Dünya şöhrətli alim

Dünya əhalisinin sürətlə artdığı, bioehtiyatların və ənənəvi seleksiyanın imkanlarının məhdudlaşdığı, aqroekoloji sistemlərin antropogen təzyiqin və qlobal iqlim dəyişikliklərinin intensivləşməsi nəticəsində deqradasiyaya uğramaqda olduğu bir şəraitdə dövlətin iqtisadi əsaslarından biri olan ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunması və ətraf mühitin mühafizəsi qarşıda kəskin bir problem kimi durmaqdadır. Bioloji müxtıliflik, xüsusən də bitkilər aləminin genetik zənginliyi bu problemlərin həllində, həyatın qorunmasında, bəşəriyyətin rifah halının təmin olunmasında ən mühüm vasitələrdəndir. Son onilliklərdə elmi-texniki tərəqqinin sürətli inkişafına, yeni sintetik qida və xalq istehlakı mallarının kəşf və istehsal edilməsinə baxmayaraq, bitki genetik müxtəlifliyinin bəşəri əhəmiyyəti nəinki azalmış, hətta hissedilən dərəcədə artmışdır. Canlı təbiətin bütövlükdə, tam olaraq qorunması və gələcək nəsillərə mümkün qədər daha çox növün çatdırılması, eləcə də genetik ehtiyatların səmərəli, sabit istifadəsi Yer kürəsində həyatın davamı baxımından çox vacibdir.

Eyni zamanda kənd təsərrüfatı sistemlərində və ərzaq istehsalında istifadə baxımından real və potensial əhəmiyyət daşıyan bioloji müxtəlifliyin, xüsusən də mədəni bitkilərin və onların yabanı əcdadlarının nəzarətdə saxlanması, qorunub-saxlanması vacibdir. Yabanı əcdad bitkilər mədəni bitkilərdə olmayan bir sıra davamlılıq genlərinin daşıyıcısıdır, yeni bitki sort və formalarının yaradılması və ayrı-ayrı əlamətlərin yaxşılaşdırılması üçün qiymətli mənbədir. Bu ehtiyatların tükənməsi, müxtəlifliyin itməsi həmin mənbələrdən məhrum olmaq deməkdir.

Bütün bu faktlar genetik ehtiyatlara istiqamətlənmiş strategiyaların və fəaliyyət proqramlarının hazırlanması və həyata keçirilməsi sahəsində intensiv elmi tədqiqatların aparılmasını zəruri edir.

Məlumdur ki, hər hansı bir elm qarşısında duran strateji tələblərin, istiqamət və vəzifələrin müəyyənləşdirilməsi həmin elm sahəsinin inkişafı üşün başlıca şərtdir. Bu fakt həmçinin biomüxtəlifliyə da şamil edilə bilər. Azərbaycanda biologiya və kənd təsərrüfatı elmlərinin bioloji müxtəlifliyə aid olan bütün sahələrinin istiqamətləndirilməsində, müvafiq tədqiqatlara müasir elm sahələrinin, o cümlədən, biotexnologiya və informasiya texnologiyalarının cəlb olunmasında ən görkəmli və müstəsna rol 85 illik yubileyini bu günlərdə qeyd etdiyimiz dünya şöhrətli alim, akademik Cəlal Əliyevə məxsusdur.

Bu böyük elm xadiminin dahi uzaqgörənliklə müvafiq sahələrdə hələ bir neçə on il əvvəl qarşıya qoyduğu əsas vəzifələr biomüxtəlifliyin ekosistem və molekulyar-genetik səviyyələrdə öyrənilməsi, bitki müxtəlifliyinin inventarlaşdırılması, məqsədyönlü toplanaraq etibarlı mühafizə edilməsi, hərtərəfli qiymətləndirilməsi, genofond nümunələrindən gen mühəndisliyi və biotexnologiya metodları ilə seleksiya proqramlarında səmərəli istifadə edilməsinin elmi əsaslarının araşdırılmasından, nəticələrin geniş şəkildə yayılması və tətbiq edilməsindən ibarətdir.

Akademik C.Ə.Əliyevin rəhbərliyi ilə son onilliklər ərzində canlı floranın əhəmiyyətli hissəsinin öyrənilməsi, itmək təhlükəsi qarşısında olan növlərin genetik eroziya səviyyəsinin qiymətləndirilməsi və diqqətdə saxlanılması, ekotip və, populyasiyaların gələcək inkişaf dinamikası ilə bağlı proqnozların verilməsi mümkün olmuş, in situ və on-farm idarəetmənin müvafiq metodologiya və strategiyaları hazırlanmışdır.

Bu istiqamətdə işlərə Cəlal müəllim öz ardıcılları ilə birgə hələ ötən əsrin 70-ci illərindən başlamışdı. Lakin 80-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərində Qarabağ müharibəsinin və keçid dövrünün yaratdığı problemlər, Sovetlər Birliyinin dağılması nəticəsində elmi əlaqələrin zəifləməsi, akademik Cəlal Əliyevə və yetirmələrinə olan yersiz təzyiqlər biomüxtəlifliyin mühafizəsi və səmərəli istifadəsi ilə bağlı tədqiqatlara da öz mənfi təsirini göstərməyə bilməzdi.

Müstəqilliyin ilk illərində yenidən dirçəlməkdə olan respublikada təcili priventiv addımların atılmasına ciddi zərurət yaranmışdı. Bu zərurətin yüksək səviyyədə dərk olunması nəticəsində 1995-ci ildə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyində akademik C.Əliyevin rəhbərliyi ilə Bitki Genetik Ehtiyatları Komissiyası yaradıldı. Onun şəxsi təşəbbüsü və bilavasitə rəhbərliyi ilə ölkənin bitki genetik ehtiyatları ətraflı təhlil olunaraq I Ölkə Məruzəsi hazırlandı, BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatına (FAO) təqdim edilərək, beynəlxalq ekspertlər tərəfindən təhlillərin dərinliyi və irəli sürülən müddəaların istifadəsi baxımından çox yüksək qiymətləndirildi.

1990-cı illərin ortaları həm dünyada, həm də Azərbaycanda bitki genetik ehtiyatları sahəsində yeni bir dövrün əsasının qoyulması ilə əlamətdar olmuşdur. Burada, ilk növbədə, 1996-cı ildə Leypsiq şəhərində FAO-nun dəstəyi ilə keçirilən Beynəlxalq konfransda akademik C.Əliyevin şəxsən fəal iştirakı ilə Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Bitkilərinin Mühafizəsi və Səmərəli İstifadəsinə dair Qlobal Fəaliyyət Planının (QFP) qəbul edilməsi qeyd edilməlidir.

Akademik Cəlal Əliyev FAO-nun konfransına mədəni bitkilərin və onların yabanı əcdadlarının tədqiqat istiqamətləri ilə bağlı uzaqgörən ideyalar və hazır proqramlarla getmişdi. Onun təklifləri konfrans iştirakçıları tərəfindən qəbul edilərək QFP-nin ayrı-ayrı bəndlərinin hazırlanmasında istifadə olunurdu. Şəksiz ki, onun bu qədər böyük elmi nüfuza və təsiredici qüvvəyə malik olması fəxarət hissi doğururdu.

Ancaq burada bir məsələyə də diqqət çəkmək vacibdir. Cəlal müəllim konfransa həmçinin Azərbaycanın Qarabağ uğrunda haqlı müharibəsini, qaçqın və məcburi köçkünlərin taleyini, eyni zamanda Qarabağda talan edilmiş bioloji müxtəlifliyi əks etdirən çoxlu miqdarda materiallar, o cümlədən filmlər də götürmüşdü.

Əslində təsiredici bir faktdır ki, akademik Cəlal Əliyev iştirak etdiyi bütün beynəlxalq tədbirlərin yüksək kürsülərindən doğma Qarabağın, müqəddəs torpaqlarımızın erməni işğalçıları tərəfindən xaincəsinə zəbt edilməsini, 1 milyon 200 min nəfərdən artıq əhalinin öz doğma yurd-yuvasından didərgin düşməsini ürək ağrısı ilə dəfələrlə bəyan etmiş, ermənilərin başladığı bu müharibənin biomüxtəlifliyə, təbiətə vurduğu ziyanı xüsusi vurğulamışdır. Respublikanın bu bölgəsində olan ən nadir meşə ağacları vəhşicəsinə qırılmış, digər qiymətli bitki örtüyü talan edilmiş, yandırılmışdır. FAO-nun bu konfransında da o, bunu xüsusilə vurğuladı ki, bitki genetik ehtiyatları dünyanın hər yerində bütün bəşəriyyətə məxsusdur. Harada olursa-olsun, onun talan edilməsi yolverilməzdir. Belə hallar dünya üzrə daha böyük təbii fəlakətlərə gətirib çıxara bilər. Ona görə də Cəlal müəllim konfrans iştirakçılarına bu məsələ barədə xüsusi bəyanat qəbul olunmasını təklif etdi. Məruzənin müzakirəsi zamanı həmin məsələ ilə əlaqədar o, əlavə iki dəfə söz aldı və müharibənin Azərbaycan florasına vurduğu ziyanı aradan qaldırmaq üçün dünya elmi ictimaiyyətinin diqqətinin bu məsələyə yönəldilməsinin vacibliyini təkrarən xüsusi vurğuladı. Ermənistan Respublikasının işğalçılıq hərəkətlərini pisləyən bəyanatın qəbul olunmasının vacib olduğu konfrans iştirakçılarının nəzərinə bir daha çatdırıldı. Nəhayət, belə gərgin fikir mübadiləsindən sonra konfransın ikinci günündə qəbul olunan qətnaməyə keçmiş ittifaq respublikalarından fərqli olaraq Azərbaycan Respublikası barədə xüsusi bənd əlavə olundu.

QFP-nin tarixi əhəmiyyətini nəzərə alaraq demək olar ki, Azərbaycanda bu planın yerinə yetirilməsi üzrə bütün fəaliyyətlərin başında C.Əliyev kimi praqmatik bir liderin durması inkişaf yolunun aydınlığının rəhni idi. Onun Bitki Genetik Ehtiyatlarına dair Milli Proqramın hazırlanmasında və ölkədə BGE üzrə strateji xəttin müəyyənləşdirilməsində göstərdiyi siyasi iradə və elmi uzaqgörənlik sonrakı on il ərzində öz bəhrəsini vermişdir. Bütün bu fəaliyyətlər, eləcə də elmi seleksiya sahəsində aparılan işlər beynəlxalq ekspertlər tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş və Azərbaycan FAO-ya tamhüquqlu üzv qəbul olunmuşdur.

Bitkilərin genetik ehtiyatlarının insan tərəfindən yaradılmış zənginliyinin mühafizə edilməsində beynəlxalq birliyin gücündən istifadə olunmasının vacibliyini nəzərə alaraq, ölkəmizin beynəlxalq elmi əlaqələrinin inkişafında, Azərbaycanın dünya elmi mərkəzlərinə, birliklərinə daxil olmasında əvəzsiz xidmətlər göstərən akademik C.Əliyevin təşəbbüsü və bilavasitə rəhbərliyi ilə dünya standartlarına uyğun olaraq "Seleksiya nailiyyətlərinin sınağı və mühfizəsi" üzrə qanun hazırlanmış və Milli Məclis tərəfindən 1996-cı ildə qəbul edilmişdir. Qanun beynəlxalq ekspertlər tərəfindən bəyənilmiş və UPOV-un (Yeni Bitki Sortlarının Mühafizəsi üzrə Beynəlxalq İttifaq) 34-cü sessiyasında Azərbaycan bu təşkilata üzv qəbul olunmuşdur. Beynəlxalq miqyasda tanınmış görkəmli alim həmin sessiyada çıxış edərək iştirakçılara respublikanın müxtəlif ekoloji-coğrafi şəraitində əmələ gələn, xalq tərəfindən və elmi seleksiya yolu ilə yaradılan bütün bitkilərin zəngin genofondunun toplanması, yeni yüksək məhsuldar sortların yaradılması və mövcud olanların yaxşılaşdırılması üçün səmərəli iş aparıldığı barədə geniş məlumat vermişdir. Akademik onu xüsusi vurğulayaraq göstərmişdi ki, heç bir ölkə ayrılıqda BGE-dən səmərəli faydalana bilmədiyi kimi, onun mühafizəsi də təcrid olunmuş halda mümkün deyildir. BGE-nin zənginliyinin mühafizə edilməsində, ondan seleksiya məqsədilə istifadə olunmasında və seleksiyaçıların hüquqlarının qorunmasında beynəlxalq təşkilatların gücündən bəhrələnmək çox önəmlidir.

Hələ 1992-cü ildə dünyanın 150-dən çox ölkəsi tərəfindən imzalanmış və biomüxtəlifliyin bəşəriyyətin ümumi səyi ilə qorunmasını nəzərdə tutan Bioloji Müxtəlifliyə dair Beynəlxalq Konvensiya Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən 14 mart 2000-ci ildə ratifikasiya olunmuşdur. Genetik ehtiyatlarla bağlı kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədi ilə ümumilli lider Heydər Əliyev 2001-ci ildə Dövlət Komissiyası yaratmışdır. Akademik C.Əliyevin rəhbərliyi ilə 2004-cü ildə Biomüxtəlifliyə dair I Ölkə Məruzəsi, Bioloji Müxtəlifliyin Mühafizəsi və Səmərəli İstifadəsinə dair Milli Strategiya və Fəaliyyət Planı hazırlanmış, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Heydər Əliyev siyasi xəttinin layiqli davamçısı cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə təsdiq (2006) edilmişdir.

Təbiətcə böyük islahatçı, novator alim və təşkilatçı olan Cəlal müəllim genetik ehtiyatlarla bağlı hərtərəfli elmi fəaliyyətləri və koordinasiya işlərini gücləndirməyi, Azərbaycanda ilk dəfə olaraq genetik bank yaratmağı, genetik ehtiyatların toplanması, inventarlaşdırılması, mühafizəsi və səmərəli istifadəsinin elmi əsaslarının hazırlanmasını və tətbiqini həyata keçirməyi qarşıya bir məqsəd kimi qoymuşdur. 2003-cü ildə Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə bu məqsədlərin həyata keçirilməsində həlledici rol oynaya biləcək bir mərkəz - Genetik Ehtiyatlar İnstitutu (GEİ) yaradılmışdır.

İnstitut fəaliyyətdə olduğu müddət ərzində Milli Proqramın rəhbəri C.Ə.Əliyevin istiqamətverici göstərişləri, tövsiyə və məsləhətləri ilə milli sərvətlərimizin qorunması naminə ardıcıl və məqsədyönlü fəaliyyət göstərmiş, mədəni bitkilərin və onların yabanı əcdadlarının, qiymətli, nadir, itməkdə və nəsli kəsilməkdə olan cinslərin, növlərin, aborigen sort və formaların toplanması, bərpası, çoxaldılması, davamlı, yüksək məhsuldar, keyfiyyətli nümunələrin aşkar edilərək seleksiya işinə cəlb edilməsi və bu sahədə ölkənin müvafiq institutlarının fəaliyyətlərinin əlaqələndirilməsi ilə ciddi şəkildə məşğul olmağa başlamışdır.

İnstitutda Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya regionunda ilk dəfə olaraq, orta və uzunmüddətli saxlama şəraiti olan Milli Genbank yaradılmış, burada və genofond bağlarında dənli-taxıl, dənli-paxlalı, meyvə və giləmeyvə, tərəvəz-bostan, yem, dərman və qeyri-ənənəvi bitkilərin çox böyük elmi və praktiki dəyərə malik 385 cinsə, 1100 növə aid nadir, qiymətli xalq seleksiyası sortlarının, endemik, relikt formalarının 12000-ə qədər nümunəsi toplanmışdır. Bu qiymətli genetik fond təsərrüfat əhəmiyyətli genlərə, yüksək keyfiyyət tərkibinə malik, biotik və abiotik stres amillərə davamlı donor formaların aşkar edilərək səmərəli istifadə olunması məqsədi ilə hərtərəfli qiymətləndirilir.

İnstitut yuxarıda sadalanan bütün sahələrdə beynəlxalq və regional təşkilatlar (FAO, ECPGR - BGE üzrə Avropa Əməkdaşlıq Proqramı, ICARDA - Quraq Ərazilərdə Kənd Təsərrüfatı Tədqiqatları üzrə Beynəlxalq Mərkəz, CIMMYT - Buğda və Qarğıdalının Yaxşılaşdırılması üzrə Beynəlxalq Mərkəz, Beynəlxalq Biomüxtəliflik İnstitutu, BGE üzrə Beynəlxalq Etimad Fondu və s.), xarici ölkələrin (Türkiyə, ABŞ, Rusiya, Polşa, Niderland, Yaponiya, Fransa, Meksika və s.) elmi müəssisələri və genbankları ilə sıx əməkdaşlıq əlaqələri quraraq birgə fəaliyyətlər həyata keçirir. Bu əlaqələrin qurulması və inkişafında akademik C.Əliyevin çox böyük rolu olmuşdur. BGE sahəsində bütün beynəlxalq təşkilatlarda, tanınmış elmi dairələrdə, Proqram və Şəbəkələrdə onun çox böyük nüfuzu və hörməti vardır. BGE sahəsində hər bir beynəlxalq tədbirdə, tanınmış beynəlxalq mərkəzlərdə keçirilən görüşlərdə böyük azərbaycanlı alimin xidmətləri xatırlanır, bu da Azərbaycana etibarı və hörməti artırır.

Son 10 ildə C.Əliyevin istiqamətverici rəhbərliyi ilə, ilk dəfə olaraq, Azərbaycanın BGE üzrə İnformasiya Sisteminin yaradılması Milli Proqramın həyata keçirilməsində növbəti mərhələ olmuşdur. Heç kimə sirr deyil ki, müasir elmin inkişafının müxtəlif elm sahələrinin inteqrasiyası əsasında aparılacağının qaçılmaz olması haqqında akademik C.Əliyevin məşhur və dahiyanə hipotezi ötən 20-30 il ərzində özünün tam təsdiqini tapmışdır. Azərbaycanda biologiya elminin, xüsusən də biomüxtəliflik üzrə elmi tədqiqatların inkişafında onun cəlb etdiyi kimyaçıların, fiziklərin, riyaziyyatçıların, informasiya texnologiyaları üzrə mütəxəssislərin böyük rolu olmuşdur. Məhz bioloji ehtiyatlara ünvanlanmış yeni elm sahələrinin inkişafı əsasında BGE üzrə Milli İnformasiya Sisteminin yaradılması bu mənada xüsusi qeyd edilməlidir. İnformasiya sistemi çərçivəsində Azərbaycanın ex situ bitki ehtiyatlarının pasportlaşdırılması əsasında Mərkəzi Məlumat Bazası yaradılaraq BGE üzrə Avropa İnternet Axtarış Kataloqunun (EURISCO) və FAO-nun saytlarında yerləşdirilmişdir.

2006-cı və 2011-ci illərdə akademik C.Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycanda QFP-nin yerinə yetirilməsinin monitorinqləri həyata keçirilmiş, ilk dəfə olaraq, BGE üzrə ölkə şəbəkəsi və Milli İnformasiya Mübadiləsi Mexanizmi (MİMM) qurulmuş, mexanizmin Məlumat Bazası və internet portalı yaradılmış və inkişaf etdirilmiş, BGE-nin vəziyyətini əks etdirən və fəaliyyətlərin gələcək planlaşdırılmasında və II Dünya Hesabatının hazırlanmasında strateji əhəmiyyət daşıyan II Ölkə Hesabatı hazırlanmışdır. BGE üzrə İdarəedici Komitənin rəhbəri kimi həm ümumən monitorinqlərin həyata keçirilməsində, həm də bütün tədbirlərin yüksək səviyyədə baş tutmasında C.Əliyevin xidmətləri və rolu həlledici olmuşdur.

Akademik C.Əliyevin adının və rəhbərliyinin məsuliyyətini yaxşı dərk edən institut əməkdaşları bir çox beynəlxalq və regional şəbəkələrdə Azərbaycanı uğurla təmsil edirlər. İnstitutun apardığı məqsədyönlü fəaliyyət sayəsində Azərbaycan 2004-cü ildən ECPGR-nin tamhüquqlu üzvüdür.

Akademik C.Əliyev BGE-nin öyrənilməsi üzrə qabaqcıl beynəlxalq elm mərkəzləri, laboratoriyalar və tanınmış elm xadimləri ilə birgə tədqiqat işlərinə və kadr hazırlığına hər zaman böyük önəm vermişdir. GEİ Cəlal müəllimin bu sahədəki göstərişlərini daim rəhbər tutmuş, digər müvafiq ölkə institutlarının da dünyaya çıxışında mühüm rol oynamışdır. Dünyanın (ICARDA, CIMMYT, BB, həmçinin ABŞ Vaşinqton Dendrarisi və Kaliforniya Universiteti, Fransa Kənd Təsərrüfatı Tədqiqatları Mərkəzi (INRA), VIR, Yaponiyanın Okoyama Universiteti, Slovakiya Bitkiçilik İnstitutu, Macarıstan Kənd Təsərrüfatı Tədqiqatları İnstitutu və s.) və ölkənin elmi-tədqiqat institutları (ET Əkinçilik İnstitutu, AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, Mərdəkan Dendrarisi, Naxçıvan Bioresurslar İnstitutu və s.) və təhsil müəssisələri (Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti, digər universitetlərin müvafiq kafedraları) ilə birgə müştərək elmi-tədqiqat işləri getdikcə daha da intensivləşdirilir.

Milli Genbankın dənli taxıl və paxlalı bitkilər kolleksiyaları FAO və Qlobal Etimad Fondu tərəfindən dünya miqyasında prioritet kolleksiyalar kimi seçilərək fondun dəstəyi ilə 2008-2012-ci illərdə bərpa fəaliyyətlərinə cəlb edilmişdir. Bərpa edilərək öyrənilmiş kolleksiya nümunələri etibarlı mühafizə məqsədi ilə Norveç Krallığının Şpisbergen adasında daimi buzlaqda yaradılmış Qlobal Genbanka (Svalbard Global Seed Vault) və digər beynəlxalq genbanklara göndərilmişdir.

Azərbaycanda meyvə və paxlalı bitkilərin virus xəstəliklərinin öyrənilməsi üzrə əsasları akademik C.Əliyev tərəfindən müəyyənləşdirilmiş beynəlxalq layihələr (məsələn, Fransa, Almaniya, Türkiyə, Çin və s. ölkələrin elmi tədqiqat müəssisələri ilə birgə "Azərbaycanda çəyirdəkli meyvə bitkilərinin virus xəstəlikləri və davamlı genotiplərin axtarışı") icra olunur, kadr hazırlığı həyata keçirilir.

Cəlal müəllimin tövsiyələrindən biri də respublika ərazisində daimi ekspedisiya tədqiqatların həyata keçirilməsinin, bu ekspedisiyalara beynəlxalq mərkəzlərin, xarici elmi müəssisələrin və alimlərin cəlb edilməsinin vacibliyindən ibarətdir. GEİ tərəfindən müntəzəm keçirilən beynəlxalq ekspedisiya tədqiqatları (son 6 ildə 11 beynəlxalq ekspedisiyada 10 xarici ölkədən olan alimlər iştirak etmişlər), eləcə də elmi mübadilə yolu ilə toplanmış ən qiymətli bitki nümunələri toxum və tarla genbanklarında etibarlı mühafizə və səmərəli istifadə olunur.

Kənd təsərrüfatı sistemlərinin ekoloji davamlılığına potensial təsir göstərmək qabiliyyəti olan ixtiyari biomüxtəliflik komponentlərindən ibarət olan aqrobiomüxtəliyin səmərəli istifadəsi sahəsində də Akademik Cəlal Əliyevin xidmətləri əvəzsiz dəyərə malikdir.

Ötən əsrdə yüksək məhsuldarlığa və əkinçiliyin intensivləşdirilməsinə imkan verən tədbirlər kompleksi təbiətin mühafizəsi istiqamətində bəşəriyyət tərəfindən atılmış ən böyük real addımlardan biri olan "yaşıl inqilab"ların həyata keçirilməsi sayəsində mümkün olmuşdur. Burada genetikanın tətbiqi ilə elmi seleksiya sahəsində XX əsrin ikinci yarısında əldə edilmiş nailiyyətlərin, eləcə də alınmış nəticələrin geniş şəkildə tətbiqinin rolunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Akademik C.Əliyevin rəhbərliyi ilə əldə edilmiş nəticələr kənd təsərrüfatı elminin sıçrayışla irəliləməsini, biologiyada innovativ nailiyyətlərin və yeni kəşflərin, eləcə də güclü analiz metodlarının işlənib hazırlanması sayəsində mümkün olmuşdur. O yerdə ki, belə yanaşma metodlarının tətbiqi geniş vüsət alır, orada yüksək nəticənin alınmasını da çox gözləmək lazım gəlmir. Akademikin müxtəlif sahələr üzrə hazırladığı mütəxəssislərin eyni bir məsələni dərin elmi araşdırma və yüksək təşəbbüskarlıqla həll etməsi, qarşıya qoyulmuş vahid məqsədə ürəkdən xidmət etməsi aqrar elm sahəsində əsl inqilabi sıçrayışa səbəb olmuşdur. Bunu məhz "yaşıl inqilab" adlandırırlar.

Bəli, akademik C.Əliyevin bilavasitə rəhbərliyi və yaxından köməyi sayəsində bu, günün reallığıdır. Hətta "Qaraqılçıq-2", "Mirbəşir-50", "Vüqar", "Şiraslan-23", "Tərtər", "Bərəkətli-95", "Əlincə-84", "Ruzi-84" buğda sortları Özbəkistan və Türkmənistan respublikalarında hər hektardan 60-95 sentner məhsul götürülməsini təmin etmişdir. Bu sahədə akademikin CIMMYT və ICARDA ilə birgə apardığı tədqiqatlar xüsusi diqqətə layiqdir. Bir sıra hallarda bu və ya digər təşkilatların mütəxəssislərinin öz tədqiqatlarında məhz Cəlal müəllimin elmi araşdırmalarından, istiqamətverici tövsiyələrindən istifadə etdiklərini bildirmələri hər bir azərbaycanlı üçün fəxr mənbəyidir. Azərbaycanda bu istiqamətdə geniş spektrdə tədqiqat işləri ET Əkinçilik İnstitutunun "Fiziologiya və biotexnologiya" şöbəsində və AMEA Botanika İnstitutunun "Bioloji məhsuldarlığın fundamental problemləri" şöbəsində akademik C.Əliyevin rəhbərliyi və birbaşa iştirakı ilə uzun illərdir ki aparılır. Bütün dünyada "yaşıl inqilabın" baniləri olmuş nəhəng miqyaslı alimlər ən yüksək mükafatlara layiq görülür, ən yüksək kürsülərdən ən əhəmiyyətli tədbirləri idarə etmək üçün xüsusi dəvət edilirlər. Onların məsləhətləri hər hansı problemlə bağlı həlledici əhəmiyyətə malik olur. Akademik C.Əliyev məhz bu səviyyəli alim və şəxsiyyətdir.

Cəlal müəllimin yaratdığı sortların kənd təsərrüfatı sistemlərində tətbiqi aqrobiomüxtəlifliyin diversifikasiyasına, fermerlər və kənd təsərrüfatı müəssisələri tərəfindən becərilən bitkilərin və onların sortlarının qorunması və müxtəlifliyinin artırılmasına ən böyük dəstəkdir. Onun BGE-nin milli və dünya genofondunun səmərəli istifadəsi sahəsində apardığı geniş miqyaslı fundamental tədqiqatları milli genofondun zənginləşdirilməsində, ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və xalqın rifah halının yüksəldilməsi ilə davamlı inkişafa nail olunmasında, eləcə də bioloji ehtiyatların etibarlı mühafizə edilməsində əvəzsiz tarixi rol oynayır.

Uzun illərdir ki, Cəlal müəllim bitkilərin genetik müxtəlifliyinin keşiyindədir. Onun rəhbərliyi və birbaşa iştirakı ilə biomüxtəliflik və BGE sahəsində aparılmış tədqiqat işlərinin, dərc etdirdiyi elmi, elmi-kütləvi və təbliğat xarakterli əsərlərin, elmi dairələr, fermerlər, qərar qəbulu üçün məsuliyyət daşıyan şəxslər və əhali qarşısında, kütləvi informasiya vasitələrində etdiyi mütəmadi çıxışlar sayəsində ictimaiyyətin ekoloji şüurunda biomüxtəlifliyin qorunub-saxlanılması problemləri ön plana çıxmış, bütün Yer kürəsinin, o cümlədən də Azərbaycanın gələcəyinin biomüxtəlifliyin vəziyyətindən asılılığının dərk edilməsi reallığa çevrilmişdir.

Azərbaycanda bu istiqamətlərdə akademik C.Əliyevin rəhbərliyi ilə göstərilən fəaliyyətlər durmadan davam etdirilir və getdikcə daha da gücləndirilir.

Əlamətdar haldır ki, 2011-ci ildə Cəlal müəllimin neçə illərdən bəri uğrunda çalışdığı və tövsiyələrini nəzərə almaqla hazırlanmış "Mədəni bitkilərin genetik ehtiyatlarının mühafizəsi və səmərəli istifadəsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanunu Milli Məclis tərəfindən qəbul edilmişdir. 2012-ci ildə həmin qanunun icrası ilə bağlı Respublika Prezidenti və Nazirlər Kabineti tərəfindən çoxsaylı sərəncamlar, qərarlar verilmiş, AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu Milli Əlaqələndirici İnstitut elan edildi, institutun genbankına Milli Genbank və qorunan dövlət obyekti statusları verilmişdir. İnstitutun əlaqələndiricilik funksiyasını həyata keçirmək üçün BGE-nin mühafizəsi və səmərəli istifadəsi üzrə idarəetmə sisteminə daxil olan Elmi Texniki Şura, eləcə də ixtisaslaşdırılmış ekspert şuraları və prioritet fəaliyyət istiqamətləri üzrə işçi qrupları yaradılmışdır. Hazırda Cəlal Əliyevin rəhbərliyi ilə "BGE üzrə Dövlət Proqramının (Milli Proqram)" hazırlanması işi davam etdirilir.

Nəhəng, ancaq hələ tam qiymətləndirilməmiş zəngin milli sərvət olan biomüxtəlifliyin itmək təhlükəsindən xilası naminə bu gün Genetik Ehtiyatlar üzrə Milli Proqramın rəhbəri akademik Cəlal Əliyevin rəhbərliyi ilə atılan addımlar Azərbaycan xalqına ən böyük töhfədir. İnanırıq ki, bu addımlar getdikcə daha əsaslı, daha ardıcıl olacaq, təbiətin bizə bəxş etdiyi canlı xəzinəni mühafizə və inkişaf etdirərək xalqımızı firavanlığa və ərzaq bolluğuna çatdıra biləcəyik.

Zeynal ƏKPƏROV,

AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutunun direktoru,

Mədəni Bitkilərin Genetik Ehtiyatları üzrə Elmi-Texniki Şuranın sədri, k.t.e.d.

Elm.- 2013.- 30 may.- S.26-27.