Payız metaforası

...Neçə gündür dənizdən əsən külək "ötən yayın son nəğməsini" oxuyur.

Hər il payızın əvvəllərində harasa, uzaqlara getmək istəyirəm.

Hər il payız gələndə Səttar Bəhlulzadənin, İsaak Levitanın mənzərələri yadıma düşür.

Hər il payız gələndə sevdiyim şairlərin sevib unutduğum misraları yaddaşımda cücərir.

Mən fəqət hüsnü-xuda şairiyəm,

Yerə enməm də səma şairiyəm.

24 oktyabr Hüseyn Cavid Əfəndinin anadan olduğu gündür. İstiqlal küçəsi ilə üzü aşağı addımlayıram. İstiqlal küçəsi qələbəlikdir - insan və maşın qələbəliyi. Və mənim bu payız qələbəliyim indi sanki tənha bir kamançadır - içimdə hüznlü bir payız melodiyası səslənir.

Ustadım Nazim Hikmət 1957-ci ilin mayında Varnada məmləkət həsrətilə ürəyinin param-parça olduğu günlərdə Qara dənizin sularına pıçıldayırdı:

Ürək deyil bə, çarıqmış bu,

camış gönündən,

təpər ha babam təpər

paralanmaz, təpər daşlı yolları.

Bir vapur keçər Varna önündən,

iy Qara dənizin gümüş telləri...

Nazim Hikmətin səsi hələ də Qara dənizin qəlbində əks-səda verir. Nazim məmləkəti Türkiyəyə, yeddi təpəli şəhərə - İstanbula qovuşamayana qədər onun səsi Qara dənizin qulaqlarında səslənəcək...

Ağacların yarpaqlarına sarı dən düşüb. Göy üzündə buludlar kövrəlib. Havada yağış qoxusu var. Buludlarda, ağaclarda, dənizdə payız. Mənim qəlbimdə də payızdı.

Bir zamanlar mənə elə gəlirdi ki, guya yer üzündə bütün şairlər eyni ulduz altında doğulurlar. 80-ci illərin ortalarında şair qardaşlarımdan birinə (Vaqif Səmədoğluna) ithaf etdiyim şeirin misraları içimdə səslənən payız melodiyasına qarışır;

eyni ulduz altında doğulmuşuq bəlkə biz

eyni ulduz altında

doğulduğumuzdandı yəqin

hara getsək qəlbimizdə güz

aydınlıq girdi araya

duz basdı köhnə yaraya

bu dünyanın yollarında

vaxtsız qocaldı ürək

mən də yalnız uşaqlarla

dil tapıram sənintək.

İstiqlal küçəsində axşam qələbəliyi. Cavid Əfəndi bu küçədə yaşayıb, sağlığında səhər-axşam bu küçədən keçib işə, teatra gedərdi, axşamlar bu küçəylə evə dönərdi. Yaşadığı binanın qarşısında bir anlıq ayaq saxlayıb göy üzünə baxardı və öz-özünə pıçıldayardı;

İnsan ömrü dalğa kimi keçər, gedər,

Hər gələn bir sevgi ilə köçər, gedər...

Bəlkə mən də Nazim Hikmətlə, Cavil Əfəndi ilə eyni ulduz altında doğulmuşam. Bəlkə elə ondandı hara getsəm, harda olsam, bütün fəsillərdə könlümdə payız havası var.

Bu gün Hüseyn Cavid haqqında söz deməkdən zor bir şey yoxdu mənimçün. Bu, çox ağır, çox ağır bir məsələdir.

Mən Cavid Əfəndinin şeirlərini yaşaya bilərəm, Cavid Əfəndinin payızında şeir yaza, rəsm çəkə bilərəm, amma yalnız Hüseyn Cavid Cavid Əfəndi ola bilər.

Bu, əski bir həqiqətdir - müstəbidlər şairləri anlamırlar, anlayantək ölümünə fərman verirlər.

Böyük şairlər ən parlaq ulduzların altında gələcəkdə başlarına gələcək faciələrlə doğulurlar. Böyük şairlər zamansız və məkansız olurlar. Zaman böyük şairlərin barmaqları arasından axıb gedir. Böyük şairin ruhu zamana və məkana sığmır. O, kosmik varlıqdı.

...Hüseyn Cavid bağında şairin abidəsi ətrafında göyərçinlər uçuşur. Göyərçinlər şairi ziyarət edirlər.

Yarpaqlar tökülür payız bağında

başımın üstündə ala buludlar

sönür gözlərimdə dəli sevdalar

solur ürəyimdə böyük umudlar

içimin işığı çıxır üzümə

solur üzümüzün işığı solur

daha qınamıram baxtı taleyi

baxıram ömrümə gözlərim dolur

ürəkdə bu boşluq nədir görəsən

nədir alnımdakı qırışlar nədir

yanan yarpaqların acı tüstüsü

cavabsız suallar qəlbimi didir

uçub gedən quşların yuvaları

boş qalıb könlümüın budaqlarında

kəşmir şamı kimi yumşaq bir axşam

yarpaqlar tökülür Cavid bağında

Anna Axmatova haqlı olaraq yazırdı ki, XX əsr Puşkinin xeyrinə işləyir.

Bu gün zaman Hüseyn Cavidin xeyrinə işləyir. İndi Hüseyn Cavid zaman dışında yaşayır. O, əbədiyyətlə üz-üzə dayanıb.

Düşünürəm ki, bizim hamımızın taleyində 37 kabusu dolaşır. Bir zamanlar pencəklərinin döş ciblərində, ürəklərinin başında "allahsızlıq bileti" gəzdirən şairlər, yazıçılar, alimlər vardı, onların canfəşanlığı sayəsində əlifbalar dəyişdirildi, qəbiristanlıqların yerində parklar salındı, pavlik morozovlar və onların övladları mənsəb sahibi oldular. Kremlin zamanı 37-ni göstərirdi...

Cavid Əfəndi zamandan qabaqda idi. Zaman şairin arxasınca gəlirdi. Bu gün də şair zamanın fövqündədir. O, öz yerində dayanıb, bir gerçək şair harada ola bilərsə, Cavid Əfəndi də orada durub. Şair öz yerində, məqamında, şair məqamında dayanıb dünyaya baxır. Əlahəzrət Zaman onun ayağına gəlir.

Cavid Əfəndi Zamanın Mövlananın, Füzulinin, Hafizin və Üzeyir bəyin ayağına gəldiyini görmüşdü.

O, eşqin, ilahi eşqin mənasını bilirdi. O, Əfəndi idi, şairimizin Əfəndisi, vicdanımızın Əfəndisi. Cavid Əfəndi zamanın vicdanıdır.

Bundan böyük bir rütbə, bundan da böyük bir Tanrı hədiyyəsi olarmı?

Mən 50-ci illərin əvvəllərində doğulmuşam, amma mən də, mənim mənsub olduğum ədəbi nəsil də 37-nin qurbanlarıyıq...

Turan xanımın - Turan Cavidin atası haqqında yazdığı xatirələrini oxuyuram. Etiraf edim ki, yaşa dolduqca memuar ədəbiyyatına marağımız artır.

İçimdə sızlayan bir nisgil yaşayır. Ağrının iliyini sora-sora Cavidin ev muzeyinə yollanıram.

Bir vaxtlar Turan xanımın kabineti olmuş otağın qapısı yarı açıqdır. Bir vaxtlar bu otaqda Azər Turanla, Çingiz Ələsgərli ilə Turan xanımın çayını içmişik. Turan xanımın evdə öz əliylə bişirdiyi şirniyyat uzun-uzadı söhbətlərimizi dadlandırıb. İndi Turan xanımın kabinetinin qapısını döyməyə əlim gəlmir.

Turan xanım - pəncərədən otağa düşən ilıq payız günəşinin şəfəqlərinə bürünmüş mələk kimi bir qadın.

Turan xanımın sağlığında bəzən mənə elə gəlirdi ki, o, heç vaxt gülümsəməyib, ya da çoxdan gülümsəmədiyindən təbəssümü yadırğayıbdı.

Turan xanım da payız adamıydı, Cavid payızında yaşamağın nə olduğunu ondan yaxşı heç kim bilmirdi.

Bəlkə mən haçansa Hüseyn Cavidin portretini çəkəcəyəm. Bir dəfə teatrşünas və dramaturq Çingiz Ələsgərli ilə bu barədə söhbətimizdə şairin gözlərində payız olmalıdı demişdim. Hüznlü, məhzun və məsum, eyni zamanda, romantik bir payız - Cavid payızı.

Dün bir quş gördüm yaralı,

Uçmuş yurdundan aralı.

Dişlədi köksünü çalı,

Söylədi sanki hər halı;

Vəhşi qartal qıydı bana,

Vətən, ah sevgili ana!

Mənim könlüm hər qulbəyə

Nəşə sərpən atəş deyil.

Mənim eşqim hər kölgəyə

Gülümsəyən günəş deyil.

Ağ yelkənlər qanad açar,

Süzüb naz ilə uçar.

Cavid Əfəndinin hənüz çəkmədiyim portreti. Şairin harasa, uzaqlara, məchulluqlara baxan gözləri. Bu gözlər adamın qəlbinə nüfuz edir, bu gözlər adamın içini görür. Düşünürəm ki, əgər öz içlərini olduğu kimi görə bilsəydilər, insanların çoxu ağlını itirib dəli olardı. "Əsiri olduğum bir şey varsa, o da həqiqət və yenə də həqiqətdir" - bu, Cavid Əfəndinin sözləridir.

Həqiqətə və yenə də həqiqətə əsir olan bir şairdən xoşbəxt adam olarmı bu yer üzündə?!

Rəssam Nəvai Məmmədoğlunun emalatxanasındayam, yağlı boya və tütün qoxusu bir-birinə qarışıb. Nəvai Türkiyənin İzmir şəhərində açılacaq sərgiyə hazırlaşır. Divar boyu irili-xırdalı tablolar düzülüb. Rəssam narahatdır. Sentyabr ayında Rssamlar İttifaqının Vəcihə Səmədova adına sərgi salonunda rəssamın fərdi sərgisində uğurla nümayiş etdirilmiş əsərlər hələ də gözlərim önündədir. O sərgidə rəssam mənim də portretimi sərgiləmişdi, mənim portretim şair Oktay Rzanın və aktyor Yaşar Nurinin portretləri ilə yanaşı asılmışdı. Təəssüf ki, mən o sərginin açılışında iştirak edə bilməmişdim. İndi əlimə fürsət düşmüşkən, rəssama təşəkkür edirəm.

Rəssamın "Kopodokiya" silsiləsindən olan əsərləri fantastik ovqatıyla yadda qalıb. Bir də payız mənzərələri diqqətimi çəkdi - rəssamın emalatxanasına payız gəlmişdi. Amma Nəvai Məmmədoğlunun payızı əsla Levitanın payızına bənzəmirdi - rənglər daha şux, daha əlvan, daha istiqanlıydı.

Emalatxananın pəncərəsindən düşən gün işığında tablolardakı rənglər sanki rəqs eləyirdi və mən rənglərin melodiyasını eşidirdim. Mən bu əsrarəngiz melodiyanı Səttar Bəhlulzadənin, Anri Matissin, Klod Monenin tablolarına baxarkən də eşitmişəm.

Klod Monenin "Sərv ağacları" adlı bir tablosu var, tabloda rüzgar ağacların budaqları ilə oynayır. İmpressionist ruhlu mənzərədə külək böyük bir ustalıqla fırçaya alınıb. Adama elə gəlir ki, tablodan külək əsir. Bir dəfə Monenin emalatxanasına gəlmiş rəssam Edqar Deqa bu tablonu görəndən sonra özünəməxsus bir yumorla - bağışla, dostum, mən gedim, külək çox bərk əsir, soyuqlamaqdan qorxuram - deyib.

Nəvai Məmmədoğlunun payız tablolarına baxanda bu əhvalatı xatırladım...

1923-cü ilin aprel ayında Hənəfi Zeynallı Maarif Evində etdiyi məruzədə deyirdi: "Peyğəmbərin özünün təsvir etdiyi parça Cavidə nə qədər yakışıyor. Guya ki, Cavid burada kəndi-kəndini anladır".

Şairəm, bəslədiyim sidqü-səfa,

Çırpınıb izlədiyim nuri-dəha.

Daima ruhumu oxşar cəbərut,

Şerü-ilhamımı dinlər məlakut.

Mən fəqət hüsnü-xuda şairiyəm,

Yerə enməm də səma şairiyəm.

...Payız. İstiqlal küsəsi. Bir zamanlar Cavid Əfəndinin yaşadığı bina...

Bakıda caz festivalı. Bu gün festivalın yeddinci günüdür. Allah sənə rəhmət eləsin, Vaqif Mustafazadə.

Pəncərədə payız impressionist rəsmlər çəkir. Payızın barmaqları dəcəl uşaq barmaqlarına bənzəyir - payızın barmaqlarında rəng ləkələri var.

Fəvvarələr çiçəkləyir payız bağında.

Diksindim birdən-birə telefonun səsindən. İndi dəstəyi götürmək, telefonla danışmaq, kiməsə bir xoş söz demək işgəncədir mənimçün.

Düşünürəm ki, çox uzaqmı bu pəncərə önündə, bu şəhərə, bu mənzərəyə baxa-baxa bir səfil rəssam kimi öləcəyim gün.

Sabah yağacaq yağış bu gündən döyür mənim pəncərəmin şüşəsini...

payız kökdən düşmüş pianinoda

yazmadığım şeirlərin havasını

bəstələyir

yayda gördüyüm yuxular

payızda gerçək olur

yayda gözlədiyim məktub

payızda gəlib çıxır

o məktuba durnalarla

cavab göndərməliydim

dünən axşam uçub getdi

son durna qatarı da

uçub getdi bircə lələk salmadan

yalnız durna lələyiylə yazıla bilər indi

payızın kökdən düşmüş pianinoda

bəstələdiyi musiqinin şeirləri...

Adil Mirseyid

Ekspress.-2010.- 29 oktyabr.-S. 10.