Aytokya

Mircavad Mircavad haqqında

Məqalə Azərbaycanın görkəmli rəssamı Mircavad Mircavadovun həyat yoldaşı tərəfindən lent yazısına köçürülmüş xatirələri əsasında hazırlanıb. Böyük rəssamın həyatı və yaradıcılığı barədəki fikirləri ilk dəfə mediada - "Ekspress"də çap olunur.

Onun zalım anası vardı, çox simic arvad idi, NKVD, MK işçilərinin, raykom katiblərinin xanımları üçün bahalı paltolar, paltarlar tikərdi, kalan pul qazanardı, amma bu qancıq xəstə qızını acından öldürürdü.

Mən əlimdən gələn qədər Lidaya kömək etməyə çalışırdım, anamdan gizli, xəlvətcə bir banka şorba, kartof, çörək aparırdım ona, günlərin bir günü bunun üstü açıldı, Lidaya yaxşı münasibət bəsləsə də, bu, anamın xoşuna gəlmədi, çünki anasının çoxlu pulu olduğunu bilirdi. Bir dəfə qayınanam mənə bir konvert verdi, konverti karantin zonasında işləyən bir qadına çatdırmağımı tapşırdı (müharibə vaxtı idi), mən heç nədən şübhələnmədən konverti həmən qadına çatdırdım, o qadın bir az gözləməyimi istədi. Gördüyüm dəhşətli mənzərə ürəyimi parçalayırdı - barakda yarıölü adamlar çömbəlib oturmuşdular, bəziləri taqətsiz halda uzanmışdı, bu çirkab içində zarımağa belə halları qalmamışdı. Ortada ucaboylu cındır qara paltarda skelet kimi bir qadın dayanmışdı. gözəl üzü vardı, heç nə ifadə etməyən iri gözləri göyə dikilmişdi, ayaqlarından nəcis süzülürdü. İlahi, biz Qabil tayfasıyıq, heç vaxt bir-birimizi öldürməkdən usanmayacağıq... Bu zaman həmən konvert verdiyim arvad bir kisə un gətirir - hər şey aydındır, onlar bu zavallı bədbəxtləri, əsir və qaçqınları söyürlər, pul qazanırlar. Bu qancıq, Lidanın anası alverçiymiş. Qancıq! Hirsimdən gözlərim qaraldı, kisəni vaxtyorşanın kürəyinə çırpdım, un onun üst-başına dağıldı - "Ye, donuz" - qışqırdım. Arvadımgilin evinə gəldim, qab-qacağı vurub sındırdım, antikvar kreslonu qırdım. Qayınanam ağzını açıb bir kəlmə söz demədi. Və mənimçün sərt parçadan iri cibli enli köynək tikmədi. "Vöintorq"dan ucuz möhkəm çəkmə və fəhlələr üçün tikilmiş parusin gödəkcə aldım, deyəsən, macar malı idi. Müharibədə olmamışam, gözlərim zəif gördüyü üçün, minus beş yarım, məni əsgər aparmadılar, amma ağır fiziki əməyə yarayırdım. Bu məcburi patriotizmdən kimsə qaçarsa, vəzifəsi arxadan vurmaq olan NKVD dəstələrindən, cərimə batalyonlarından, alman paltarı geyinib öz kəndlərini yandırandardan Allah qorusun, cənablar! Adamın tükləri biz-biz olur, əsir düşmüş əsgərləri Sibirə göndərirdilər, leninqradlılar çekist dəstələrinin mühasirəsində it, pişik, siçovul, insan əti - cəsəd yeyirdilər. Alman düşərgələrində müxtəlif ölkələrdən olan əsirlərə beynəlxalq humanitar yardım verilirdi, yalnız sovet ordusu əsgərləri insani yardımdan məhrum olmuşdular. Kommunist dövləti "çürüməkdə olan kapitalizmin sədəqəsi"indən imtina etmişdi, öz adamları ilə vəhşicəsinə rəftar olunurdusa, onda bəs kiminçün "işıqlı gələcək" qurulurdu. Müharibə bir çoxları üçün ölkədən getməyi, mühacirətin yeganə yolu olub... Stalin azərbaycanlıları könüllü olaraq düşmənə əsir düşməkdə günahlandırırdı, xalqı sürgün həyatı gözləyirdi, ilk sürgün qatarları artıq doğma torpaqlardan yola düşmüşdü, Bağırov rəhbəri azdiviziyanın yaradılmasının vacibliyinə inandıra bildi, "millətlər atası"nın əmri ilə üç diviziya formalaşdırıldı: 416, 77 və 233 (uğurlu döyüşlərdən sonra bu diviziyalar Taqanroq, Simferopol, Belqrad diviziyaları kimi tanındı). Təzə orduya çağırılmış, rus dilini bilməyən kənd uşaqları, komandirlərin tapşırıqlarını başa düşürdülər, cəbhədə şücaət göstərirdilər, igidliklə döyüşürdülər... Bu, bir tərəfdə qalsın, başqa bir tərəfdən baxsaq, kiminçün döyüşürdülər? İşıqlı şəxsiyyətlər, düşünən beyinlər planlı surətdə məhv edilirdi, bizim məmləkətimiz Rusiya kimi böyük deyil, onu Almaniyada, Türkiyədə, Fransada, Peterburqda təhsil almış, ürəkləri başqa bir Azərbaycan görmək arzusuyla döyünən insanları aradan götürmək çətin məsələ deyildi. Hələ on doqquzuncu əsrin birinci yarısında rus işğalçı qüvvələri ilə vuruşmuşduq, əli qılınclı Şir ilə İkibaşlı qartal Azərbaycanı öz aralarında ikiyə böldülər. Yüz əlli illik əsarətdən sonra, milli qürurumuz sındırılandan sonra, burda itaətdən, məzlumluqdan savayı nə tapmaq olar, mən bu itaətə, bu məzlumluğa nifrət eləyirəm. Oraqla baş kəsdilər, çəkiclə öldürdülər. Qırmızı ulduzlu tank, svastikalı tankdan fərqli deyildi. Sovetləşmə müharibədən əvvəl ada insanları öz qanında boğurdu, müharibə zamanı da, müharibədən sonra da belə olub, insanlığa qarşı törətdikləri cinayətlərə görə faşizm üzərində Nürnberq məhkəməsi quruldu, bəs QULAQa görə, xalqların, millətlərin ana vətənlərindən sürgün olunduğuna görə mədəniyyətə qarşı törədilmiş cinayətlərə, "Sokolniki parkı"nda buldozer ağzına verilmiş əsərlərə, ət maşınından keçirilmiş insan həyatına görə nə vaxt məhkəmə qurulacaq?

...Tale məni təsadüfən yetmiş yaşlı bir kişi ilə rastlaşdırdı, vaxtı ilə böyük vəzifələrdə işləmişdi, indi pensiyaçıydı, çox danışan adamıydı, xatirələrini bizimlə bölüşən kişi uzun ömür yoluna nəzər salanda "vicdanla, əsl kommunist kimi" yaşadığını dönə-dönə vurğulayırdı. İki epizod üzərində dayanmaq istəyirəm, bu adamın kabinetində iki telefon varmış, o, dəstəyi qaldırıb axmaq adamlar qarşısında özünü elə göstərirmiş ki, guya yoldaş Bağırovla danışır, əslində isə telefonun şnuru yazı masasının yeşiyində olur, adamlar onun hər şeyə qadir olduğuna inanırlar, ondan ən müxtəlif problemlərini həll etməsini acizanə surətdə rica edirlər, əlbəttə o, söz verir, əvəzinə pul alır, sonra həmən adamlar heç cür onun qəbuluna düşə bilmirlər. Qorxmağa dəyməz, milis böyründə, uzaqbaşı adam sadəcə dəlidir deyəcəksən; heç kimin şikayət etməyə cəsarəti çatmayıb. "Əsl kommunist" danışırdı ki, bir dəfə əylənmək məqsədilə yanında işləyən məmurları evinə dəvət edir, onların şorbasının içinə sidik tökür, özüylə arvadı başqa qazandan yemək yeyirlər, xatırlayırdı ki, qonaqlar yeməyi tərifləyirdilər, məzə idi. "Hə, vaxt vardı" - həyatından məmnun ağsaçlı namərd köks ötürərdi...

Bundan sənə nə? - deyəcəksiz, sənin öz həyatın var, bu əhvalatlar yaddaşımdan silinmir, mən unuda bilmirəm...

İnsanlıq düz xətlə inkişaf etmir, bəzi ölkələr zamanı qabaqlayır, bəzi ölkələr isə hələ də orta əsrlərdə yaşayır, bu gün də hardasa adam əti yeyirlər. Hardasa böyük sivilizasiya olub, indi oralar xarabalıqdır. Buddanın sözləri xoşuma gəlir: "Ən böyük zəfər hamı qalib gələndə olur" - biz Adəmin və Həvvanın övladları hələ o gündən çox uzağıq!

...Müharibə vaxtı rəssamlıq məktəbində yaraşıqlı bir gənc peyda oldu. O, rejissor Aleksandrovla sovet kinosunun ulduzu Orlovanın oğlu idi, onlar Bakıda hərbi sualtı qayıqlar haqqında axmaq bir film çəkirdilər, mən onların çəkdiyi filmi bəyənmirdim və bunu gizlətmirdim, açıqca dilə gətirirdim, buna baxmayaraq o oğlanla dostlaşdıq, məşhur valideynlərin hər övladı sovet kinosunun idollarını bəyənməyən adamla oturub-durmazdı. Biz Bulvarın axırında sakit, kimsəsiz yerlərdə gəzib-dolaşardıq, rəssamlıqdan danışardıq. O, məni tez-tez evlərinə aparardı, amma mən o mənzildə sıxılardım, şəxsiyyətə pərəstiş dövründə, müharibənin ortasında onlar sanki başqa dünyada yaşayırdılar. Mənə elə gəlirdi ki, oğlan aclığın, səfalətin içində tox, qayğısız həyatlarından utanır, xəcalət çəkir, onun ürəyi qalmışdı... o, əzab çəkirdi...

Uzaq 1918-ci ildə nənəm Tükəzban üzümlüyə baxanda kol dibində çömbəlmiş hindlini görüb qorxub qaçır, ağaclar arasından başqa hindistanlılar boylanırlar, gözləri pis görən arvad onları cin-şeytan hesab edir, atam səsə çıxır, mistikaya inanmayan kişi əl hərəkətiylə onlarla danışır, onlar əncir ağacını göstərirlər, atam qayıdıb gülə-gülə bunlar ingilis ordusunun əsgərləridi, kal əncirdən yeyib qarın ağrısına düşüblər deyir evdəkilərə, babam əl-ayağa düşüb ingilis əsgərləri üçün müalicəvi otlar dəmləyir...

Müharibədən sonra bir neçə ay hərbi hissədə təlimdə oldum, qarnı ac artilleriyaçıların çəkmələrini, qayışlarını və digər əşyalarını yerli camaatla çörəyə, konservə, qəndə və siqaretə dəyişdiklərini gördüm...

Hərbi hissə düzənlikdə yerləşirdi, orduya, hərbi qayda-qanunlara nifrət eləsəm də, mətbəxdə "kotyol" yuyanda işimi canla-başla görürdüm, komandir dəsmalı ilə qazanı silərdi, məni əsgərlərə nümunə göstərərdi. "Mircavadov, sənin aldığın nəfəsi bilirəm, mən sənin haqqında hər şeyi bilirəm, haçansa sənin ananı ağladacaqlar, iradənə, məsuliyyətinə, düzlüyünə görə sənə hörmətim var". Bizim danışmağa pərkar komandirimiz tez-tez məni kitab oxuduğum zaman yaxalayardı, bir dəfə hamının yanında hansı əsəri sevdiyimi soruşdu, mən "Don Kixot"un adını çəkdim, o, rişxəndlə güldü: "E-e-e-h, uşaq ədəbiyyatıdı, mən də elə bilirdim cidi bir şey oxuyursan". Bu sovet ordusunun nümayəndəsi bəzən gecələr içib kefli halda yanında əxlaqsız qadınlar hissəyə gələrdi, əsgərləri yuxudan oyadıb gülməkdən uğunub gedən yelbeyin qadınların yanında onlarla məzələnərdi, bir dəfə uşaqlar onun dərsini vermək istəyəndə mən mane oldum, əsgər yoldaşlarımı dilə tutub sakitləşdirdim, hər halda hamının bir nəfərin üstünə düşməyi yaxşı iş deyil, amma uşaqlar onun başına torba keçirib əzişdirdilər, işi ört-basdır elədilər, bizə yeni komandir təyin olundu. Yeni komandir elmi fantastika vurğunuydu, indi əsgər qardaşlar komandirlərinə gülürdülər...

Adil Mirseyid

Ekspress.- 2011.- 9-11 aprel.- S.14