Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Əziz Əliyev və Bağırov

Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivinin direktoru, tarix elmləri namizədi Mais Bağırov XX əsr Azərbaycan tarixinin araşdırıcılarına samballı bir hədiyyə vermişdir - "Siyasi Sənədlər Arxivi" adlı soraq kitabçası nəşr olunmuşdur.

Nəşrin elmi redaktoru, millət vəkili, professor Cəmi Həsənli "Arxiv fondlarının işığında" sərlövhəli giriş məqaləsində yazır: "Siyasi Sənədlər Arxivində bütövlükdə 4.979 fond və bu fondlarda 1 milyon 215 mindən çox iş vardır. Sözün tam mənasında bu, böyük bir tarix xəzinəsidir və tariximizin də, taleyimizin də həlledici məqamları məhz bu tarix xəzinəsində toplanılmışdır".

Adi bir oxucu kimi, bu qiymətli soraq kitabçası mənim üçün ikiqat əhəmiyyət kəsb edir, "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti", "Siyas partiyalar", "Azərbaycan İkinci Dünya müharibəsi illərində", "1941-1946-cı illərdə Cənubi Azərbaycanda demokratik hərəkat", "Azərbaycanda alman koloniyaları", "Erməni millətçiliyi və terrorizmi" və s. fondlardakı sənədlərlə hələ 10-15 il əvvəllər tanış olaraq mətbuat səhifələrinə çıxarmış, ən başlıcası XX əsr Azərbaycan tarixində görkəmli yer tutan Mir Cəfər Bağırov barəsindəki materiallar əsasında "Düşmənlərindən güclü şəxsiyyət" kitabını oxuculara çatdırmışam. İlk dəfə olaraq, Azərbaycanda nəşr olunan soraq kitabının, demək olar ki, hər bir bölməsindəki materiallarla tanış olduqda bir daha bu qənaətə gəlirsən ki, M.C.Bağırov repressiyaların təşkilatçısı olmamışdır, əksinə, millətimizi qanlı rejimin caynağından xilas etmişdir. Soraq kitabçasının 43-cü səhifəsində Kremlin 1936-cı il 5 avqust tarixli 4470 nömrəli və 1937-ci il 30 iyul tarixli 0044 nömrəli qərarları əsasında 1936-cı il yanvarın 1-dən 1938-ci il iyulun 1-dək həbsə alınmış vətəndaşların milli tərkibi verilmişdir. Siyahıda ruslar 657.799 nəfər, ukraynalılar 189.410 nəfər, belaruslar 58.702 nəfər, gürcülər 16.488 nəfər, ermənilər 16.988 nəfər, azərbaycanlılar isə 13.356 nəfər təşkil edir. Soraq kitabçasının 52-ci səhifəsində Mir Cəfər Bağırovun 1937-ci ildə repressiyadan qoruyub saxladığı Əziz Əliyev haqqında imzaladığı MK qərarının surəti də verilmişdir. Azərbaycan K(b)P Mərkəzi Komitəsinin 1937-ci il 25 yanvar tarixli 179 nömrəli qərarında deyilir:

"Azərbaycan Dövlət Universitetinin direktoru haqqında

Əziz Əliyev yoldaş Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun direktoru vəzifəsində müvəqqəti saxlanılmaqla, Azərbaycan Dövlət Universitetinin direktoru təsdiq edilsin.

Azərbaycan K(b)P MK katibi M.C.Bağırov."

Soraq kitabçasının "Azərbaycan İkinci Dünya müharibəsi illərində" və "1941-1946-cı illərdə Cənubi Azərbaycanda demokratik hərəkat" bölmələrində Mir Cəfər Bağırovun İ.Stalinə məktubları, İrana ezam edilən yoldaşlarla söhbəti, SSRİ rəhbərliyi və İrana ezam olunmuş siyasi və hərbi rəhbərlik ilə yazışmaları, Əziz Əliyevin M.C.Bağırovla yazışmaları barədə sənədlərdən söhbət açılmışdır. Kitabçanın 50-ci səhifəsində Cənubi Azərbaycan demokratlarının Mir Cəfər Bağırova hədiyyə etdikləri xalçanın fotoşəkli verilmişdir. (Görəsən, bu yadigar xalça hardadır? - T.Q.)

Kitabçanın 56-63-cü səhifələri "Erməni millətçiliyi və terrorizmi, onların Azərbaycana qarşı yürütdükləri soyqırım siyasəti"nə həsr olunmuşdur. Bu bölmədə göstərilir ki, arxivin fondlarında ÜİK(b)P MK-nın katibi G.M.Malenkovun M.C.Bağırov ilə DQMV-nin Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil edilməsi təklifinə dair yazışma, M.C.Bağırovun Marietta Şaginyanın "Sovet Zaqafqaziyası" kitabının zərərli olduğu barədə ÜİK(b)P MK katibi Jdanov yoldaşa məktubu, erməni qəzetlərində Qarabağa dair iftiralarla əlaqədar, xaricdə daşnakların antisovet fəaliyyəti haqqında M.C.Bağırovun Stalinə məktubları və s. vardır.

MÜƏLLİFDƏN. Gecə yarısı səhərin açılacağını gözlədiyim kimi inanıram ki, gün gələcək, Azərbaycanın elmi siyasətə qurban verməyən qeyrətli tarixşünasları arxiv materialları əsasında böyük dövlət xadimi M.C.Bağırov haqqında doktorluq dissertasiyaları müdafiə edəcək, yeni-yeni kitablar nəşr olunacaqdır. Daşnaklarla mübarizədə, milli mənliyimiz uğrunda şəhid olmuş Mir Cəfər Bağırovun gec-tez Qubada və Bakıda ev-muzeyləri də olacaqdır, adını daşıyan küçələr də...

Soraq kitabçasının istiqamətləri ilə Azərbaycan Siyasi Sənədlər Arxivindəki müvafiq fondlardakı M.C.Bağırovun fəaliyyətini əks etdirən materiallarla tanışlıq bir daha nümayiş etdirir ki, əyilməz şəxsiyyətə "erməni meylli" damğası vurmaq millətimizə xəyanətdir. Dediklərimizə yəqinlik gətirmək üçün 1956-cı il may ayının 18-də və 22-də Azərbaycan KP MK-nın büro iclaslarının materialları kifayət edər.

Mir Cəfər Bağırovun vaxtında Azərbaycana səfər etməyə cəsarət etməyən daşnak xislətli Anastas Mikoyan 1956-cı ildə Azərbaycanın partiya rəhbərlərinə ən əziz və doğma rəhbər xadim olmuşdur. Zəngilanın Mincivan dəmir yolu vağzalının divarındanı "Mikoyan bizimdir!" - deyə bağıraraq potretini qoparıb özlərilə Ermənistana aparan çağırışçıların xuliqanlığı müqabilində Azərbaycan rəhbərliyi nə etmişdir? Respublika partiya təşkilatının başçıları "Mikoyan bizimdir!!!" hayqıraraq, MK-nın büro iclasının qərarını hazırlamışlar. Tarixşünaslar hələ 36 il əvvəl, 1920-ci ildə Mikolyanın ayaq izlərini ...Mirzə Ələkbər Sabirin abidəsi həndəvərində kəşf etmişlər. 1956-cı ilin may ayının 18-də keçirilmiş MK Bürosunun gündəliyində yeddinci yerdə həmin məsələnin müzakirəsi durur. Məlum olur ki, 1956-cı il aprelin 26-də Azərbaycan KP MK-nın yanında Partiya Tarixi İnstitutunun direktoru əvəzi Həsən Şahgəldiyev Azərbaycan KP MK-nın birnci katii İ.Mustafavyevin ünvanına aşağıdakı məktubu göndərmişdir: "Sizin tapşırığınıza əsasən, Dağlı Əli Hüseyn Həmidov yoldaşın məktubu ilə əlaqədar Bakı Fəhlə Klubunun yerləşdiyi yeri əbədiləşdirmək üçün təkliflərimizi göndəririk".

MK Bürosunun müzakirəsinə çıxarılmış arayışda deyilir: "İndiki Sabir adına bağın ərazisində, Gənclər meydanı yaxınlığında 1918-1920-ci illərdə Bakı Fəhlə Klubunun yerləşdiyi bina olmuşdur. Köhnə bolşevik D.Ə.Həmidov yoldaşın yazdığı kimi, 1920-ci ildə müsavat rejimini devirməkdə Bakı proletariatı və bütün Azərbaycan zəhmətkeşləri üçün bu klub inqilabi qüvvələr qərargahı idi. 1919-1920-ci illərdə klubun binasında Azərbaycan Həmkarlar İttiaqları Şurası yerləşirmiş, burada Bakı Mərkəzi Fəhlə konfranslarında məruzə və mühazirələrlə Anastas İvanoviç Mikoyan, Əliheydər Qarayev və digər bolşeviklər çıxış etmişlər.

Bakı Mərkəzi Fəhlə Konfransı müsavat rejimi dövründə bu rejimə qarşı kütlələri təşkil etməyin formalarından biri və bolşeviklərin leqal imkanlarından bacarıqla istifadə etmək nümunəsi idi. Mübarizənin bu forması kütlələrlə əlaqəni möhkəmləndirməyin və müsavat zülmünə son qoyularaq, Azərbaycanda Sovetlərin hakimiyyətinin qələbəsini təmin etmək üçün qüvvələrin səfərbərliyinə nail olmaqdan ibarət idi. 1918-ci ilin dekabrında bolşeviklər tərəfindən yaradılmış Fəhlə Konfransı daimi fəaliyyət göstərən siyasi təşkilata çevrilmiş və 1920-ci ilin mayınadək mövcud olmuşdur.

Hadisələrin inkişafı göstərdi ki, Bakı proletariatının qüvvələrini birləşdirmək forması kimi, Bakı fəhlə sinfinin müsavatçıların ağalığı dövründə fəhlə sinfinin siyasi ali orqanı kimi Bakı Konfransının müstəsna həyati əhəmiyyəti olmuşdur.

Fəhlə konfransının iclaslarında Anastas İvanoviç Mikoyan yoldaş dəfələrlə iştirak etmişdir. Belə ki, 1919-cu il martın 15-də A.İ.Mikoyan Fəhlə konfransının rayonların tətil komitələrinin birlikdə keçirilən yığıncağına sədrlik etmişdir. Həmin yığıncaqda ingilis işğalçılarının hərəkətlərinin əleyhinə etiraz tətillərinin elan edilməsi məsələsi müzakirə olunmuşdur.

Fəhlə konfransının və həmkarlar ittifaqları Şurasının iclaslarında Bakı partiya komitəsinin üzvlərindən və bolşevik fəallarından İ.Anaşkin, M.B.Qasımov, İ.Lövlətov, İ.Ulyanov, Həşim Əliyev, H.Cəbiyev, L.Mirzoyan, İ.Qandyurin, L.Arustamov, M.Məmmədyarov, M.Pleşşakov, M.Hacıyev, L.Qoqoberidze, V.Naneyşvili, Suren Şaumyan və başqaları müntəzəm iştirak etmişlər.

1920-ci il fevralın 11-12-də Fəhlə klubunda Azərbaycan Kommunist Partiyasının gizli birinci qurultayı keçirilmişdir. V.İ.Lenin və N.Nərimanov qurultayın rəyasət heyətinə fəxri üzv seçilmişlər.

Bu tarixi yerin əbədiləşdirilməsi üçün Bakı Şəhər İcraiyyə Komitəsinə Sabir adına bağın mərkəzində üzərinə aşağıdakılar yazılmaqla mərmər lövhə qoyulması barədə tapşırıq verilməsini lazım sayırıq: "Burada 1919-1920-ci illərdə Mərkəzi Fəhlə Klubu yerləşmişdir və 1920-cm ilin fevralında Azərbaycan Kommunist Partiyasının gizli birinci qurultayı burada keçirilmişdir".

Bakı fəhlə klubunun binasının və iclas zalının fotosunu arayışa əlavə edirik".

Dünya daşnaklarının Kreml lideri Anastas Mikoyanın "Deputatlar Soveti" adlandırdığı Bakı fəhlə klubu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə və onun parlamentinə qarşı çevrilmiş gizli mərkəz idi. Mir Cəfər Bağırov üçün daşnakların yığnağı deyil, yaxın sirdaşı Əlibəy Zizikskinin də üzv olduğu qanuni Azərbaycan parlamenti vardı. Məhz buna görə də "Bakı fəhlə parlamenti" kimi qondarma adla qiymətləndirilsə də, M.C.Bağırov üçün düşmən yuvası idi və burada, böyük Sabirin abidəsi yanında hansısa mərmər lövhə qoyulmasının qarşısını almışdı.

1956-cı ildə artıq Azərbaycan rəhbərliyi üçün ilk növbədə Anastas Mikoyanın şəxsiyyətinə pərəstiş vardı. Mikoyanın nəinki şəxsən özünün, yaxın vəzifəli ermənilərin göstərişi də Azərbaycan KP MK üçün yerinə yetirilməli hökm idi.

Azərbaycan KP MK-nın 22 may 1956-cı il tarixli büro iclasının qərarı ilə iki nəfər səriştəli rəhbər işçi vəzifəsindən kənarlaşdırılmışdır - Xəzər dövlət gəmiçilik idarəsi rəisinin birinci müavini V.R.Rəhimov və Azərbaycan SSR maliyyə nazirliyi Ticarət Bankının rəisi İ.M.Atakişiyev.

SSRİ Ticarət Bankının İdarə Heyətinin Sədr müavini S.Tarunyanın Azərbaycan KP MK katibinə ünvanladığı 1956-cı il 10 fevral tarixli məktubunda oxuyuruq: "1956-cı ilin fevral ayında SSRİ Ticarət Bankının İdarə Heyəti Azərbaycan Respublika Ticarət Bankı kontorunun işini yoxlamışdır. Yoxlamadan müəyyən olunmuşdur ki, Kontorun rəisi Atakişiyev İ.M. yoldaş (hörmətsizliyə bax: adı və familiyası tam yazılmamışdır - T.Q.) üzərinə düşən vəzifələrin yerinə yetirilməsini təmin etmir, bu səbəbdən də Kontorun işində uzun illərdən bəridir ki, ciddi nöqsanlar vardır.

SSRİ Ticarət Bankının İdarə Heyəti son illər ərzində dəfələrlə İ.M.Atakişiyev yoldaşın diqqətini Kontorun işindəki çox ciddi nöqsanlara cəlb etmiş, ona konkret göstərişlər vermiş və göstərilən nöqsanların aradan qaldırılmasında əməli köməklik etmişdir.

1955-ci ilin iyun ayında Azərbaycan Kontorunun SSRİ Ticarət Bankının İdarə heyəti tərəfindən təftişi zamanı müəyyən edilmişdir ki, Kontorun işinin yaxşılaşdırılması üçün İ.M.Atakişiyev tərəfindən heç bir tədbir həyata keçirilməmişdir. Dövlət və kooperativ tikinti təşkilatlarının, habelə mədən kooperasiyası artellərinin fəaliyyəti nadir hallarda yoxlanılır, Kontora təqdim olunan hesabatlar əksər hallarda təhlil edilmir, mühəndis-nəzarət işinin zəşif təşkil olunmasının nəticəsidir ki, əsaslı tikintinin maliyyələşdirilməsində ciddi qüsurlara yol verilir.

Son yoxlamanın göstərdiyi kimi, Kontorun işindəki nöqsanların aradan qaldırılmamasının başlıca səbəbi İ.M.Atakişiyev tərəfindən lazımi rəhbərliyin və nəzarətin olmamasıdır. Azərbaycan Ticarət Bankı Kontorunun işinə rəhbərliyi gücləndirmək məqsədilə, SSRİ Ticarət Bankının İdarə Heyəti Azərbaycan KP MK-dan xahiş edir ki, Azərbaycan Ticarət Bankı Kontorunun rəisi İ.M.Atakişiyevin vəzifəsindən kənar edilməsinə icazə versin, bu vəzifəyə daha hazırlıqlı və ixtisaslı işçini təsdiq etsin".

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2010.-14-16 avqust.-S.14.