Görkəmli alim və qürur duyulası elmi məktəbin banisi

Yarım əsrdən artıq bir dövrü, ömrünün 65 ilini ardıcıl və məqsədyönlü şəkildə fotosintez prosesinin sirlərini dərk etməyə həsr edən akademik Cəlal Əlirza oğlu Əliyev sözün əsl mənasında Tanrının öz işığına doğru yönəltdiyi insanlardandır.

Onlarla monoqrafiyanın, kitabın və yüzlərlə elmi məqalənin müəllifi olan böyük alim təkcə elmi fəaliyyət göstərməklə kifayətlənmir. O, fəal siyasətçi və tanınmış ictimai xadimdir.

Çox diqqətəlayiq bir haldır ki, Azərbaycanda biologiya elminin yeni sahələrinin əsası keçən əsrin 70-ci illərində məhz akademik Cəlal Əliyev tərəfindən qoyulmuş və yüksək surətdə inkişaf etdirilmişdir. Fiziki-kimyəvi biologiya, xüsusən də biokimya və biofizika sahələrində tədqiqatları genişləndirərək, respublikada molekulyar biologiya, molekulyar genetika, gen və hüceyrə biotexnologiyası, riyazi biologiya və bioinformatika kimi yeni tədqiqat istiqamətləri yaradılmışdır.

Ötən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq, C.Əliyev tərəfindən biologiya, kimya, fizika, riyaziyyat, aqrokimya üzrə ali məktəb məzunlarından elmi kollektivin hazırlanmasına başlanmışdır. O, kəsişən (qovuşan) elm sahələrinin inkişafına daim xüsusi diqqət yetirmişdir və nəticədə respublikamızda ilk dəfə biologiya və kənd təsərrüfatının bir çox nəzəri və praktiki məsələlərinin həllində riyazi metodlardan və kompüter texnologiyasından istifadə etmək mümkün olmuşdur. C.Əliyev Azərbaycanda fiziki-kimyəvi biologiya, xüsusən də biokimya və biofizika sahələrində tədqiqatları genişləndirərək, uzaqgörənliklə respublikada yeni tədqiqat istiqamətlərinin - molekulyar biologiya, molekulyar genetika, gen və hüceyrə biotexnologiyası, riyazi biologiya və bioinformatikanın inkişafının əsasını qoymuşdur. Müasir avadanlıqlarla təchiz edilmiş elmi laboratoriyalar yaradılmışdır. Bu sahələr indi dünya miqyasında ən prioritet elmi istiqamətlər sırasındadır. Qürur hissi ilə deyə bilərik ki, Azərbaycanın bu sahələr üzrə Cəlal Əliyev məktəbini keçmiş milli kadrları vardır. Məhz bu nailiyyətlər alimlərimizin dünyanın aparıcı elmi-tədqiqat institutları və böyük alimləri ilə elmi əlaqələrin yaranması və genişlənməsinə zəmin yaratmışdır. Bu səbəbdəndir ki, Azərbaycan adı çəkilən elmi istiqamətlər üzrə beynəlxalq konfranslara alnıaçıq olaraq ev sahibliyi edir.

C.Əliyevin elmi fəaliyyətinin 60 ilindən çoxu kənd təsərrüfatı bitkilərinin, əsasən, buğdanın fotosintetik məhsuldarlığının nəzəri əsaslarının öyrənilməsinə həsr olunmuşdur. Bu tədqiqatların dairəsi bitkilərin məhsuldarlığının fizioloji, biofiziki, biokimyəvi və molekulyar-genetik əsaslarını, eyni zamanda bitkilərin həyatının struktur -funksional təşkilinin molekulyar səviyyədən başlayaraq bütöv bitki və əkinə qədər bütün mərhələ və formalarında məhsuldarlıq proseslərinin öyrənilməsini əhatə edir.

C.Əliyevin diqqəti nəinki fundamental tədqiqatların geniş spektrinə, həm də tətbiqi elmə də yönəlmişdir. Fotosintez prosesinin müxtəlif istiqamətlərdə tədqiqatlarının inteqrasiyası hesabına "yaxşı" fotosintez haqqında təsəvvür yaradılmışdır. Hansı ki, bu yüksək və keyfiyyətli məhsulu müəyyənləşdirirdi və bununla da bir sıra bərk və yumşaq buğda sortlarının yaradılmasında fundamental tədqiqatların nəticələrinin reallaşdırılmasına başlanılır.

Cəlal Əliyevin həyatı və fəaliyyəti taxılla, sünbüllə, çörəklə sıx bağlıdır. Bu böyük insan hətta ictimai gərginliklər, iqtisadi böhranlar, maddi çatışmazlıqlar zamanı belə öz xalqına dərin zəkasının və yaradıcılığının məhsulu olan yeni taxıl sortları ilə xidmət etmişdir. Sünbül - Allah nurunun maddi təcəssümüdür. Elə ona görə də həmin sünbül ətrafa işıq səpir, nur yayır, çünki bu sünbülün qızılı dənləri insanların qidaya olan ən mühüm ehtiyacını ödəyir. Cəlal müəllimin ürəyi və beyni də Allah nurundan qidalanır. O bu qızılı sünbüldə özünün daxili enerjisini, işığını, Allahdan nurlanmış ürəyini təcəssüm etdirmişdir.

Aparılan tədqiqatlar nəticəsində "İdeal" buğda tipinin yüksək məhsuldarlığını müəyyən edən prinsiplər işlənilib hazırlanmışdır. Fototənəffüsün israfçılıq olması haqda uzun illər mövcud olan təsəvvürlərin əksinə olaraq, tarla şəraitində yetişdirilən kontrast genotiplərlə müxtəlif üsullarla aparılan çoxillik təcrübələrlə sübut edilmişdir ki, fototənəffüs təkamül nəticəsində formalaşmış həyat əhəmiyyətli metabolik proseslərdən biridir və bitkilərin məhsuldarlığını artırmaq məqsədilə müxtəlif yollarla fototənəffüsü azaltmaq cəhdləri əsassızdır.

Yüksək dən keyfiyyətinə və 7-8 t/h məhsuldarlığa malik, Azərbaycanın buğda əkini sahəsinin böyük hissəsini təşkil edən, Türkmənistan, Özbəkistan və Gürcüstanda yaxşı nəticələr verən "Qaraqılçıq-2", "Vüqar", "Şiraslan-23", "Bərəkətli-95", "Əlincə-84", "Tərtər", "Qiymətli 2-/17", "Əkinçi-84", "Əzəmətli-95", "Nurlu-99", "Qırmızı gül", "Ruzi-84", "Qobustan-99" və s. kimi bir sıra bərk (Triticum durum L.) və yumşaq (Triticum aestivum L.) buğda sortları və bir neçə min genotipi əhatə edən zəngin buğda genofondu yaradılmışdır.

Akademik C.Əliyev və onun əməkdaşları bir sıra beynəlxalq tədqiqat qrantlarını almışlar. C.Əliyev və onun rəhbərlik etdiyi kollektivin işləri xaricdə böyük maraq doğurur. Bu kollektiv beynəlxalq konqreslərdə, konfrans və simpoziumlarda çıxış etməklə yanaşı, elmi cəmiyyətlərin fəaliyyətində də aktiv iştirak edir. Bu məktəbin uğurları həm də çoxsaylı nüfuzlu beynəlxalq elmi nəşrlərdəki məqalələrdə öz əksini tapmışdır. C.Əliyev respublikada və beynəlxalq mətbuatda çap olunmuş 600-dən çox elmi məqalənin, o cümlədən 25 monoqrafiya və kitabın müəllifidir.

Kadr hazırlığına xüsusi fikir verən Cəlal müəllimin şəxsi təşəbbüsü sayəsində 300-dən çox yüksəkixtisaslı elmi kadr yetişdirilmiş, laboratoriyalar, elmi kollektivlər formalaşmışdır. 80 elmlər namizədinə və 11 elmlər doktoruna bilavasitə onun özü rəhbərlik etmişdir.

Vaxtilə Novosibirsk kimi məşhur elmi mərkəzlərdə onun səyləri ilə püxtələşmiş riyaziyyatçılarımız bir çox xarici ölkələrdə uğurla işləyir və elmə töhfələr verirlər. Bu isə Cəlal müəllimin özü dediyi kimi, "elmlə məşğul olanın dünəni, bu günü yox, sabahı, o biri günü görməsidir". Məhz gələcəyi görən akademik cavan elmi kadrların yetişdirilməsinə hər zaman xüsusi diqqət yetirib. İş prosesindəki ciddiliyi və tələbkarlığı onun qayğıkeşliyi ilə vəhdət təşkil edib. Prinsipiallığı isə qarşısına qoyduğu ülvi məqsədlərə çatmasına yardımçı olub.

Cəlal Əliyev böyük elmi məktəb yaratmışdır və onun çoxsaylı istedadlı tələbələri və davamçıları bu gün Azərbaycanda və ölkəmizdən çox-çox kənarlarda - MDB ölkələrində, ABŞ, Kanada, Yaponiya, Cənubi Koreya, Avstraliya, İsrail və Avropanın aparıcı elmi mərkəzlərində və universitetlərində uğurla çalışaraq xalqımıza şərəf gətirirlər.

Cəlal müəllimin belə tələbələrindən biri professor Qərib Mürşüdovdur. Əslən Şəmkir rayonunun uzaq bir kəndindən olan Qərib Mürşüdov Kembricdə çalışır. Qeyd etmək lazımdır ki, Qərib Mürşüdov ilk azərbaycanlı alimdir ki, dünya universitetlərinin "top" siyahısında lider olan Kembric Universitetində işləməyə dəvət almışdır. Hal-hazırda bu universitetin molekulyar biologiya laboratoriyasında kompüter kristalloqrafiyası qrupunun rəhbəridir. Eyni zamanda 2010-cu ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun qrant müsabiqəsinin qalibi olmuş və akademik Cəlal Əliyevin rəhbəri olduğu beynəlxalq statuslu layihənin əsas icraçılarından biridir. Məşğul olduğu sahə riyaziyyat və kompüter elmlərinin molekulyar biologiyada və əsasən də makromolekulların rentgen kristal strukturunun öyrənilməsində tətbiqidir. Onun proqramlarından makromolekulların strukturu ilə məşğul olan tədqiqatçılar geniş istifadə edirlər. Qərib Mürşüdov 60-dan çox elmi məqalənin, bir neçə kitabın və toplunun müəllifi və həmmüəllifidir. Elmdə müxtəlif ölçü vahidləri (qiymətləndirmə meyarları) vardır. Bunlardan biri və mühümü alimin elmi işlərinə olan istinadların sayı və ya istinad indeksidir. Q.Mürşüdovun işlərinə istinadların sayı 20 mindən artıqdır. Bu, çox böyük göstəricidir! Xaricdə çalışan azərbaycanlı alimlər içərisində ən çox istinad məhz onun işlərinədir.

Digər azərbaycanlı alim Vidadi Yusibov ABŞ Fraunhofer Molekulyar Biotexnologiya Mərkəzinin direktorudur. Fotosintez edən bitkilər əsasında vaksinlərin alınması ilə məşğuldur. 2005-ci ildə "Eskvayer" jurnalının sorğusuna görə, professor Vidadi Yusibov Amerika elminin 10 "ən parlaq və ümidverici beyinlərindən biri" hesab olunur.

Asəf Salamov 2002-ci ildən bu günə qədər ABŞ-ın Birləşmiş Genom İnstitutunda çalışır. Eyni zamanda 2010-cu ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun qrant müsabiqəsinin qalibi olmuş və akademik Cəlal Əliyevin rəhbərlik etdiyi beynəlxalq statuslu layihənin icraçılarından biridir. Məşğul olduğu sahə riyaziyyat və kompüter elmlərinin molekulyar biologiyada və əsasən də, makromolekulların öyrənilməsində tətbiqidir. Onun məqalələri dəfələrlə yüksək impakt-faktorlu və çox nüfuzlu "Nature", "Science" kimi jurnallarda dərc olunmuşdur. O, həmçinin "İnsan genomu" Beynəlxalq layihəsinin iştirakçılarından olmuşdur. Bu siyahını çox uzatmaq olar...

Ümumən, Cəlal müəllimin hazırladığı 40-dan artıq alim dünyanın ən müxtəlif qabaqcıl ölkələrində uğurla çalışır. Bu mütəxəssislər ilk növbədə Azərbaycan xalqının qürur yeridir. Bunlar digər alimlər üçün də nümunə olmalıdır, onlar da dünənlə yaşamamalı, həmişə gələcəyə baxmalıdırlar.

Akademik Cəlal Əliyev və onun davamçıları Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun qrant müsabiqələrində fəal iştirak edirlər. Gənc alimlərin də icraçı olduğu və 2010-2013-cü illərdə keçirilmiş müsabiqələrin qalibi olmuş fundamental-tətbiqi, maddi-texniki təminat xarakterli qrant layihələri aşağıdakılardır:

-"Zülalların Verilənlər Bankının statistik analizi: təkrar olunan obrazların tanınması, təşkili və istifadəsi" layihəsi (layihə rəhbəri - akademik Əliyev Cəlal, 6 icraçı);

-"Azərbaycanda GenBankda toplanmış buğda genotiplərinin quraqlığa davamlılığının molekulyar markerlərlə skrininqi və tolerant genotiplərdə fizioloji, biokimyəvi və biofiziki parametrlərin tədqiqi" (layihə rəhbəri - AMEA-nın müxbir üzvü Hüseynova İradə, 10 icraçı);

-"İnsan və siçan genlərinin promotor arxitekturasının müqayisəli kompüter analizi" (layihə rəhbəri Şahmuradov İlham, 2 icraçı);

-"Orqanizmlərdə genetik materialın molekulyar səviyyədə təşkili və ekspressiyasının fundamental və tətbiqi istiqamətlərdə tədqiqi" (layihə rəhbəri - Qasımov Kərim, 3 icraçı);

-"Azərbaycanda meyvə-tərəvəz bitkilərini yoluxduran biotik stres faktorlarının molekulyar diaqnostikası və onlardan mühafizə yolları" (layihə rəhbəri - Qasımova Fazilə, 3 icraçı);

-"Zəfəranın (Crocus sativus L.) biotexnoloji çoxaldılma üsullarının işlənib hazırlanması" (layihə rəhbəri Qaragözov Tofiq, 5 icraçı);

-"Abşeron yarımadasında yayılmış bəzi C4 bitkilərdə istilik stresinin fotosintezə təsiri" (layihə rəhbəri - Feyziyev Yaşar, 8 icraçı).

Bu layihələr çərçivəsində alimlərə stimulaşdırıcı əməkhaqqı ödənilmiş, ölkədaxili və xaricə ezamiyyətlər baş tutmuş, informasiya və kommunikasiya texnologiyaları və avadanlıqları, lisenziyalı proqram təminatı və əməliyyat sistemləri, elmi cihaz, qurğu və avadanlıqlar, məmulat və reagentlər alınmış və ya sifariş verilmiş, şöbəyə yüksəksürətli fibro-optik internet xətti çəkilmiş və serverlər quraşdırılmışdır. 3 layihə xaricdə (Türkiyə, İsveç, İspaniya) keçirilən elmi tədbirdə şifahi məruzələrlə iştirakı, 1 layihə isə qısamüddətli elmi təcrübəkeçməni (Rusiya) əhatə edir.

Cəlal müəllimin müdrik fikirləri sırasında onun bir cümləsinin xüsusi çəkisi və yeri vardır: "Elmlə məşğul olan insanın əsas məqsədi həmişə qabağa baxmaq, yeni sahələri inkişaf etdirmək, təzə ideyalar irəli sürməkdir". Akademik Cəlal Əliyev öz fəaliyyətində bu fikirlərini reallaşdırmaqla hamımıza örnək olub, "Cəlal Əliyev məktəbi"ni yaradıb.

Ölkədə və xaricdə nüfuzlu elmi jurnallarda dərc olunmuş məqalələr, adı çəkilən qrant layihələri üzrə alınmış nəticələr "Cəlal Əliyev məktəbi"nin gücünü və nüfuzunu bir daha sübut edir və bu uğurların davamlı olacağına bir daha dəlalət edir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu adından biz də görkəmli akademik, dəyərli insan, böyük alim və ictimai xadim Cəlal Əliyevi 85 illik yubileyi münasibətilə ürəkdən təbrik edir, ona cansağlığı və sevinc dolu günlər diləyir və elmi fəaliyyətində uğurlar arzu edirik.

Elçin BABAYEV,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun icraçı direktoru

Elm.- 2013.- 30 may.- S.21.