Komik gülüşün sərrafı
Azərbaycan dramaturgiyasının kamil
tədqiqatçıları arasında Arif Səfiyevin ayrıca yeri var. Onun adı Məmməd Arif, Əli Sultanlı, Mehdi Məmmədov, Yaşar Qarayev kimi müqtədir
alimlərin sırasında
çəkilə bilər.
Arif Səfiyev Əli Sultanlının tələbəsi, Məmməd
Arifin aspirantı, Mehdi Məmmədovun həmsöhbəti, Yaşar
Qarayevin dostu-dərdişi olub. Onun tənqidçi "mən"i, alim şəxsiyyəti T.Hacıyev, Ş.Salmanov, Elçin, A.Hüseynli, Q.Kazımov kimi istedadlı yazıçı
və filoloqların əhatəsində, onlarla
qarşılıqlı elmi
təmasda formalaşıb.
A.Səfiyevin gənclik illəri Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda,
respublikanın ən nüfüzlü ədəbiyyatşünaslıq
mərkəzində keçib.
Öz biliyi, mütaliəsi, təvazökarlığı
və xeyirxahlığı
ilə həmkarlarının
rəğbətini qazanıb,
onlarda özünə
qarşı böyük
simpatiya oyadıb.
A.Səfiyev konkret elmi tədqiqat obyekti, təhlil predmeti olan alimdir.
Onun məqalə və kitablarının baş mövzusu XX əsr Azərbaycan dramaturgiyasının müasirlik
keyfiyyəti, janr, üslub özünəməxsusluğu,
ədəbi-tarixi prosesdəki yeri, inkişaf problemləri, bu dramaturgiyanı yaradan yazıçıların
bədii sənətkarlığıdır.
Alimin M.F.Axundzadə,
C.Cabbarlı, M.İbrahimov,
İ.Əfəndiyev və
başqa dramaturqlar haqqında məqalələri
var. "Ədəbi proses" kitablarına yazdığı icmallarda
o, İ.Qasımov, Anar, Ə.Əylisli, Elçin, İsi Məlikzadə, Rüstəm
İbrahimbəyov kimi
yazıçıların dram
əsərlərindən ətraflı
söhbət açıb,
lakin A.Səfiyevin
yaradıcılığında Sabit Rəhman dramaturgiyasının tədqiqi
daha geniş yer tutur. Onun
iki monoqrafiyası bilavasitə Sabit Rəhman dramaturgiyasının
elmi tədqiq və təhlilinə həsr edilmişdir.
Məlum olduğu kimi, Sabit Rəhmanın
yaradıcılığı hələ yazıçının
ilk pyeslərinin tamaşaya qoyulduğu illərdən ədəbi-ictimai fikrin diqqətini cəlb etmiş, A.Səfiyevə qədər onun dramaturji əsərlərinin
bədii məziyyətləri
və səhnə təcəssümü haqqında S.Vurğun, M.Hüseyn, M.Arif, C.Cəfərov, M.Məmmədov,
Ə.Ağayev kimi məşhur ədiblər
söhbət açmış,
"Toy" müəllifinin
bədii-dramaturji istedadını, cəmiyyətdəki
disharmoniyanı və
insan mənəviyyatındakı
deformasiyaları komik gülüşün predmetinə
çevirə bilmək
bacarığını layiqincə
qiymətləndirmişlər. Lakin bütün bunlar Sabit Rəhmanın Azərbaycan dramaturgiyasının
inkişaf tarixində
mövqeyini və xidmətlərini müəyyənləşdirmək
üçün kifayət
deyildi. Yazıçının
komediya yaradıcılığını
tam halda, özü də müasir ədəbi proseslə üzvi əlaqədə və sovet komedioqrafiyasının
ümumi kontekstində
araşdırıb təhlil
etmək zərurəti
var idi. A.Səfiyev Sabit Rəhman haqqında tədqiqatında xüsusilə,
"Sabit Rəhmanın
komediyaları" və
"Sabit Rəhman"
monoqrafiyalarında bu elmi vəzifəni yerinə yetirdi.
Başqa tədqiqatçılardan fərqli
olaraq A.Səfiyev Sabit Rəhman dramaturgiyasını konkret
problemlər üzrə
təhlil edir. Bu təhlillərdə bir tərəfdən yazıçının
dramaturgiyasının ideya-məzmun problematikası, onun komediyalarının janr-üslub xüsusiyyətləri,
real varlığı
inikas üsulu kimi komik gülüşün
mahiyyəti və Sabit Rəhman yaradıcılığında təzahür formaları,
ikinci tərəfdən
yazıçının bir
sənətkar kimi yetkinləşmə prosesi
əks olunur. Sabit Rəhman dramaturgiyasının
inkişaf yolunun ümumi ədəbi-tarixi proseslə və dövrün bədii ədəbiyyat qarşısında qoyduğu
tələblərlə vəhdətdə
izah edib aydınlaşdıran A.Səfiyev
doğru deyir ki, Azərbaycan sovet komediyasının yaranması və yüksəlişi Sabit Rəhmanın adı və fəaliyyəti ilə bağlıdır. O, XX əsr
Azərbaycan ədəbiyyatında
yeganə yazıçıdır
ki, özünün dramaturji yaradıcılığını
tamamilə komediya janrına həsr etmişdir. Sabit Rəhmanın komediyalarından
söhbət açmaq
müəyyən mənada
elə Azərbaycan sovet ədəbiyyatında
komediya janrının
təşəkkül və
təkamülündən bəhs
etməkdir. A.Səfiyev
mövzuya belə geniş aspektdə, konseptual yanaşır və S.Rəhman dramaturgiyasının bədii-estetik təkamül mərhələlərini bütövlükdə
Azərbaycan sovet komediyasının inkişaf
mərhələləri kimi
mənalandırır. Sabit
Rəhman komediyalarının
A.Səfiyev tərəfindən
xronoloji ardıcıllıqla
təhlili də həmin mərhələlərin
səciyyəvi xüsusiyyətlərinin
dərindən aydınlaşdırılması
məqsədinə xidmət
etmişdir. Alim hərtərəfli və
dərin elmi araşdırmalardan sonra Sabit Rəhman dramaturgiyasının təkamül
prosesini belə müəyyənləşdirir: "Sabit Rəhmanın
"Toy" və
"Xoşbəxtlər" komediyaları müasir komedioqrafiyamızın sağlam
əsası olmuş,
"Aşnalar", "Aydınlıq"
və "Nişanlı
qız" komediyalarında
40-cı və 50-ci illərdə dramaturgiyanın
qarşılaşdığı çətinliklər, qazandığı
məvəffəqiyyətlər öz ifadəsini tapmış, "Əliqulu
evlənir" və
"Yalan" komediyaları
isə Azərbaycan sovet komediyasını yeni yüksəlişə
çatdırmışdır".
Sonrakı araşdırmalarında A.Səfiyev
özünü yalnız
komediya janrının
deyil, bütövlükdə
Azərbaycan sovet dramaturgiyasının yüksəliş
dövrünün tədqiq
və təhlilinə
səfərbər edir.
Onun
1970-80-ci illərdə Nizami
adına Ədəbiyyat
İnstitutunun çap
etdiyi "Ədəbi
proses" kitablarında
dərc olunan icmallarında elmi təhlilin mərkəzinə
həmin dövrün
dramaturgiyası gətirilir
və tənqidçi
bu dramaturgiyanın uğur və qüsurlarını konkret
əsərlərin təhlili
əsasında əyaniləşdirir.
Tarix etibarilə
1970-80-ci illərdə yazılmış
bu əsərlər özlərinin bədii-estetik kökləri, problematikası etibarilə
60-cı illərə
bağlanırdı; həmin
əsərlərin müəlliflərinin
də çoxu XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının 60-cılar
nəslinə mənsub
idi. Bütün bunlara
görə A.Səfiyev
1960-80-ci illəri milli
dramaturgiyanın inkişafında
xüsusi mərhələ
kimi səciyyələndirərək
yeni monoqrafiyanın predmetinə çevirir.
"Azərbaycan dramaturgiyası
müasir mərhələdə"
adlanan həmin monoqrafiyada müəllif ilk növbədə tədqiq etdiyi mərhələnin dramaturgiyası
üçün əlamətdar
olan özünəməxsusluqları
müəyyənləşdirir; dövrün
ictimai ziddiyyətlərini
dərindən qavramaq,
ictimai həyatın dərin qatlarına enmək, insanın mənəvi aləminə
nüfuz edərək
dramaturji təsvirin mərkəzinə onun iç dünyasını
gətirmək və s. belə xüsusiyyətləri
estetik məziyyət kimi dəyərləndirir, bu məziyyətlərin bədii təcrübədəki
görüntülərini isə
monoqrafiyanın "Dramaturgiyada
müasir mövzu: qəhrəman və zaman problemi", "Tarixi mövzu və onun müasir
bədii dərki",
"Janrın yeni axtarışları" adlanan
fəsillərində tezisləşdirir.
Həmin
fəsillərdə konkret
elmi şərhini tapan problemlər isə bunlardır: sənətkarın mənəvi
mövqeyi, qəhrəmanın
ictimai fəallığı,
tarixi şəxsiyyət
və müasir ideal, ənənənin tarixi, nəsrin dramatizmi, ədəbi obrazların yeni həyatı, uşaq dramaturgiyasının vəzifələri…
Tənqidçi bu məsələlərin
elmi şərhini M.Hüseyn, S.Rəhman, M.İbrahimov, İ.Əfəndiyev,
İ.Qasımov, R.İbrahimbəyov,
B.Vahabzadə, M.İbrahimbəyov,
N.Xəzri, Anar, Ə.Əylisli kimi çox müxtəlif üslublu yazıçıların
1960-80-ci illərdə tamaşaya
qoyulmuş pyesləri
əsasında verir ki, bu cəhət onun təhlillərinin
obyektivliyini və inandırıcılığını təmin edir.
Arif Səfiyev komizmin tədqiqatçısıdır. Onun ilk mətbu
məqaləsi Mirzə
İbrahimovun "Kəndçi
qızı" komediyasının
təhlilinə həsr
olunub. Sonralar dramaturgiyanın müxtəlif
janrlarından yazsa da, peşəkarlıq məharətini daha çox komediya janrından bəhs edən məqalə və kitablarında büruzə verib. Komik konflikt və xarakter, varlığın komik dərki və inikası, bədii gülüşün mahiyyəti
və estetik təbiəti, ifadə vasitələri və təzahür formaları,
ictimai-tərbiyəvi
əhəmiyyəti onun
əsərlərinin başlıca
təhlil predmetləridir...
Müdrik tənqidçi-alim Arif Səfiyev bir neçə ildir ki, elmin
daha məsuliyyətli
və şərəfli
sahəsində çalışır.
Ona möhkəm cansağlığı, gümrahlıq
və işlərində
uğurlar arzulayırıq.
Zaman Əsgərli
Ədəbiyyat qəzeti.-2009.-6
noyabr.-S.4.