Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Məmmədəmin Şəkinski

(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Bağırov və Şəkinski

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

Azərbaycan Partiya-Dövlət Nəzarəti Komitəsinin sədri Əli Kərimov Məmmədəmin Şəkinskinin arayışında göstərilən faktlar əsasında təcili tədbirlər görülməsi üçün müvafiq işçilərinə tapşırıq vermiş, ertəsi günü Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Arxiv İdarəsinin rəisini hökumət binasındakı kabinetində qəbul etmişdir.

Əli Kərimov da, Məmmədəmin Şəkinski də Mir Cəfər Bağırov dövlət quruculuğu ənənələrini ləyaqətlə davam etdirirdilər. Hər ikisi mənəviyyatca saf, prinsipial, son dərəcə obyektiv, yüksək vəzifəlilər qarşısında yaltaqlanmayan şəxsiyyət idi. Mir Cəfər Bağırovun arxiv qovluqlarında rast gəldiyimiz əlyazmasından parçalar onların yaddaş dəftərində həkk olunmuşdu: "Əməlisaleh deyilsənsə, başqalarına nümunə ola bilməzsən", "İnamın olmasa, inandıra bilməzsən".

M.C.Bağırovun zərb-məsəl kimi səslənən bu sözləri M.Şəkinskinin parlaq şəxsiyyətinin canlı cizgiləri idi. Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivində onun kadr seçilməsinə düzgün münasibətini göstərən bir material ilə oxucuları tanış etmək yerinə düşər. 1960-cı il fevralın 19-da M.Şəkinskinin ünvanına Naxçıvan MSSR-dən aşağıdakı rəsmi məktub daxil olmuşdur:

"Azərbaycan KP Naxçıvan Vilayət Komitəsinin razılığı ilə Sov. İKP üzvü Məmmədov İbrahim Alməmməd oğlunu Sizin yanınıza söhbətə göndəririk. Məmmədov İ.A. 1946-cı ildən Sov. İKP üzvüdür, natamam ali təhsili var.

Məmmədov İbrahim Alməmməd oğlunu Naxçıvan MSSR DİN-in Arxiv şöbəsinin rəisi vəzifəsinə tövsiyə edirik.

Naxçıvan MSSR daxili işlər nazirinin vəzifəsini icra edən K.Məmmədov.

17 fevral 1960-cı il

Naxçıvan şəhəri."

Həmin il fevral ayının 22-də İ.A.Məmmədov Bakıda M.Şəkinskinin qəbulunda olmuşdur. Söhbətin gedişində məlum olmuşdur ki, son illərdə İ.Məmmədov ticarət-kooperativ şəbəkəsində çalışmış, mənimsəmə hallarına görə cinayət məsuliyyətinə alınmış və 8 il müddətinə azadlıqdan məhrum olunmuşdur. İ.Məmmədovun tarixçi ixtisası təhsili yoxdur.

Elə həmin gün Bakıdan Naxçıvana rəsmi cavab məktubu yola salınmışdır:

"Naxçıvan MSSR daxili işlər naziri polkovnik Nuriyevə

Sizin 1960-cı il 17 fevral (211 N-li) məktubunuza cavab

Göndəridiyiniz İ.A.Məmmədov yoldaş uzun illər ticarət şəbəkəsində işləmişdir. Sizə məlum olduğu kimi, arxiv işi Sovet Azərbaycanının tarixi üzrə elmi-tədqiqat fəaliyyətinin ən mühüm sahəsindən biridir. Belə hesab edirik ki, İ.A.Məmmədov yoldaş Muxtar Respublikanın arxiv orqanlarına başçılıq edə bilməz. Bunu da nəzərə alın ki, son vaxtlar Naxçıvan MSSR Mərkəzi Dövlət Arxivinin tərkibinə lazımi səriştəsi olmayan işçilər qəbul edilmişdir.

Bununla yanaşı, Arxiv İdarəsinin rəhbərliyi belə hesab edir ki, ticarət-kooperativ işini yaxşı bilən İ.A.Məmmədovu öz ixtisası üzrə işlə təmin etmək olar.

"Azərbaycan SSR Daxili İşlər Nazirliyi Arxiv İdarəsinin rəisi polkovnik M.Şəkinski".

Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivinin fondlarında M.Şəkinskinin Əli Kərimova ünvanladığı məktublar xüsusi yer tutur. Təkcə 1960-cı ilin martından dekabrınadək respublika Arxiv İdarəsinin rəisi hökumət başçısının müavininə 10 rəsmi məktub göndərmişdir. Bəzilərindən parçalar:

14 mart 1960-cı il tarixli məktubdan:

Dəftərxana işinin düzgün təşkili arxiv fondlarının elmi əsaslarla komplektləşdirilməsində mühüm rol oynayır. Bizim tərəfimizdən aparılmış yoxlamalardan müəyyən edilmişdir ki, respublikanın əksər müəssisələrində, təşkilat və idarələrində kargüzarlıq qeyri-qənaətbəxş vəziyyətdədir. Nazirliklərin, idarə və müəssisələrin rəhbərləri kargüzarlıq məsələlərinə lazımınca diqqət yetirmirlər. Kargüzarlar arasında mütəxəssislər yox dərəcəsindədir, sənəd və materiallar düzgün tərtib olunaraq müəssisələrin arxivinə təhvil verilmir.

SSRİ Nazirlər Sovetinin 1958-ci il 13 avqust tarixli qərarı ilə təsdiq olunmuş qaydalara görə, nazirliklərdə, müəssisə və idarələrdə bu sahəyə nəzarət arxiv orqanlarına həvalə edilmişdir. SSRİ Nazirlər Soveti yanında Baş Arxiv İdarəsinin tapşqırığına uyğun olaraq, respublikamızda kargüzarlıq üzrə idarələrarası komissiyanın yaradılma məsələsini müzakirənizə təqdim edirik.

14 aprel 1960-cı il tarixli məktubdan:

Saatlı və Ağsu rayonları 1943-cü ildə təşkil olunmuşdur, buna qədər həmin rayonlar müvafiq olaraq Sabirabad və Kürdəmir rayonlarının ərazisinə daxil idi. Bu səbəbdən Saatlı və Ağsu rayonlarının kolxoz, maşın-traktor stansiyaları, kənd sovetləri və digər təşkilat və idarələrinin arxiv sənədləri əvvəlki rayonlarda, yəni Sabirabad və Kürdəmirdə qalmışdır. Zəhmətkeşlər bu və ya digər arxiv sənədinin surətini əldə etmək üçün yaşadıqları rayonlardan qonşu rayonlara üz tutmalı olurlar. Bundan əlavə, Saatlı və Ağsu rayon dövlət arxivi rütubətli və darısqal otaqlarda yerləşir.

Təklif edirik ki, Sabirabad və Kürdəmirdə rayonlararası dövlət arxiv idarəsi yaradılsın.

20 aprel 1960-cı il tarixli məktubdan:

"Poliqrafiyaçı" arteli yanında 25-30 nəfərdən ibarət "arxivçilər" qrupunun yaradılmasından 16 ay keçir. Ancaq "Poliqrafiyaçı" arteli üzərinə düşən vəzifəni nəinki yerinə yetirməmiş, arxiv materiallarının işlənib hazırlanması xərclərini 200 faiz qaldırmış, beləliklə, SSRİ Dövlət Arxiv Fondu qaydalarını kobudcasına pozmuşdur.

25 avqust 1960-cı il tarixli məktubdan:

Azərbaycan SSR Mərkəzi Dövlət Kino-Foto Sənədləri Arxivində iki min altı yüz üç kino sənədi saxlanılır. Bu sənədlərdə sovet Azərbaycanının 40 il ərzində xalq təsərrüfatı, elm, incəsənət, mədəniyyət sahələrində əldə etdiyi nailiyyətləri əyani şəkildə əks olunur.

Sizə məlum olduğu kimi, bu nadir və qiymətli kino-foto arxiv materiallarının saxlanıldığı arxiv Yasamal vadisindəki binadadır. Bu ərazidə orta illik rütubət 100 faiz təşkil edir ki, belə bir vəziyyətdə arxiv sənədləri yararsız hala düşür və ən yaxın vaxtlarda tamamilə məhv olub gedə bilər. SSRİ Nazirlər Soveti yanında Baş Arxiv İdarəsinə müraciətimizdən sonra, bu ilin avqust ayında İttifaq Kino-foto Sənədləri Dövlət Arxivinin rəisi Mışko yoldaş Bakıda ezamiyyətdə olmuş və vəziyyətlə tanışq olduqdan sonra bu qərara gəlmişdir ki, Azərbaycan Dövlət Kino-foto Sənədləri Arxivini Yasamal vadisində yerləşdirmək qətiyyən düzgün deyildir.

Yuxarıda deyilənləri nəzərinizə çatdırmaqla Sizdən xahiş edirəm ki, Azxərbaycan Dövlət Kino-foto Sənədləri Mərkəzi Dövlət Arxivinin Yasamal vadisindən Bakının rütubəti az olan başqa ərazisinə köçürülməsi məqsədilə təcili tədbir görəsiniz.

31 oktyabr 1960-cı il tarixli məktubdan:

Azərbaycan arxivlərində çalışan ali savadlı mütəxəssislərin aylıq maaşı digər müttəfiq respublikalarda işləyənlərinkindən aşağıdır. Məsələn, rayon dövlət arxivlərinin müdirləri Gürcüstanda 400-690 rubl, Ermənistanda 410 rubl maaş alırlar, Azərbaycanda isə 335 rubldur. Aylıq əmək haqqının aşağı olması səbəbindən biz yüksək ixtisaslı mütəxəssisləri arxiv orqanlarında, xüsusilə rayonlarda işə qəbul edə bilmirik.

Sizdən xahiş edirik ki, 1961-ci ildə respublikanın mərkəzi dövlət arxivlərində və rayon arxivlərində işin həcminin daha da genişləndiriləcəyini nəzərə alaraq, arxiv əməkdaşlarının məvacibinin artırılması üçün təşəbbüs göstərəsiniz.

13 dekabr 1960-cı il tarixli məktubdan:

Nəzərinizə çatdırıram ki, Əlibayramlı rayon icraiyyə komitəsi rayon dövlət arxivini münasib binaya köçürmək barədə Nazirlər Sovetinin tapşırığını yerinə yetirmir. RİK sədri A.Aslanov yoldaş ezamiyyətdə olmuş nümayəndəmizə məsuliyyətsizcəsinə demişdir ki, "yüz qərar verilsə də, arxivə bina verməyəcəyəm".

Arxiv idarəsi rəhbərinin müraciətlərini respublika hökuməti başçısının müavini özünəməxsus şəkildə həll etmişdir. Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivində saxlanılan bir çox sənəd və materiallar dediklərimizi əyani sübut edir. Belə ki, Ə.Kərimovun təklifi ilə şəxsən M.Şəkinski yerlərdə arxivlərin vəziyyəti ilə tanış olmuşdur. 1960-cı ilin fevral ayında M.Şəkinski Əlibayramlıda (indiki Şirvan rayonu - T.Q.) ikən aşkar etmişdir ki, dövlət rayon arxivinin materiallarının bir hissəsi Qazıməmməd şəhərində bərbad halda saxlanılır. Qax, Balakən, Mirbəşir, Tovuz və Jdanov rayonlarında qiymətli arxiv materialları çürüməkdədir. Jdanov rayon dövlət arxivində sənədlərin 80 faizi quru yerdə toz-torpağın içində saxlanılır.

1960-cı il sentyabr ayının 17-də (M.C.Bağırovun doğum günü - T.Q.) Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti "Respublikada arxiv işinin vəziyyəti barədə" geniş qərar qəbul etmişdir. Qərarı Nazirlər Sovetinin sədri Məmməd İskəndərov imzalamışdır.

ARAYIŞ. Məmməd Əbdül oğlu İskəndərov 1915-ci ildə Qubadlı rayonunun Evarlı kəndində yoxsul ailədə anadan olmuşdur. 1928-ci ildə kənd məktəbini bitirmiş, Bakıya gələrək M.Ə.Sabir adına pedaqoji texnikuma daxil olmuşdur. 1934-cü ildə texnikumu bitirmiş, Zəngilan rayonunun Xanlıq kənd orta məktəbində müəllim olmuşdur. 1935-ci ildə Bakıya gəlmiş və Azərbaycan Sənaye İnstitutunun hazırlıq kursuna daxil olmuşdur. 1940-cı ildə mühəndis-geoloq ixtisası üzrə "Molotovneft" trestinin birinci mədənində işləmiş gənc geoloq 1941-43-cü illərdə müharibənin ağır sınaqlarından çıxmışdır. O, Moskva və Kiyev cəbhələrində atıcı alayın mühəndisi, batalyon qərargahının rəisi olmuşdur. 1943-cü ildə Mir Cəfər Bağırovun təşəbbüsü ilə neftçi-mütəxəssis kimi Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarı ilə arxa cəbhəyə qayıtmış, "Molotovneft" trestinin mədənlərində geoloq və mədən partiya təşkilatının katibi işləmişdir, 1945-47-ci illərdə Azərbaycan KP Bakı Komitəsi katibinin neft üzrə müavini, sonra Bakı şəhəri Lenin rayon partiya komitəsinin birinci katibi, 1948-49-cu illərdə Azərbaycan SSR Dövlət Nəzarəti nazirinin müavini vəzifələrində çalışmışdır.

Məmməd İskəndərov bir geoloq kimi elm sahəsində də səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. O, 1946-cı ildə namizədlik, 1957-ci ilddə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. Geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor M.İskəndərov haqqında 1949-cu il aprelin 18-də Moskvaya, SSRİ Nazirlər Sovetinə M.C.Bağırov tərəfindən göndərilmiş məktubda deyilir: "Bir neçə ildir ki, Orconikidzeneft dövlət planını yerinə yetirmir. Sizdən xahiş edirəm ki, bu vəzifəyə mühəndis-geoloq Məmməd Əbdül oğlu İskəndərovu təyin edəsiniz". Orconikidzenefti gerilikdən çıxaran bacarıqlı geoloq və təşkilatçı Leninneft trestinə keçirilmiş, 1951-53-cü illərdə Azərneft birliyinin baş mühəndisi və rəisin birinci müavini vəzifələrində işləmişdir. 1953-54-cü illərdə Azərbaycan KP Bakı şəhər partiya komitəsinin birinci katibi, 1954-59-cı illərdə Azərbaycan KP MK katibi, 1959-1961-ci illərdə Azərbaycan SSR nazirlər Sovetinin sədri vəzifələrində olmuşdur. 1961-ci il dekabrın 29-da Azərbaycan SSR Ali Sovetinin beşinci çağırış səkkizinci sessiyasında Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətiinin sədri seçilmişdir". (Bax: Musa Qasımlı, Cavid Hüseynov, Azərbaycanın baş nazirləri. Bakı, "Adiloğlu" nəşriyyatı, 2005-ci il, səh. 87-91).

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2011.- 16-18 iyul.- S. 15.