gün üçün keçilmiş etap kimi görüsə də, bütövlükdə əsər öz aktuallığını itirməmiş, qadına köhnə münasibətin qalıqlarına qarşı bu günlə səsləşir. Qadındakı təkamül, inkişaf, dünyaya baxış, hüququnu və haqqını dərk məsələsini cəmiyyətin mövqeyindən həll etmək baxışından "Sevil" dramı bu gün də ədəbiyyatımızda öz üstün mövqeyini mühafizə etməkdədir. Bu gün də bəşəriyyətin qarşısında duran ən nəcib və şərəfli vəzifələrdən biri qadın, onun cəmiyyətdəki rolu ideyasının tənzimlənməsidir.

Dünyada qadın hüququ, qadın azadlığı, gender məsələləri ilə bağlı çox böyük qlobal problemlər hələ də öz həllini gözləməkdədir. Bu gün Avropada, Amerikada, dünyanın bir çox inkişaf etmiş və ya inkişaf etməkdə olan ölkələrində "qadın hüquqları", "gender problemləri", "insan hüquqları" kimi problemlər aktuallaşır və bu problemlərin həlli gündəmə çıxarılır. Bu gün bizə müasir Avropanın dəyərləri kimi gündəmə çıxarılaraq təqdim olunan qadın haqları problemi özünün həllini hələ də doğru-dürüst tapa bilməmişdir. Halbuki C.Cabbarlı təxminən 80 il bundan əvvəl qoyduğu və həll etməyə çalışdığı bu problemin həllində çox ötkəm bir bədii üsuldan istifadə edərək, ədəbi-bədii müstəvidə onu həll etməyə çalışmış və bu mənada XX əsrdə XXI əsri qabaqlamış, qadın haqlarının bir çox yollarını bədii şəkildə verə bilmiş, qadının mənəvi azadlıq yollarını göstərə bilmişdir.

Maarifə Hacıyeva

Ədəbiyyat qəzeti.-2009.-22 may.-S.6-7.