Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

Arxiv materiallarından üzə çıxır ki, özünü "daşnakların düşməni" kimi qələmə verən Mirzabekyan 1936-cı il mart ayının 25-də Mərkəzi Komitənin M.C.Bağırov tərəfindən imzalanmış qərarı ilə vəzifəsindən kənar edilmişdir.

Bu məsələnin MK Bürosunda müzakirəsi ərəfəsində Mirzabekyanlar haqqında respublika rəhbərinə bir çox məlumat və arayışlar təqdim olunmuşdur. Bunlardan birini oxuculara çatdırıram. 1937-ci il mart ayının 3-dən 9-dək keçirilmiş Azərbaycan K(b)P-nın on üçüncü qurultayında partiya sənədlərinin dəyişdirilməsi zamanı buraxılmış ciddi nöqsanlar barədə geniş söhbət getmişdir.

Arxivdə tanış olduğumuz bir sənəddə deyilir: "Azərbaycan K(b)P Nərimanov rayon partiya komitəsinin birinci katibi Tevodoros Konstantinoviç Mirzabekyantsın partiya sənədlərinin yoxlanılmasına dair aktdan çıxarış:

MİRZABEKYANTS TEVODOROS KONSTANTİNOVİÇ. 1885-ci ildə doğulmuşdur, 1927-ci il martın 10-da Bakı Şəhər rayon partiya təşkilatı tərəfindən ona 0892333 nömrəli bilet verilmişdir. Partya biletində adı düzgün yazılmamış, atasının adı isə tam göstərilməmişdir, Tevodoros Konstantinoviç "Tevotros Konst." qeyd edilmişdir. Biletin rus mətnində verildiyi tarix yoxdur, türk mətnində "10 mart 1927-ci il" yazılmışdır. Uçot vərəqəsində familiyası düzgün olmayaraq "Mirzabekyan" yazılmışdır, tam familiyası ermənicə "Mirzabekyants"dır. Uçot vərəqəsinin əslində 1929-cu ildə ÜİK(b)P Mərkəzi Nəzarət Komissiyası tərəfindən partiya sənədlərinin yoxlanılması gedişində müvafiq sənədləri cırıb atdığına görə şiddətli töhmət almasına dair qeyd göstərilməmişdir".

Mirzabekyantsın "hansı yuvanın quşu" olduğunu Mir Cəfər Bağırov kimi mükəmməl məlumatı olan ikinci bir şəxs yox idi. 1921-ci il fevralın 21-dən Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasının sədri, 1926-cı il oktyabrın 9-dək Azərbaycan Xalq daxili İşlər komissarı, 1924-cü ildə eyni zamanda Azərbaycan hökuməti sədrinin müavini və b. k. məsul vəzifələrdə çalışmış M.C.Bağırov yaxşı bilirdi ki, 1923-1924-cü illərdə Mirzabekyan həmin vaxt Azərbaycan K(b)P Bakı Komitəsinin katibi Levon Mirzoyanın sayəsində Azərbaycan SSR Maliyyə komissarı olmuşdu. 1929-cu ildə partiya sənədlərinin yoxlanılması zamanı Mirzabekyanın cırıb-atdığı sənədlərin məzmunu da M.C.Bağırova məlum idi. Burada onun keçmişdə "Daşnaksütyun" partiyasının tərkibində olduğu göstərilirdi. "Qarabağda erməni quldur dəstəsini təqib edərkən" İranın dövlət sərhəddini pozmuş, M.C.Bağırovu Dövlət Siyasi İdarəsinin sədri vəzifəsindən kənarlaşdırıb Tiflisə sürgün edən Azərbaycan K(b)P MK-nın birinci katibi Levon Mirzoyan "Daşnaksütyun" partiyasının sabiq üzvünü qanadı altına almışdı. 1929-cu ildə ÜİK(b)P-nin 0892233 nömrəli yeni biletini almış daşnak Azərbaycan K(b)P MK-nın birinci katibi Levon Mirzoyanın himayəsi ilə Ümumittifaq Yağ-Piy Sindikatının Zaqafqaziya üzrə müvəkkili vəzifəsində "yağ -piy içində" bəslənmişdir. 1930-cu ildə Moskva havadarları onu Tiflisdən paytaxta aparmış və Ümumittifaq Kolxoz Mərkəzinin tikinti üzrə rəisi kreslosuna əyləşdirmişlər. 1930-cu ildə L.Mirzoryan Uralda və Qazaxıstanda partiya vəzifələrində olarkən, Azərbaycan K(b)P MK-nın birinci katibi N.F.Gikalonun razılığı ilə Mirzabekyanın Moskvadan Bakıya qayıtmasını və Azərbaycan Kolxozittifaqının sədri işləməsini təmin etmişdir. Bir ildən sonra o, Azərbaycan Maldarlıq İşçiləri İttifaqının sədri vəzifəsini tutmuşdur (1931-1932-ci illərdə M.C.Bağırov Moskvada ÜİK(b)P MK yanında Ali Marksizm-Leninizm kurslarında) (əvvəllər Qırmızı Professorlar İnstitutu adlanırdı - T.Q.)) oxuyurdu.

Mir Cəfər Bağırovun Moskvada olduğu və ÜİK(b)P MK aparatında təlimatçı işlədiyi vaxtda Mirzabekyan Azərbaycanda asudəliklə atını dördnala çapmışdır. Azərbaycan maldarlarının "komandanının" 1931-ci il aprelin 8-də yazdığı tərcümeyi-halı ilə Azərbaycan Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində tanış oluruq:

MİRZABEKYAN TEVODOROS KONSTANTİNOVİÇ - 1903-cü ildən inqilabi hərəkata qoşulmuşam. 1903-1904-c illərdə Bakının, demək olar ki, bütün neft rayonlarını əhatə edən tətillərdə iştirak etmişəm. İştirakımla olan tətillər nəticəsində neft sənayeçilərini məcbur etdik ki, bütün rayonlarda neftçi fəhlələr üçün məktəblər və bu məktəblərdə yaşlı fəhlələr üçün axşam kursları təşkil etsinlər. Mən Zabrat məktəbinin axşam kursuna daxil oldum. Orada bizim müəllimimiz, tələbə-tibb işçisi Drostamat Yakovleviç Ter-Mkrtıçyan gizli dərnək təşkil etmişdi. Dərnəkdə 20 nəfər üzv vardı. Onlar Mantaşev, Pitoyev, Born və digər xırda zavodlardan gəlirdilər. Sosial-demokrat gizli dərnəyimiz 6 ay, 1904-cü ilin oktyabrından 1905-ci ilin mart ayınadək vəaliyyət göstərdi və biz Ter-Mkrtıçyanın rəhbərliyi ildə çox şeyə nail olduq. Ter-Mkrtıçyan bizə marksizmi öyrətdi, gizli şəkildə Bakıya gətirilmiş kitabları evdə oxumağımıza icazə verdi. Bundan əlavə, o, bizə Darvin təlimini də öyrətdi. Mənimlə birlikdə dərnəyimizdə Armenak Məlik Şahnazarov, Armenak Boryan, Lazar Musyan, Gerasim Musyan, Anton Qaber-Xori, Arsen Lalayan, Aleksandra Xeçumova və başqaları vardı. 1905-ci ildə Bakıda ermənilərə qarşı qırğın başlayanda vətənimə - Dağlıq Qarabağa qayıtdım. Qarabağda olarkən, bəylərə və daşnaklara qarşı kəskin mübarizə aparmışam. Onlar bandaları silahlandırır və Qarabağın türklər yaşayan kəndlərini yandırırdılar. Türk kəndliləri mənə və yoldaşlarıma çox yaxşı yanaşırdılar. Türklərlə aramı vurmaq məqsədi ilə daşnak bəylər hiyləyə əl atdılar və belə bir şayiə yaydılar ki, guya nüfuzlu türk Hümmət bəyi mən qətlə yetirmişəm, məni çap polisinin əlinə vermək lazımdır. Kənd camaatı yaxşı bilirdi ki, Hümmət bəyi daşnaklar öldürmüşlər. Çar polisi bir ay müddətində yüzlərlə kazakı kəndə göndərdi, kəndimiz təcrid olundu. Kəndliləri incitdilər, günahsız erməniləri türk bəylərinə təhvil verdilər.

1906-cı ilin axırlarında mən saxta pasport ilə gizli olaraq Bakıya gəldim və gələn kimi həbs olundum. Ancaq yoldaşlarım köməyimə çatdı. Onlar müstəntiqi ələ aldılar və məni zəmanətə götürdülər. Nəhayət, 1908-ci ilddə Gəncə Dairə məhkəməsi tərəfindən bəraət aldım. Belə ki, məhkəmə iclasında şahid sifətilə dindirilən türk kəndlilərinin özləri və öldürülmüş Hümmət bəyin oğlanları xeyrimə ifadə verdilər.

1907-ci ilin əvvələrindən RSDFP sıralarında olmuşam. Bolşevik fraksiyasının üzvü kimi, partiya təşkilatının tapşırığı ilə kütlələr arasında təbliğat işi aparmış, "Qudok", "Bakinski raboçi", "Armyanskiy Naykar" qəzetlərində çalışmışam, millətçi "Daşnaksütyun" partiyasına və erməni sosial-demokratlarına, menşeviklərə və sosial-inqilabçıları (Yakortsevə qarşı) mübarizə aparmışam. Fəhlələr üçün axşam kursları təşkil etmiş, onların şovinizm, ruhaniliyə qarşı mübarizəyə səsləmiş, nümayişlərə, tətillərə ruhlandırmışam. Mən ayrı-ayrı rəhbərlərimizin mühafizəsində də partiya tapşırığını yerinə yetirmişəm, gecə saatlarında onların Bakının bir rayonundan o biri rayonuna təhlükəsiz getməsini təmin etmişəm. Onların arasında Stepan Şaumyan və Alyoşa Caparidze, Arutyunov və digər yoldaşlar olmuşdur.

Bolşevik təşkilatının işində çalışdığım vaxtlarda aşağıdakı yoldaşları yaxından tanıyırdım: Avatis Gevorkyan, Məmməd Məmmədyarov, Sak Ter-Qabrielyan, Askanaz Mravyan, Levon Arustamov, Melik Melikyan, Minas Sərkisov, Vasya Frolov, Mixail Manuçarov, Petros Mnatskanyan, Baqrat Ovinyan, David Zeylidzon, Tiqran və Gerasim Musyan qardaşları, Mirbəşir Qasımov, Məşədi bəy Əzizbəyov, Sultanməcid Əfəndiyev, Sedrak Bedjanov, Karaxan Sərkisov, Serqo Martikyan, Kamari Akopyan (Bedjanyants), Beybut Mirzabekyants, Simon Sulyantants. Adlarını çəkdiyim yoldaşlarla 1907-ci ildən başlayaraq Bakı şəhəri neft mədənlərində birlikdə gizli partiya işi aparmışam. Sonra Balaxanı rayonunda fəaliyyət göstərmişəm. Burada 1912-ci-1917-ci illərdə bu yoldaşlarla birlikdə partiya işi aparmışam: Qriqori Popov, Pyotr Kaçayev, Mişa Pleşşakov, Fyodr Dedikov, Zarya Kasparov, Dadaş Bünyadzadə, Bala Əfəndiyev, Ağahüseyn Rəsulzadə, Georgi Zboyev, Yefim Zboyev, İvan Roşin, İvan Dorofeyev, Semyon Xabiyev, Mariya Xabiya, Məşədi Hüseyn (Tehrandandır), Mirəli Əliyev, Aleksandr Qaloşin, Mirbaba Seyidov, Əyyub Pirverdiyev, Qazı Məmməd Ağası oğlu, Əhməd Əmirov, Seyid Qubad oğlu, Ələsgər Əliyev, kürd Həbibulla Abbas oğlu, Viktor Naneyşvili, Vera Naneyşvili, Anastas Mikoyan, Sərkis Danielyan, Artak, Bilmut, Baqrat Boryan, Dadaş Hüseynzadə, Həmid Sultanov, Bünyad Sərdarov, Qazı Əhməd Lütvəli, Müxtədir, İbrahim Əliyev, Aleksandr Varqaryan, Bəhram Ağayev, Pavel Ter-Avanesov, Georgi Sturua, İvan Anaşkin və başqaları.

Fevral inqilabından sonra yuxarıda adlarını çəkdiyim yoldaşlarla birlikdə təbliğat-təşviqat işi aparmış, 1917-18-ci illərdə Balaxanı rayon partiya komitəsinin və Bakı komitəsinin üzvü seçilmişəm. Sovet hakimiyyətinin müvəqqəti süqutundan sonra mən məcburiyyət qarşısında Bakını tərk edərək Qarabağa gəlmişəm. Burada bolşevik özəyi təşkil etmiş və rəhbərliyi altında bu özək daşnaklara qarşı barışmaz və kəskin mübarizə aparmışdır. Erməni milli qurultaylarında da çıxış edərək daşnakları ifşa etmişəm. Şuşa şəhərindən Dovşanlı kəndinə gedərkən daşnaklar məni həbs etmiş, ancaq bolşeviklərin köməyi ilə azad olunmuşam.

1919-cu ildə Cəbrayıl Milli Şurasının tərkibinə daxil edilmişəm. Burada 4 ay ərzində milli şuranın daşnaklardan təmizlənməsinə nail olmuşam və onu xalis kəndli şurasına çevirmişəm. Bunun nəticəsində daşnakların və müsavatçıların yaratdıqları antimillətlərarası cəbhə ləğv olundu, mənim rəhbərliyimlə silahlı dəstəmiz yaylaqlara qalxdı, Cəbrayılın ermənilər yaşayan yerlərinə suyun kəsilməsinin qarşısını aldıq. Türk inqilabçıları Salman Əlibəyov və Qədirməmməd Məmmədov ilə sıx əlaqə yaratdıq. 1919-cu ilin iyun ayında Cəbrayılın erməni kəndində birləşmiş müşavirə keçirdik, bu müşvirədə daşnaklara və müsavatçılara qarşı birgə mübarizə proqramı qəbul olundu. Müşavirəmizdə Tiflisdən gəlmiş Akopov (Bedjanyan) yoldaş da iştirak edirdi.

Daşnakların mürtecə siyasəti bununla nəticələndi ki, Qarabağda 65 erməni kəndi darmadağın edildi, Şuşa şəhəri xarabazarlığa çevrildi. Əhali bütün əmlakından mərhum olddu. Mənim şəxsi başçılığım altında sübh çağı, saat 4-də dəstəmiz Ağdərə kəndinə üz tutdu. Ağdərə qiyamçılarının köməyi ilə daşnakların qərargahına həmlə edərək, çoxlu patron və bir pulemyot ələ keçirdik. Qərargah rəisi Martirosyan qaçmaq istəyəndə, onu nişan alıb məhv etdik. Daşnakların qərargah yerində İnqilab Komitəsi yaradıb irəli addımladıq, dərə boyu daşnakların məntəqələrində kənd inqilab nöqtələri təşkil etdik və bura etibarlı bolşekivləri təyin etdik. Mayın 20-də axşam saat 10 tamamda Dovşanlı kəndinə hücum çəkdik, daşnakların banda başçılarının müşavirəsi keçirilən qərargahı mühasirəyə aldıq. İki saata qədər davam edən əlbəyaxa döyüş gecə saat 12-də qələbəmizlə başa çatdı, daşnaklar təslim oldular. Bizim bolşeviklər tərəfindən də itgimiz oldu. Bir nəfər öldürüldü və bir nəfər də yaralandı. Daşnaklardan ikisi məhv edildi, üçü yaralandı.

May ayının 21-də bizim dəstəmiz tərəfindən daşnakların Daşbulaqdakı qərargahı da ələ keçirildi. Bu qərargahdan general Dronun hərəkət marşrutu izlənirdi.

Gəncədə və Tərtərdə müsavatçıların qiyamı xəbərini eşidən kimi, dəstəmiz dərhal qırmızı ordu hissələrinə kömək üçün oraya baş aldı. Azərbaycan sovetləşəndən sonra 1920-ci il may ayının 20-də Dağlıq Qarabağda Sovet hakimiyyəti quruldu və mən Cavanşir qəzasının partiya təşkilatı komitəsinin katibi vəzifəsində çalışmağa başladım. 1928-ci ildə Qarabağda kommunist partiyası sıralarına soxulmuş keçmiş milli demokratlar mənə qarşı mübarizəyə qoşuldular və partiya üzvlüyündən kənar etdilər. Mən Moskvaya getdim, ÜİK(b)P Mərkəzi Nəzarət Komissiyasının qərarı ilə partiyaya bərpa olundum.

T.Mirzabekyan

Bakı şəhəri, 8 aprel 1931-ci il"

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2011.-26-28 fevral.- S. 15.