Göyçənin qisası qalır

Bilavasitə tanışlarının və oxucularının dərin hörmətini qazanmış olan əsil şair, istedadlı yazıçı, tanınmış publisist və jurnalist Eldar İsmayılın 2011-ci ildə iki kitabı nəşr olunaraq oxucuların sərəncamına verilmişdir. Onlardan biri mənbəyini olduqca zərif hisslərdən və incə duyğularadan götürmüş "Yarpaqlar tökülmək istəmir hələ" adlı şeirlər kitabı, ikincisi isə qardaşı Hüseyn İsmayılla birlikdə yazdığı "Göyçənin qisası qalır" adlı tarixi romandır.

Bir oxucu kimi, mənim fikrimcə, tarixi-bədii əsərləri yazmaq sırf tarixi və sırf bədii əsərlər yazmaqdan daha çətindir və müəllifdən daha böyük yaradıcılıq məsuliyyəti tələb eləyir.

"Göyçənin qisası qalır" tarixi romanı böyük Türk Dünyasının kiçik bir hissəsi olan Göyçə mahalında, xüsusən də onun bir neçə kəndində dövrün nəbzi ilə döyünən və fəaliyyətdə olan hadisələrə və həmin hadisələrin gedişinə öz təsirini göstərən tanınmış şəxsiyyətlərə həsr olunmuşdur.

Bildiyimiz kimi, ən böyük sərkərdələr, sultanlar, xanlar, xaqanlar, yenilməz hökmdarlar, dünyanı əllərində oyuncaq kimi asanca oynada bilən fatehlər də bu geniş dünyanın özü ilə müqayisədə çətinliklə görünə bilən adi bir yerdə, kiçik bir otaqda, balaca bir daxmada dünyaya göz açıblar və əvvəlcə öz valideynlərinin, sonra qohum-əqrəbalarının, qonşularının əhatəsində böyüyüblər. Bu əhatə dairəsi tədricən genişlənib, həyat öz sözünü hərəyə bir cür diktə eləyib. Onlardan bəziləri dünyanın gedişatına öz təsirini göstərə bilmiş, özləri də tarixə çevrilmişlər və dünya durduqca yaşayacaqlar. Əlbəttə, belələri çox az olurlar və müvafiq dövrün tələbi nəticəsində yaranıb formalaşırlar. Bu yaranma hər zaman, hər yerdə hər kəsə qismət olmur.

Deyilənləri təsdiqləmək üçün Oğuz xanı, Meteni, Atillanı, Şəmsəddin Eldəgəzi, Əmir Teymuru, Yıldırım Bayazidi, Fateh Sultan Mehmeti, Şah İsmayıl Xətaini, Yavuz Sultan Səlimi və bir çox digər dahi türk oğullarını, dahi söz sultanları olan Dədə Qorqudu, Yunus Əmrəni, Nizami Gəncəvini, Məhəmməd Füzulini və bir çoxlarını yada salmaq kifayətdir. Zaman onları, onlar isə tarixi yaratmış, özləri də əbədi olaraq tarixləşmişlər.

"Göyçənin qisası qalır" romanı həmin dövrün bütün rəngarəng çalarlarını özündə əks etdirən və tarixi hadisələri anlaşıqlı bir dildə, olduğu kimi oxucuya çatdıran qiymətli bir tarixi romandır. Əsəri oxumağa başlayan oxucu ondan ayrılmaq istəmir. Mən də belə oxuculardan biri oldum.

Bir oxucu kimi, mənə ilk növbədə aydın oldu ki, hər yerdə olduğu kimi, Göyçədə də dövrün burulğanında burulan, öz daxili dünyasına, öz geninə, nəslinə-kökünə qırılmaz tellərlə bağlı olan insanlar olmuşlar və onlar öz əcdadlarından miras qalan tarixi keçmişlərinə, əcdadlarına xas olan fəaliyyət göstərmişlər.

Kitabı oxuduqca aydın olur ki, hər yerdə olduğu kimi, Göyçədə də Cığal Həsən, Topal Oruc, Qlava Bayram kimi mərdlər, qeyrətlilər, söz və nüfuz sahibləri, ümumiyyətlə, Cığallar və Hüsənnilər tayfaları kimi tayfalar və bunlardan fərqli olaraq az da olsa namərdlər, nakəslər, yaltaqlar, məddahlar, mal-dövlət əsiri olanlar, yəni, Çarıq Mehralı, Ağgöz Namaz, Kavıs oğlu Mədət, kovxa Cahangir kimiləri də olmuşdur.

Baş verən hadisələrin, edilən qəbahətlərin növündən və ölçüsündən asılı olmayaraq, mərdlər öz mərdliklərini, namərdlər isə öz namərdliklərini göstərmişlər. Göyçədə də belə olmuşdur. Müəlliflər tərəfindən göstərilən aşağıdakı hadisələr və həmin hadisələrə müxtəlif adamların fərqli münasibətləri deyilənləri təsdiq eləyir.

Əvvəlcə dolu düşüb, sonra yağış yağdıqdan sonra əmələ gələn dağ selinin bir kişini apardığını görən Cığal Həsən öz həyatını təhlükəyə ataraq böyük çətinliklə tanımadığı həmin adamı xilas eləyir.

Qaraqoyunlu dərəsinin Əmirxeyir kəndindən ermənilərin oğurladığı 153 baş-malqaranın əvəzini dəfələrlə çıxaraq onlara bu elə sataşmağın heç də asan olmadığını lazımi dərəcədə sübuta yetirirlər.

Ağbulaq kəndindən olan bir nəfərdə toxunma tarixi çox qədim olan gözəl bir xalça var imiş. Xalçada Göyçə gölünün təsviri toxunmuş, altında isə "Göyçə Dənizi" yazılıbmış. Həmin xalçanı Akop adlı bir erməni görür. Belə bir tarixi xalçanın Göyçə türklərinin əlində olmasını, təbii ki, istəmir. Hansı qiymətə olmasından asılı olmayaraq, almaq və onu tarixdən silmək istəyir.

Xalça əhvəlatını eşidən Cığal Həsən və Topal Oruc xalça sahibi ilə danışıb, xalçanın ermənilərin əlinə keçməsinə mane olurlar.

Ermənilərin bir-neçə nəfər göyçəlini saxlayıb Göyçə gölündə batırmaq istədiklərini eşidən Cığal Həsən və Topal Oruc bir-neçə ermənini girov götürərək onları xilas eləyir.

Həmin dövrlərdə Zaqafqaziya üzrə Yer Quruluşu İdarəsi Tiflisdə yerləşirdi. Ermənilər həmin idarə ilə danışaraq Ağbulaq kəndinin ərazisindən yer almaq, kənd salmaq və orada erməniləri məskunlaşdırmaq istəyirlər. Cığal Həsən və Topal Oruc Tiflislə əlaqə saxlayaraq böyük çətinliklə də olsa, ermənilərə torpaq verilməsinin qarşısını alırlar.

Bu deyilənlər Cığalların və Hüsənnilərin elədiklərinin cüzi bir hissəsidir. Bəs çarıq mehralılar, ağgöz namazlar, kavıs oğlu mədətlər nə edirdilər?

Ermənilər Göyçənin sayılb-seçilən mərd, igid, qeyrətli oğullarını aradan götürmək, tayfalar arasında nifaq salmaq, o cümlədən, Cığallarla Hüsənnilərin arasını vurmaq, onları biri-birinə düşmən etmək və nəticədə bütün Göyçəni zəiflətmək istəyirdilər. Bu məqsədlə müxtəlif üsullara əl atır, satqınlardan, qorxaqlardan, yaltaqlardan, zatıqırıqlardan istifaə edirdilər.

Məsələn, günlərin bir günü Hüsənnilərdən olan Məşədi Məmmədə güllə atılır. Güllə ona dəymir. Atan qəsdən elə atır ki, dəyməsin. Gülləni kimin atdığını bilsə də, Çarıq Mehralı onun Cığallar tərəfindən atıldığını, Cığalların Hüsənniləri qırmaq istədiklərini, onların biri-birinə düşmən olduqları şayiəsini yayır. Məqsəd bu iki tayfanın arasını vurmaq, onları zəiflətmək və düşmənlərə fürsət yaratmaq idi. Amma nə Cığallar, nə də Hüsənnilər görüb-götürməmiş deyildilər.

Xəbərin Çarıq tərəfindən yayıldığını bilən Cığal Həsən onu yanına çağırıb təpindikdə, o, gülləni Ağgöz Namazın atdığını bildirir. Bu xəbərin doğru olması tam təsdiqləndikdən sonra Ağgöz Namaz Cığal Həsən tərəfindən öldürülür.

Hüsənnilərə ziyan vurmaq üçün ermənilər fürsət axtarırdılar. Bir gün Hüsənnilərin hamısının, o cümlədən, Topal Orucun və Məşədi Məmmədin də evdə olduğunu ermənilərə xəbər verirlər. Hüsənnilər mühasirəyə alınır. Bunu eşidən Cığallar köməyə gəlir. Bir neçə erməni, o cümlədən, onların başçısı Arzuman öldürülür.

Bu yerdə müəlliflər çox haqlı olaraq "Ocaq başındakı düşmənə qalib gəlməsən, qapı dalındakı düşmənə qalib gələ bilməzsən" xalq məsəlini yada salırlar və bu deyim çox yerinə düşür, oxucunu dərindən bir nəfəs alıb başını əllərinin arasına alaraq, düşünməyə vadar edir.

Çox cüzi sayda olsa da, satqınlığın və satqınların olması səbəbi haqlı olaraq müəllifləri düşündürür, oxucuda da böyük maraq yaradır. Bu məqsədlə müəlliflər məğlubiyyət nə olduğunu bilməyən böyük fateh Əmir Teymurun ordusundakı bir hadisəni haqlı olaraq yada salır.

Həmin hadisə belə olmuşdur: Əmir Teymura ordudakı bir əsgərin satqın olduğunu xəbər verirlər və onu öldürmək istədiklərini bildirirlər.

Əmir Teymur öldürməkdən əvvəl o satqının əslinin, nəslinin-kökünün, ata-anasının kim olduğunu öyrənməyi tapşırır. Axtarıb həmin satqının anasını tapırlar. Məlum olur ki, onun atasının kim olduğu məlum deyil, o, qeyri-qanuni yolla dünyaya gəlmiş adamdır...

(ardı var)

Faiq Həsənov,

ATU-nun dosenti,

kimya elmləri namizədi

Ekspress.- 2011.- 9-11 iyul.- S. 18.