Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

1954-cü il aprel ayının 2-də Azərbaycan KP MK-nın Büro iclasında Mir Cəfər Bağırov dövrünün "intizamlı yoldaşı"nı - Şamil Mirzəyevi intizama dəvət etmişlər.

İ.Mustafayev, S.Sinayskiy, A.Quskov, İ.Abdullayev, S.Rəhimov, M.İsgəndərov və D.Yakovlevin iştirakıyla keçirilən MK Bürosu daha çox 1956-cı ildə vaqe olacaq "Rudenko məhkəməsi"nin məhkəmə iclasının bir hissəsidir. Tanış olun:

MUSTAFAYEV - Yoldaş Mirzəyev, Xruşşov yoldaşa yazdığınız məktubunuz bizə çatdırılmışdır. (Məktubu oxuyur) Sov. İKP MK Katibliyinin tapşırığı ilə bu məktub baxılmaq üçün bizə göndərilmişdir. Büro bilmək istəyir, bu məktubunuzla nə demək istəyirsiniz, məqsədiniz nədir?

MİRZƏYEV - Yoldaş Mustafayev, mən hələ köhnə rəhbərlik (T.Yaqubovun birinci katib olduğu müddət nəzərdə tutulur - T.Q.) zamanı Mərkəzi Komitəyə ərizə itlə müraciət etmişdim.

MUSTAFAYEV - Mən Büro üzvlərinə məlumat vermək istəyirəm ki, Mirzəyev Yaqubov yoldaşın adına avqustun 29-da və 31-də teleqram, sentyabrın 11-də ərizə göndərmişdir. Mən isə onun telaqramını bu il martın 16-da almışam.

MİRZƏYEV - Mənim Yaqubov yoldaşdan xahişim bu idi ki, müraciətimə baxılsın, Yakovlev yoldaş da bunun şahidi idi. Müraciətimin məğzi bu idi ki, işlə təmin olunum. Yaqubov yoldaş xahişimi bir kənara ataraq başladı ki, hələ o, uşaq ikən bilirdi ki, mən Bağırov və Sumbatovla yaxın dost idim. Mən ona cavab veprdim ki, əvvəllər mənim kimi sizlər də Bağırovla bir yerdə işləmisiniz. Əgər mən sizin dediyiniz yaxın dost olsaydım, Bağırov məni vəzifəmdən çıxarıb çölə atmazdı. Kim yaxın adamına qarşı belə hərəkət edər? Dostun yox, düşmənin başına bu oyun açılar. Dostu olsaydım, məni də yüksək vəzifə sahibi edərdi. Siz məni hansı əsasla Bağırovun dostu adlandırırsınız? Yaqubov yoldaş mənim sözümü ağzımda qoydu, dedi ki, avtobioqrafiyanı yoxlamaq lazımdır.

Yaqubov yoldaşa izah etmək istəyirdim ki, nə üçün son vaxtlar Bağırov və Sumbatov mənimlə əlaqəni kökündən kəsmişdilər, səbəbi nədir. 1948-ci il aprel ayının 15-də Sumbatov mənə zəng vurub dedi ki, onun mənzilinə baş çəkim. Getdim. O bildirdi ki, Bağırov səni də bizimlə birlikdə Zuğulbaya qonaq çağırır. Mən, Sumbatov və arvadı maşına əyləşib gündüz saat üç tamamda Zuğulbaya yollandıq. İstirahət günü idi. Dedilər ki, Bağırov yatır. Bizi bilyard otağına apardılar. Bir saatdan sonra Bağırov oyandı və bizi qəbul etdi. Sonra həyətə çıxdıq, gəzib-dolaşanda Bağırov zarafatyana mənə dedi: lap Sultanbəyə oxşayırsan ha... ("Sultanov Sultan Paşa bəy oğlu Azərbaycanın Qarabağ və Zəngəzur bölgələrində erməni daşnaklar tərəfindən soydaşlarımıza qarşı soyqırımın qarşısını alan, erməni hərbi birləşmələrinə, xüsusilə Andronikin quldur dəstəsinə divan tutan xalq qəhrəmanıdır, Xosrov Paşa bəy Sultanovun qardaşıdır. Qarabağda Andronikin, Hamazaspın, Dronun quldur-daşnak dəstələrinə öldürücü zərbələr endirmişdir". Bax: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild, Bakı, 2005-ci il. səh. 358) Əlavə etdi ki, Ali Sovetin Rəyasət Heyətinin sədrinədək hansı vəzifəni istyirsən, de, təyinatını verək. Mən cavabımda dedim ki, çox sağ olun, güzəranım yaxşıdır, qızım da işləyir, özüm də. Xəstə olduğum üçün yüksək vəzifəyə də ehtiyacım yoxdur.

MUSTAFAYEV - Siz onda harada işləyirdiniz?

MİRZƏYEV - Prokuror köməkçisi idim.

Gecə 1-in yarısında oradan ayrıldım. Vidalaşanda dedi ki, arvadına və qızına salamımı yetir, mümkün olan hər şeyi sənin üçün edəcəyəm. Cavabımda söylədim ki, yoldaş Bağırov, mən sizə qonaq gəlmişəm, xahişə gəlməmişəm, çox sağ olun.

İki gün keçəndən sonra Sumbatov məni mənzilinə dəvət etdi, "rahat əyləş, görürsən də, hər şey qaydasındadır. Bağırov yoldaş sənə çox yaxşı münasibət göstərir, - dedi, - gəl indi hədəfi nişan alaq". Mən cavab verdim ki, bu hədəf nədir, anlamıram. Sumbatov dedi ki, aramızda birisi vardır ki, Moskvaya mütəmadi rəhbər işçilərdən, xüsusilə Bağırov yoldaşdan məlumatlar göndərir. Bu adamı ifşa etmək lazımdır. Mən dedim ki, kimdən söhbət getdiyini bilmirəm. O dedi ki, onu yaxşı tanıyırsınız, aranızda isti münasibət var, o sizə inanır. Dedim ki, axı siz kimdən danışırsınız? Dedi ki, Yeqişe Yeqizarovdan, Mikoyanın bacanağından. Cavab verdim ki, inana bilmirəm, necə ola bilər ki, Mikoyan yoldaş bacanağının Azərbaycandan belə məktublar təşkil etməsinə yol versin. Mikoyan yoldaş nüfuz sahibidir. Rəyasət Heyətinin üzvüdür, keçmişdə gizli təşkilatda fəaliyyət göstərmişdir. Sumbatov dedi ki, biz bilmirik ki, Mikoyan hansı gizli təşkilatda işləmişdir. Axırda dedim ki, mən bu məsələdə heç bir şey edə bilmərəm. O dedi ki, edə bilməzsənsə, dur ayağa, get burdan. Bu gündən sizinlə bütün əlaqələri pozuruq.

Ertəsi günü Sumbatov mənə zəng vurub dedi ki, Bağırov yoldaş tapşırıb ki, atanız haqqındakı bütün sənədləri gətirəsiniz, partiya arxivinə təhvil verəcəyik. Dedim ki, məndə heç bir sənəd yoxdur.

İki ay yarımdan sonra məni təcili plenuma çağırdılar. Mən zala daxil olanda gördüm ki, Bağırov çıxış edir. O deyir: budur, yoldaşlar, sizə xarakterik bir misal çəkmək istəyirəm. Şamil Mirzəyevi hamınız yaxşı tanıyırsınız. 20 il Kürdüstanda yaşayan bu adamın birdən ağlına gəlmişdir ki, İstisuya baş çəksin, keçmiş qolçomağın 24 gün qonağı olsun, ona himayədarlıq göstərsin.

Mən Bağırovun bu sözlərindən dəhşətə gəldim, ayağa durdum ki, sözümü deyim. İmkan vermədilər, dedilər ki, Bağırovun çıxışını kəsmək olmaz. Fasilədə Yaqubov, Qəzənfər Məmmədov yoldaşlar mənə yaxınlaşdılar. Onlara dedim ki, mən Xanlar adında heç kəsi tanımıram, İstisuda qəzaya düşmüşdüm, 24 gün xəstəxanada yatmışam. Ayağım indiyədək gipsdədir. Mən ərizə yazıb bildirdim ki, haqqımda söylənilənlər əgər düzdürsə, məni partiyadan çıxarın, hətta Xanlar adlı keçmiş qolçomağı tanısam belə. İki gündən sonra Teymur Quliyev ikinci dəfə məni yanına dəvət etdi, söhbətdən sonra dedi ki, gedin, lazım gəlsə, özüm sizə xəbər verəcəyəm.

Bundan sonra məni Yemelyanov yanına çağırdı, silahımı, fəxri fərmanımı aldı. Ona dedim ki, qanuni hərəkət etmirsiniz. Dedi ki, bu, Bağırov yoldaşın göstərişidir. Məni Nazirlər Sovetinə dəvət etdilər, Yaqubovun, Teymur Quliyevin, Nəzər Heydərovun iştirakı ilə məni ruhən sındırmaq istədilər. Teymur Quliyev diplomatcasına bəyan etdi ki, biz də, Bağırov yoldaş da bilirik ki, Mirzəyev Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti quruculuğunun fəal iştirakçılarından biridir. Bu sözlərdən sonra mənə bir yazılı kağız təqdim etdilər, burada yazılmışdı ki, guya mən demişəm ki, Sumbatov mədəni adam deyil, ona yüksək vəzifə etibar etmək olmaz. Bağırov, Beriya kimdir ki?!.

Teymur Quliyevdən sonra Sumbatov əsəbi halda üzünü mənə tutub: təəssüf, burada xeyli adam var, yoxsa səni ayağımın altına salardım, - deyə nalayiq sözlərlə məni təhqir etdi. Mən də hövsələdən çıxdım, ona dedim ki, mən səni heç vaxt döyməmişəm. Yadıma gəlir ki, atam 1912-ci ildə Hindarxda gürcü knyazını camaatın gözü qarşısında necə şil-küt etmişdi. Biz o azərbaycanlılardan deyilik ki, üstümüzə əl qaldıra biləsiniz. Nəzər Heydərov Sumbatovu intizama dəvət etmək əvəzinə, onu müdafiə etdi. Sonra Yemelyanov çıxış etdi və mənə dedi ki, bu, hələ başlanğıcdır, gör sənin başına nə gətirəcəyik.

1949-cu ildə bu hadisədən sonra Moskvaya getdim, Stalin yoldaşın və Mikoyan yoldaşın adına teleqram vurdum, yazdım ki, məni Azərbaycanda məhv etmək istəyirlər, xahiş edirəm, məsələyə aydınlıq gətirmək üçün məni qəbul edəsiniz. Bir ay keçdi, teleqramıma cavab gəlmədi. Telefon zəngimə hansısa Lüdviqov cavab verdi ki, siz nə istəyirsiniz? Dedim ki, mənim Azərbaycanda böyük bir adamdan şikayətim var.

MUSTAFAYEV - Lüdviqov Beriyanın köməkçisi vəzifəsində işləyirdi, demək, siz Beriyaya müraciət etmisiniz.

MİRZƏYEV - Məndə teleqramın qəbzinin surəti var, teleqram Beriyaya deyil, Stalin yoldaşa ünvanlanmışdır.

MUSTAFAYEV - Qəbzin surətini göstər.

MİRZƏYEV - Evdə qalıb, gətirib göstərərəm.

MUSTAFAYEV - Eyni zamanda, siz həm də Beriyaya teleqram vurmusunuz.

MİRZƏYEV - Ancaq həmin vaxt yox, sonra.

MUSTAFAYEV - Moskvada olduğunuz zaman, elə deyilmi?

MİRZƏYEV - Elədir, bəli.

MUSTAFAYEV - Demək, siz Lüdviqova zəng vurmusunuz, o isə Beriyanın yanında işləyirdi.

YAKOVLEV - Ərizənizdə nələri yazmışdınız?

MİRZƏYEV - Mən ancaq özüm haqqında yazmışdım. Yazmışdım ki, məni işdən qanunsuz çıxarıblar, ailəmi təqib edirlər, qızımı işdən qovublar.

YAKOVLEV - Ərizənizdə Beriyaya bu sözləri yazmısınız: "Sizin şagirdiniz Mirzəyev".

MİRZƏYEV - Mən belə söz yazmamışam. Axı mən onun necə şagirdi ola bilərəm? Mən onu bir dəfə 1921-ci ildə Bakıda, bir dəfə də 1930-cu ildə Ermənistanda müşavirədə görmüşəm.

MUSTAFAYEV - Onda yazdığınızı özünüz oxuyun. Ərizəniz bizə göndərilmişdir.

MİRZƏYEV - (Ərizəsini oxuyur) "Salam, inanıram ki, siz məni xatırlayırsınız, ona görə də sizə müraciət edirəm ki, münasib işlə təmin olunmağımda köməklik göstərəsiniz. Son vaxtlar xəstəliyə görə pensiyaya çıxmışdım. Hazırda səhhətim qaydasına düşmüşdür, işləmək istəyirəm. Xəstə düşənədək həmişə Sumbatovla, Daxili İşlər Komissarlığının əməkdaşı Miçurinlə və başqaları ilə birlikdə çalışmışam. Bunu da nəzərinizə çatdırıram ki, 1938-ci ildə Bakıda rus dilində hüquq fakültəsini bitirmişəm.

Səmimi hörmətlə, şagirdiniz Şamil Mirzəyev".

MUSTAFAYEV - Bəs deyirdiniz, "şagirdiniz" sözünü yazmamısınız?

MİRZƏYEV - Yadımda deyil, tutalım lap yazmışam.

MUSTAFAYEV - Amma sizə sual verəndə deyirdiniz ki, mən onun necə şagirdi ola bilərdim.

MİRZƏYEV - Bunu bir başqası da yaza bilərdi. Mən bir azərbaycanlı kimi onunla hörmətlə davranmışam.

MUSTAFAYEV - Sizə sonra zəng vurdular?

MİRZƏYEV - Zəng vurdular, mən dedim ki, bəs filankəsdən şikayətə gəlmişəm. Cavab verdilər ki, başısalamat buradan qayıdın və Bağırova müraciət edin.

MUSTAFAYEV - Siz ki, Bağırovdan heç nə yazmırsınız, ondan şikayət etmirsiniz. Əksinə, yazırsınız ki, Sumbatovla, Bağırovla birgə işləmisiniz.

MİRZƏYEV - Mən işdən 1949-cu il fevralın 4-də çıxarılmışam.

MUSTAFAYEV - Moskvada sizin hansı sənədlərinizi oğurlamışlar?

MİRZƏYEV - Mən bu barədə Nəzarət Komissiyasına - Cəbrayılova və daha sonra daxili işlər naziri Kruqlova yazmışam. Oğlum və arvadımla 4 gün Moskvada idim. Portfelimdə Kirov yoldaşın imzaladığı xasiyyətnamə vardı, orada atam haqqında deyilirdi ki, Camal Mirzəyev 11-ci ordunun qərargahında çox böyük xidmət göstərmişdir.

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2010.- 16-18 oktyabr.- S. 14.