Füzuliyə Vəfalıdan vəfa

Böyük şairimiz Məhəmməd Füzuli haqqında saya gəlməyəcək qədər yazılar və etibarlı araşdırmalar yazılmış, hələ onun şeri, düşüncəsi və şəxsiyyəti çox sayda yazar, fikir adamı və geniş miqyasda tədqiqatçının diqqətini cəlb etmişdir. Ədəbiyyatımızda "fövqəladə diqqət yetirilən birinci sənətkar" olan Füzuli digər keyfiyyətlərindən ən çox yaradıcılığı ilə bu böyük kütləni ardınca apara bilmişdir. Xalqın prinsiplərini, acısını, fikrini və tarixini əks etdirən Füzuli kimi ölməz bir sənətkar, əlbəttə, əsalət arıyan kimsələri həmişə özünə cəlb edir. Onlardan biri də azərbaycanlı bilgin Ayaz Vəfalıdır.

Uzun illərdən bəri ədəbiyyat və sənət sahələrində əmək sərf etməsi ilə tanınmış Ayaz Vəfalı "Füzuli xəlqiliyi" başlıqlı yeni bir əsəriylə Füzulidən öyrənən və Füzulini tanıdanların yürüşünə qatılmışdır. Daha diqqətli və əsabətli ola bilmək üçün söyləyə bilərəm ki, Vəfalı bu kitabı ilə elm binasına yeni və sağlam, dəyərli bir əlavə etmişdir.

"Füzuli xəlqiliyi" kitabı beş bölümdən ibarətdir:

1. Ön söz; 2. Xalq poeziyası - xalq hikməti; 3. Əfsanə və həqiqət; 4. El şeri - söz sehri; 5. Son söz.

Kitabın ön sözündə "Əsl sənətkar xalq üçün yazır" deyə söyləyən Ayaz Vəfalı bəlli olur ki, bu əsas nöqtədən Füzuli dünyasına işıq tutacaqdır. Başqa bir yerdə də rəhmətlik alim Həmid Araslının Nizami mövzusunda bu kimi bir yol seçdiyini bəyənib özü də belə bir metoda üstünlük verdiyini vurğulayır. Buna heç bir söyləyəcəyimiz yoxdur. Əksinə daha doğru bir yoldur. Çünki istənilən mühüm məqsədə çatmaq üçün bu həqiqət müəyyən qaynaqlara əsaslanmalıdır. Belə mənbələr tapılmadıqda araşdırmaçı əlləri bağlı vəziyyətdə dura bilməz və əlbəttə, bir çıxış yolu tapar. Bu da xalqın şifahi ədəbiyyatını diqqətlə araşdırmaqdan və sözügedən şairin bu sərvətə nə qədər yaxın və ya uzaq olduğunu isbat etməkdən ibarətdir.

Beləcə Ayaz Vəfalı etimoloji təhlillərdən yararlanaraq yola çıxmışdır.

Xəlqilik

Çox xəlqi və ya xalqçı olmaq üçün yazar və şairdən nə tələb olunur? - Xalqın şifahi ədəbiyyatını diqqətlə incələmək, xalqın keçmişini, bu gününü, hansı fikirlərlə yaşadığını, adət və ənənələrini öyrənmək. Çünki xalq öz varlığını bu qiymətli materiallarda əks etdirir.

Bütün bunlardan istifadə etmək xalqla qarşılıqlı əlaqələr yaratmaq deməkdir. Bunlardan nəyin öyrənilməli olduğunu və necə istifadə edildiyini təhlil etməyə başlayan Ayaz Vəfalı Füzulini Füzuli edən xalqın irsini incələmək yükünü öz çiyninə almışdır. Bizdən öncə özü də bu kimi çalışma yolunun nə qədər böyük bir zəhmət tələb etdiyini yaxşıca bilir.

Sənətkarın xəlqiliyi və ya xəlqi olmaması, xalqdan yana və ya xalqdan yana olmaması mövzusundan öncə hər kəsə bəlli bir cəhət vardır. O da ustalıqdır. Sənətə malik olmaq "bədiilik sirrini öyrənmək"dir. Sonra xəlqi olmaq və ya xəlqilik mövzusu gəlir. Bu da kitabda bəs bəllidir ki, Vəfalının fikrincə hər şeydən öncə xalq özü ən böyük ustadır. Hikmət xalqdan doğar. Xalqdan götürülür, bir də yeni, "bəlkə də daha üstün" bir şəkildə xalqa qaytarılır.

Demək olar ki, Füzulini doğuran xalqı anlamaq Ayaz Vəfalının qənaətincə ilk başda gələn bir nöqtədir. Onun üçün bu çalışma o qədər zəngindir ki, kitabda xalq ədəbiyyatından, xoyratdan, bayatılardan bir misra, bir kəlmə olsa belə qaçırılmadan, mövzunu aydınlaşdırmaqdan ötrü onlardan istifadə edilmişdir.

Ölməz Füzuli usta bir xalqın doğurduğu ustadır. Xalqdan istifadə etmişdir, amma o qədər ustalıqla yapmışdır bu işi suç üstü yaxalanması güc olduğu qədər gücdür. Çünki Füzulinin xüsusi bir özəlliyi var, o da ilk olaraq tədqiqat mövzusunu düşünən və tətbiq edən sənətkardır. Öz əsərlərinə tədqiqatçı gözüylə baxardı. Farsca Divanının müqəddiməsində deyir: "Böylə vaxtlar da olmuşdur ki, gündüz axşama qədər düşüncə dəryasına dalıb, söz almazı ilə məna cövhərini deşmişəm. Bunu görənlər - bu məzmunlar anlaşılmır və xoşa gəlməzdir - deyər-deməz o məzmun gözümdən düşmüş, hətta onun üzünü köçürməmişəm". Böylə bir söz edən Füzuli işlətdiyi sözlərin kimlər tərəfindən anlaşılması gərəkdiyini, nə üçün anlaşılmadığını və kimin xoşuna gəlmədiyini öz-özündən soruşmuş, əlbəttə. Onun işlətdiyi sözləri, mənaları, təşbihləri həmən-həmən bir dəfəyə həll etmək zor iş sayılır.

Füzuli öz əsərlərini almaz və gövhər tərəzisində çəkmişdir. Almaz və gövhərlərin də almaz və gövhər deyə qəbul olunması, ancaq xalqın bəyənməsi "xoşuna gəlməsi" yoluyla gerçəkləşəcəyini düşünmüşdür. Yəni Füzulinin sənət və fikir görüşlərində xalqla bir bağlılıq və eyni atəşdə ərimək və əridilmək düşüncəsi vardır. Onun üçün digər kimsələrin nəzərində "gövhər" sayılan nəsnə bəlkə füzulinin nəzərində bayağı bir şey sayılırmış. Kimiləri də xalqın işlətdiyi sözləri ələ almaq işini bir növ sənət və bədii yaradıcılıqdan yan düşmək və bayağılaşmaq sayarmışlar. Halbuki Füzuliyə görə səthilik xalqdan yana olmaqdan və xalqın zövqünü və bəyənişini hesaba almamaqdan doğar.

Xalqı anlamaq üçün xalq ilə anlaşma və onun tərəfindən anlaşılmaq uğrunda çalışan sənətkarlara görə, xalq kütləsinin dilində dolaşanları, fikrində gəzişənləri mənimsəmə mövzusu tartışılmayan bir zərurətdir.

Xalqımızın hikməti, dədələr, atalardan qalma ibarətlər oğullara mal olduqdan sonra oğullar da ardılarına - xələflərinə buraxmışlardır. O materiallar şerimizdə, xoyratımızda, bayatılarımızda, atalar sözündə, manilərimizdə gizlənmişdir. Bunu yaxşıca başa düşən Ayaz Vəfalı yazılarını başlatmış, onun yanı sıra bir şeçim işi aparmalı olmuşdur. Bulduğu hər hansı nəsnəni qəbul etməmiş, ancaq özəl şeylər aramağı füzulinin bu irs ilə əlaqəsinin hansı şəkildə olduğunu anlamaq və anlatmaqda özünə xas bir vəzifəni yerinə yetirmişdir.

"Füzuli xəlqiliyi" kitabı o qədər sürəkləyici bir kitabdır ki, özümüzü ondan böylə qolay-qolay alamıyorduq. Xoyratlarımızda gizli qalan simgələri, çoxmənalı sözləri, mənalardakı sehri, misraların iç mənalarını ruhumuzda icad edərək Füzulinin nə qədər bilgin bir kişi olduğunu açıqlaya-açıqlaya bizi də özünə tabe edir. Füzuli ki, bu materiallardan özünü almış, sonra onu ruhən və eşq ilə yaratmışdı. Və əksərən qəzəl tərzi ilə şah əsərlər yazıb yaratmışdır:

Könül gərçi əşarə çox rəsm var,

Qəzəl rəsmin et cümlədən ixtiyar.

Atalar sözünə, xoyrat, bayatı - şifahi ədəbiyyata yanaşmış, ərəbcə, farsca və hətta tatarca tərcübəsi olmuşdur. Onun üçün Füzulini cahanşümul bir sənətkar saya bilərik. Bir tərəfdən də söyləyə bilirik ki, Füzuli nadir fikir sahibi olan bir aydındır. Bir pərvanə kimi həmişə xalqın ətrafında dolanmasıyla cahanşümulluğu vəsf olunur.

Dəyərli ədəbiyyatşünas Ayaz Vəfalı kitabında həqiqətən diqqətəşayan bir mövzunu ərz etməkdədir. Etibarlı bilgilər və ilginc nümunələr göstərməkdədir. Füzuli nəyə görə xalqla birgə olmağı üstün tutdu, yaşadığı ortamı - fikir, fəlsəfə və şeir ortamını işıqlar altında tutaraq, bir yandan Nəsimi ilə onu, digər yandan Kişvəri və Nəvai ilə onu müqayisə etməkdədir. Başqa bir tərəfdən də xalq şerinə, xoyrat və bayatı dəryalarına dalıb uzun müddət alim və tədqiqatçı gözüylə əsl gövhəri süni daş-qaşlardan seçir. Yeri gəlmişkən bunu da söyləməyimiz lazımdır ki, Ayaz Vəfalı kərküklü alim Əta Tərzibaşının "Kərkük xoyratları və maniləri" əsərindən çox yararlanmışdır.

Füzulinin o zamanlar gördüyü eyni işi Ayaz Vəfalı da görmüşdür - "Gövhər seçmək işini". Amma Füzuli bu işi çalxantılı bir dövrdə yapmaq zorunda idi. Zənn edirəm ki, Füzulinin həyatında olduqca böyük bir faktordu bu. Yalnız və qərib olduğu, himayə olunmaması bir hiss olaraq onu narahat edərdi. Bu da şairin psixoloji xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün yararlı ola bilir. Həqiqət budur ki, Ayaz Vəfalı Füzulinin bir tərəfdən yaşadığı dövrdən, digər tərəfdən də özlərini alim - bilgin, şeir və fikir sahibi sayanlardan yaxınmaqda olduğunu təsbit etməyə çalışmışdır. Hər zaman özünü qərib və qüdrətli hiss edən füzuli nə demiş:

Tutiyayi xaki payin feyzinə yol bulmuşam,

Nuri çeşmim eyb qılma kor olur derlər qərib.

Buna qarşılıq olaraq xalq arasında deyilən əski bir xoyrat:

Heç bilməm haralıyam,

Torpağım, daşım qərib.

Bir misqal qaçırmamaq səyilə quyumçu (quyuqazan) kimi çalışan Ayaz Vəfalı bəzən gizli - hiss olunmadan açıq-aydın bir müqayisə dəryasına girib oxucunu böyük bir ehtişamın içində heyran qoyur, lal və dilsiz edir. Zənnimcə, Ayaz Vəfalı bu çalışmasında ruhumuza qovuşmaq istəyir. Deyir ki: "Füzulinin şeri ilə xoyrat və maniləri bağlayan, doğmalaşdıran nöqtələr bir deyil, iki deyil, ancaq bu bağlılığı gözlə görməkdən daha çox ruhən duymaq və aramaq lazımdır".

Şifahi ədəbiyyatımızda yazılı olaraq təsbit edilən İraq türkmanlarının irsi sayılan xoyratlardan və manilərdən, Azərbaycan folklorundan mötəbər nümunələr göstərilmiş, Təhmasibin "Uzaq ellərin yaxın töhfələri"ndən, Həmid Araslıdan, Hasibə Mazioğludan və hətta Ukrayna şairi Şevçenkoya qədər müraciət edilmiş, onların fikirlərindən nümunələr göstərilmişdir. Bu da tədqiqatın elmi və akademik əsaslara dayanmasına nail olan araşdırmaçının ensiklopedik bir kültür sahibi olduğunu isbat etməkdədir.

Ayaz Vəfalı bu kitab üzərində işləyərkən Füzuliyə boyun borcunu ödəmək üçün hər qapını çalmış, bağlı və örtülü duran hər düyünü açmışdır. Borcunu ödəyə bilən hər aydın Füzuliyə olan borcunu nə qədər tez ödəyə bilsə, nə mutlu...

Cəlal Polad

(“Yurd” qəzetindən)

Əski əlifbadan çevirəni: Ələsgər Behbudlu

Ədəbiyyat qəzeti.-2009.-20 noyabr.-S.3.