Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

Başqa bir məşhur söz sahibinin - Dağıstanın xalq şairi Rəsul Həmzətovun Dağlıq Qarabağ barədə dedikləri də bir çoxları kimi məni də hiddətləndirdi.

SSRİ Ali Sovetinin deputatı olan şair Rəyasət Heyətinə təklif etmişdi ki, Dağlıq Qarabağ müvəqqəti olaraq İttifaq orqanlarının ixtiyarına verilsin. O zaman üz tutduğum qəzet və jurnalların heç biri Rəsul Həmzətova yazdığım mənzum məktubu çap etmədi:

Dağıstan şairi Rəsul Həmzətov!

Kimlərin xeyrinə təklif verirsən?

Xəzər sularına ataraq tilov,

Sevan balığına üz çevirirsən.

Başına fırlanır daşnak guruhu,

Sıxıb əllərini, öpür üzündən.

Vurğuna dost deyən,

Vurğunun ruhu

Necə inciməsin

satqın sözündən?!

Ağ saçlı pələnglə kəsdiyin çörək

Tülkülər yanında yavan göründü?

Məzarı üstünə düzdüyün çiçək

İndi gözlərinə tikan göründü?

Bakıda, Gəncədə, Zaqatalada

Dostyana söhbətin harada qaldı?

Şuşa görüşünü salanda yada

Qarabağ gözəli xəyala daldı.

Odlar diyarın yazdığın şeir

Boğazdan yuxarı quru nəfəsmiş.

Silva Kaputikyan qapısında şir!

Zatını görməyə

bir məqam bəsmiş.

Dağıstanın xalq şairinin birdən-birə düşmənlərimizin mövqeyindən bəyanat verməsi ilk növbədə Azərbaycanın xalq şairi Nəbi Xəzrinin kəskin etirazına səbəb olmuşdu. Azərbaycan Parlamentinin deputatı, SSRİ yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətini üzvü, Azərbaycanın Xarici Ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti Rəyasət Heyətinin sədri Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tabeliyindən çıxarılmasına dair Rəsul Həmzətovun iddiasına qarşı yazdığı məktubu heç kəsdən çəkinmədən mərkəzi mətbuata göndərmişdi. 1985-ci ildə Nəbi Xəzrinin anadan olmasının 60 illiyi yubileyində Nəbi Xəzri barədə qardaşlıq sağlığı söyləyən R.Həmzətov üç ildən sonra ermənilərin sözçüsü olmuşdu...

Yetmişinci illərdə Rəsul Həmzətovun "Mənim Dağıstanım" kitabını Azərbaycan türkcəsinə çevirərkən dəfələrlə Azərbaycanda və Dağıstanda əsərin müəllifi ilə birlikdə olmuş Vilayət Rüstəmzadə də "Samur sularını İrəvana axıdan" SSRİ deputatlarına "minnətdarlıq" teleqramı vurmuşdu...

Xatirimdədir, 1988-ci ildə Azadlıq meydanındakı izdihamlı mitinqdə rəsmi fərmanla təsdiqini tapmamış xalq şairi Tofiq Bayramın Qarabağ haqqında oxuduğu şeiri hamını intiqama səslədi. Tofiq Bayram həmişəki kimi şeiri elə əda ilə söylədi ki, sahildəki izdiham da, dənizin özü də şahə qalxdı. Mən mitinqə toplaşanların əksəriyyətindən yaxşı bilirdim ki, ustad şairimizin nərə səsi millət yanğısından od götürmüşdü. Çünki onu Bülbülədəki 208 saylı orta məktəbdə oxuduğum vaxtlardan yaxından tanıyırdım. Bilirdim ki, Tofiq Bayram yetmişinci ildə Rəsul Həmzətovun "Durnalar" kitabındakı şeirlərini bir-bir dilimizə çevirəndə necə gərgin yaradıcılıq işi aparırdı. Kitab 1973-cü ildə on min tirajla buraxıldı. Oxuculara elə gəldi ki, R.Həmzətov bu şeirləri elə Tofiq Bayram dilində yazmışdır. R.Həmzətovun ikinci şeir kitabı - "Dostları qoruyun" da Tofiq Bayramın tərcüməsində "Yazıçı" nəşriyyatında buraxıldı. Həmin illər Rəsul Həmzətov və arvadı Patimat Tofiq Bayramgilə Əmircana qonaq düşərdilər. Tofiq Bayramın əmisi İslam, ömür-gün yoldaşı Zərifə xanım möhtərəm qonaqları hər dəfə böyük səmimiyyətlə qarşılayar, yola salardı. Səksəninci illərdə Rəsul Həmzətov və Patimat xanım qədim Xilədə Səttar Bəhlulzadənin məzarını ziyarət etdilər, Bakıdan ayrılanda dahi rəssamın "Tut ağacı" tablosunu apardılar. Tofiq Bayramın və Zərifə xanımın bağışladığı əsər indi də Mahaçqalada muzeydədir...

Tofiq Bayramı yandıran bu idi ki, poeziyasındakı Rəsul Həmzətov real həyatdakı insan deyildi. "Dostları qoruyun!" hayqıran şair çörək kəsdiyi Azərbaycan şairlərinə, elə Tofiq Bayrama da xəyanət etmişdi. Onun xəyanəti ölüm-dirim vuruşunda düşmənə əl qaldırıb könüllü əsir düşməyə bənzəyirdi. Bu hisslər altında Tofiq Bayram tərcümə etdiyi "Dostları qoruyun"un müəllifinə qəzəblə məktub yazıb göndərmişdi.

YERİ GƏLMİŞKƏN. "Zerkalo" qəzetinin 2011-ci il fevral ayı saylarında 1997-ci ilin yanvarında Rəsul Həmzətovun Bakıya dəvət olunması ilə bağlı Hidayət Orucovun məqalələri dərc olunub.Azərbaycandan incik düşmüş Dağıstan şairi 1997-ci ildə yüksək səviyyədə qəbul edilib. Müəllifin yazdığına görə, qonaqpərvərlikdən vəcdə gələn qonaq Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevi "bütün Qafqazın prezidenti" adlandırmışdı. Azərbaycanın bütün xalq şairləri R.Həmzətovun gəlişini təntənə kimi qəbul etmişlər. Nəbi Xəzridən savayı. 1997-ci ildə milli məsələlər üzrə dövlət müşaviri olan Hidayət Orucovla Nəbi Xəzri arasında o zaman belə dialoq keçib("Zerkalo", 19 fevral 2011-ci il):

"- Nəbi müəllim, Rəsul Həmzətov Səməd Vurğunun yubileyinə gəlir.

O cavab vermir, elə bil məni eşitmir.

Mən sözümə davam edirəm:

- Bakıya gələn kimi o sizə baş çəkəcək.

- Mən ikiüzlüləri qəbul etmirəm! - deyə o, özündən çıxdı.

- O sizə Gülarə xanımın vəfatı ilə əlaqədar başsağlığı verməyə gələcəkdir.

- Mənim arvadım on il bundan əvvəl rəhmətə gedib.

Bəli, mən Nəbi Xəzrinin xasiyyətinə yaxşı bələddim. O, dosta dost, düşmənə düşməndi."

Bu yaxınlarda Qarabağ və Sumqayıt hadisələrini sənədlərin dili ilə oxuculara nəql edən bir kitabı maraqla oxudum. 2010-cu ildə Çaşıoğlu nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış dəyərli əsərin müəlifi 1983-1993-cü illərdə Stavropol diyarında xalq məhkəməsinin sədri, Azərbaycan Respublikası Prokurorluğunda məhkəmələrə nəzarət şöbəsinin prokuroru, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Aparatının dövlət-hüquq şöbəsinin baş məsləhətçisi və s. vəzifələrdə çalışmış tanınmış hüquqşünas Aslan İsmayılovdur. "Sumqayıt - SSRİ-nin süqutunun başlanğıcı" adlı kitabın "Qriqoryan kim idi?", "Azərbaycanlılar erməniləri necə xilas edirdilər?", "Qorbaçov və ermənilik" fəsillərində inkaredilməz tarixi həqiqətlər vardır.

ASLAN İSMAYILOV - 1988-ci il iyul ayının 18-də SSRİ Ali Sovetinin iclasında Qorbaçovla erməni deputat, Yerevan Universitetinin rektoru Ambartsumyanın arasındakı dialoqu nəzərinizə çatdırıram:

Qorbaçov - Əsrin əvvəlində Yerevanda neçə azərbaycanlı yaşayırdı?

Ambartsumyan - Deməyə çətinlik çəkirəm.

Qorbaçov - Mən xatırladaram. Azərbaycanlılar bütün əhalinin 43 faizini təşkil edirdilər. Bəs indi nə qədərdir?

Ambartsumyan - İndi çox azdır, yəqin 1 faizə yaxın.

Qorbaçov - Bunu xatırladaraq mən erməniləri günahlandırmaq istəmirəm. Amma görünür ki, ermənilər azərbaycanlıları sıxışdırıblar.

1990-cı ilin əvvəlində Ermənistanda bir nəfər də olsun azərbaycanlı qalmamışdı. Lakin erməni millətçilərinin qəddarlığına, torpaqlarımızın neçə illər işğal altında olmasına, insanlarımızın qaçqın düşməsinə baxmayaraq, bu gün də Azərbaycanda otuz min erməni asudə yaşayır. Elə təkcə mənim qaldığım binanın bir blokunda (Bakı şəhəri, Həsənoğlu küçəsi, ev 21) üç erməni yaşayır. Bir dəfə də onlara ögey münasibət görməmişəm. Bu faktın özü kimin kimə qarşı ədavətli, qərəzli və qəddar olmasını göstərir.

Sumqayıtda baş vermiş hadisələri SSRİ Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsi təşkil etmişdi. SSRİ DTK-nın keçmiş müavini Filip Bobkov öz xatirələrində belə yazır ki, kimin - ermənilərin, yoxsa azərbaycanlıların savaşa birinci başlaması barədə mübahisə etmək olar, ancaq fakt faktlığında qalır ki, birinci qurban verənlər azərbaycanlılar olub. Şairə Silva Kaputikyanın Moskvada M.S.Qorbaçovla görüşü barədə Ermənistan televiziyası ilə çıxışı isə sanki odun üstünə yağ tökdü.

Sov. İKP MK-nın, demək olar ki, bütün şöbələrində ermənilərin öz adamları vardı. SSRİ Nazirlər Soveti aparatında, ittifaq nazirliklərində də ermənilərdən ibarət güclü qruplaşmalar vardı. Üstəlik xüsusn yəhudi millətinə mənsub olanlar İsrailə, Qərb ölkələrinə köçüb-getdikləri vaxt ermənilərin Moskvada partiya-dövlət orqanlarında yerləşdirilməsi sürətləndirildi. Moskvada idarəetmə orqanlarında, elmi və tibb müəssisələrində, mədəniyyət ocaqlarında, ali məktəblərdə, Elmlər Akademiyasında, mətbuatda, radio və televiziyada ermənilərin sayı çoxaldı. SSRİ-nin xarici ölkələrdəki səfirlərindən 15 nəfəri erməni idi. Onların hamısını ermənilik şüarı birləşdirirdi. Qorbaçov hakimiyyəti illərində mərkəzdə ermənilərin mövqeyi təsəvvüredilməz dərəcədə artmışdı. Qorbaçov yüz milyonluq Rusiyada özünə layiqli və savadlı köməkçi tapa bilməişdi. Çünki qabaqcıl rus ziyalılarında haqq-ədalət, vətənpərvərlik hissi Qorbaçovun ermənipərsətliyi ilə daban-dabana ziddi idi. Qorbaçovun köməkçisi Moskvada erməni diasporunun dayağı G.Şahnazarov idi. Şahnazarov bütövlükdə Qorbaçovlar ailəsinin sevimlisi idi. Raisa Qorbaçova özünün "Ümid edirəm" kitabında Şahnazarovun ona yazdığı məktubu oxucuya təqdim edir: "Əziz Raisa Maksimovna! Əgər nigahlar həqiqətən səmada bağlansaydı, Mixail Sergeyeviçin taleyinə yazılmış missiyaya uyğun olaraq, Allah ona məhz Sizin kimi ömür-gün yoldaşı bəxş etməyə çalışardı. Səmimi hörmətlə: Sizin Şahnazarov."

...Əgər 1988-ci ilin meydan hərəkatı olmasaydı, N.Xruşşov 1954-cü ildə Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun bir qərarı ilə Krımı Rusiyadan alıb Ukrayana verdiyi kimi, Qorbaçov da elə bir qərarla Qarabağı Ermənistana verəcəkdi...

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2011.- 16-18 aprel.- S. 15.