Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

(Klara Zerkalonun atası Ağababa Əsgər oğlu Yusifzadənin tərcümeyi-halının davamı)

"... Mən ailəmizin dadına çatmaq üçün Bakı Mədəni-Maarif Nicat Cəmiyyətinin İdarə heyətinə üz tutdum. İdarə Heyəti atasız-anasız qalmış mənə və qardaşlarıma Cəmiyyətin qiraət binasında bir otaq ayırdı, hər birimizə gündə 2 funt çörək verildi. 1906-cı ilin yanvar ayından iyunun 1-dək biz burada qaldıq və vətəndaş İsabəy Aşurbəyovun ayda 5 manat məbləğində təqaüdünü aldıq. Həmin ilin iyun ayında məktəbi bitirərək attestat aldım və müəllimliyə imtahan verdim. Mənə dərs deyən və ağır şəraitimlə maraqlanan Hənifə Terequlov Prokofi Caparidze yoldaşdan xahiş etdi ki, neft sənayesi fəhlələri İttifaqının türk bölməsinin katibi kimi işləməyimə kömək etsin. Belə də oldu.

Siyasi fəaliyyətimin başlanğıcı

Alekseyev məktəbinin 5-ci sinfində oxuyarkən, 1905-ci il yanvar ayında Bakıda erməni-müsəlman qırğını başlandı. Bu vaxt məktəbimizdə rus dili müəllimimiz Hənifə Terequlov gizli fəaliyyət göstərən dərnək təşkil etmişdi, dərnəyin sədri mən seçilmişdim. Məşğələlərə tez-tez Prokofi Caparidze yoldaş gəlirdi. Neft sənayesi fəhlələri ittifaqının türk bölməsinin katibi təyin olunmuşdular. İlk gündən "Hümmət" türk bolşevik təşkilatı rayon komitəsinin katibi seçildim. "Hümmət" partiyası sıralarına məni Həmid Sultanov, Alyoşa Caparidze, Stepan Şaumyan, İbrahim Əbilov, Məmməd Məmmədyarov zəmanət vermişdilər. Balaxanı fəhlələri arasında yeganə savadlı işçi kimi bütün gizli fəaliyyət sahələrinə aid məlumatları mən hazırlayırdım. Çap olunub yayılan vərəqələrin tərcüməçisi də özüm idim".

Azərbaycan Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində Ağababa Yusifzadənin siyasi fəaliyyətinin sonrakı dövrlərinə aid materiallar da vardır. O, 1911-16-cı illərdə Şamaxı və Quba qəzalarında müəllim işləmiş azərbaycanlı qadınlardan ibarət ilk sosial-demokrat dərnəyinin təşəbbüskarı və təşkilatçısı olmuşdur. A.Yusifzadə Alyoşa Caparidze ilə birlikdə Bakı bolşevik təşkilatından Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə (bolşevik) Partiyasının 1917-ci il avqustun 8-də Petroqradda keçirilən qurultayına nümayəndə seçilmişdir.

Azərbaycanda Sovet Hakimiyyəti illərində Ağababa Yusifzadə Bakı qəzası inqilab komitəsinin sədri, Bakı və Şamaxı qəzalarında banditizmə və əksinqilaba qarşı fövqəladə komissar, "Kommunist" qəzetinin redaktoru, Naxçıvan MSSR Ali Məhkəməsinin sədri və digər vəzifələrdə çalışmışdır.

Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının 1981-ci ildə nəşr olunmuş 5-ci cildində (səh. 183) "Yusifzadə Ağababa Əsgər oğlu" məqaləsində deyildiyi kimi, o, "AKP-nin 1-ci qurultayını təşkil etmək üçün müvəqqəti Bakı qəza komitəsinin sədri olmuş, qurultayda katibliyə və MK-ya üzv seçilmişdi".

Azərbaycan Prezidenti İşlər İdarəsi Siasi Sənədlər Arxivində Azərbaycan Kommunist firqəsi bolşeviklərinin birinci qurultayının protokolu ayrıca qovluqda saxlanılır. Burada oxuyuruq: "Qurultayın birinci günü 11 fevral 1920-ci sənə. İclas açılmamış, Mirzə Davud Hüseynovun təklifi ilə qurultay qət edir ki, üçüncü kommunist beynəlmiləlçiliyinə, Mərkəzi Kommunist firqəsinə, ümumrusiya icraiyyə komitəsinə, Qırmızı Orduya, Qırmızı Donanmaya, zəhmətkeş orduya, qırmızı Dağıstana, Mərkəzi işçi konfransına, Rusiya Kommunist firqəsinin Qafqaz dairəsi Komitəsinə, yoldaş Nərimanova təbriknamə göndərilsin və əksinqilab yolunda fəda olan yoldaşların adlarına təzim üçün ayağa durulsun. Fəxri sədr intixab olunur: Lenin, Trotski və Nərimanov yoldaşlar. Qurultayın rəyasət heyətinə 9 nəfər intixab olunur: Viktor, Mirzə Davud, Yeqorov, Sərkis, Bünyadzadə, Qarayev, Əli Bayramov, Məmmədxanov, Molla Rəsul. Katiblər: Yusifzadə və Qutin. Mirzə Davud Hüseynov sədarət edir".

Tarixi təzada baxın: bir gün sonra, 1920-ci il fevralın 12-də Azərbaycan Demokratik Respublikası Parlamentinin 124-cü ilcası keçirilmişdir. (Bax: Azərbaycan Demokratik Respublikası (1918-1920), Parlament, Bakı, "Azərbaycan" nəşriyyatı, 1998, səh. 880-889). Parlament iclasının gündəliyinə "Amnistiya haqqında", Şuşa xalçaçılıq emalatxanasının Torpaq Nazirliyinin tabeliyinə verilməsi layihəsi barədə, "Zəngəzur hadisələrinə dair hökumətin məlumatı" və sair məsələlərə daxil edilmişdi. Qanuni hökumətin deputatları kimlər idi? Mir Cəfər Bağırovun hələ Qubada müəllimlik etdiyi illərdən adlarını eşitdiyi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Həsən bəy Ağayev, Məmməd Bağır Şıxzamanov, Fətəli xan Xoyski, Səmədağa Ağamalı oğlu və başqaları, müsavat hökuməti dövründə yaxından tanıdığı və əməkdaşlıq etdiyi Əli bəy Zizikski, Qazı Əhməd bəy Məhəmmədbəyov, Həmdulla əfəndi Əfəndizadə, Heybətqulubəy Məmmədbəyli və başqaları.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parlament iclası Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Qızlar Məktəbinin binasında (indiki Əlyazmalar İnstitutu), bolşeviklərin gizli qurultayı indiki Sabir adına bağın ərazisində yerləşmiş Fəhlə klubunda keçirilmişdi. Qurultayda 119 nümayəndə iştirak etmişdi, Mir Cəfər Bağırovdan başqa. M.C.Bağırov daşnakların və ruspərəstlərin yanında yox, sədaqətli dostu Lavrenti Beriya ilə birlikdə demokratik hakimiyyətin tərəfdarları arasında idi.

Arxivdə Azərbaycan bolşeviklərinin birinci (gizli) qurultayında qurultayın katibi Ağababa Yusifzadənin tərtib etdiyi siyahı ilə də tanış olmaq mümkündür. Həmin siyahıda qurultayda 119 deyil, 116 nümayəndənin adı vardır. Siyahı əlifba sırası ilə tərtib edilmişdir (bax cədvələ).

Gizli qurultay nümayəndələrinin qalanları da Bakı limanı təşkilatının, Hümmət və Ədalət partiyalarını təmsil edirlər. Bakı Limanı təşkilatında qanuni ADR hakimiyyətini devirmək məqsədilə toplaşmış ruslar, ermənilər və onların toruna düşmüş müsəlmanlar birləşmişdi. Hamısı Rusiya Sosial-Demoarkt Fəhlə (bolşeviklər) Partiyasının üzvü statusu almışdılar, bolşeviklər 1920-ci ildə Bakı limanında baza yaradaraq qanlı on birinci ordunun həmləsi ilə bütün Azərbaycanı işğal etdilər.

Azərbaycan bolşeviklərinin birinci (gizli) qurultayının ziyalı təbəqəsini əsasən hümmətçilər təşkil edirdilər.

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2010.- 11-13 dekabr.- S. 14.