Göyçənin qisası qalır

(əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Əlbəttə, əsli-nəcabəti bilinməyən, kökü və ya nəsli yad millətlərə bağlı olan insanlardan milli maraqların toqquşduğu məsələlərdə axıra qədər etibar gözləmək, demək olar ki, mümkün olmur. Bu həmişə belə olmuşdur, indi də belədir. Ətrafınızda baş verən müxtəlif yönlü hadisələrə və həmin hadisələrə münasibətlərə fikir versəniz, belələrini elə ilk baxışdanca heç bir çətinlik çəkmədən görə bilərsiniz və görürsünüz də, əziz oxucular.

Kitabda belə incə məsələlər təbii formada və sadə bir dildə haqlı olaraq oxucuların nəzərinə çatdırılır. Bu isə əsərin qiymətini artırır, onu daha maraqlı, daha müasir, daha oxunaqlı edir.

Bir gün Cığal Həsən Qaraqoyunlu dərəsində yerləşən Cıvıxlı kəndindən evə qayıdırmış. Həddən artıq yorulmuş və yuxusuz olan Cığal bulaqlardan birinin başında dayanıb atı bir kola bağlayır, sərin sudan doyunca içəndən sonra bir daşa söykənərək azca dincəlmək istəyir. O, yuxuya gedir. Elə bu vaxt onu ermənilər yatmış halda tutub qollarını bağlayaraq Kəvər qalasına aparırlar. Bu tutulmada da Çarıq Mehralının və Kavıs oğlu Mədətin əli olur. Bir-iki aydan sonra Kəvər qalasından çıxarılıb Qarakilsə qalasına aparılan Cığal Həsən incə bir fənd və böyük qoçaqlıq göstərərək qaçır.

Bu hadisədən sonra Cığal Göyçədə qala bilməzdi. Onu hər yerdə axtarırdılar, bunun üçün isə müxtəlif fəndlərdən istifadə edirdilər. Ona görə də o, İrana getmək, bir müddət orada qalıb aranı soyutmaq istəyirdi. İrana keçmək də asan iş deyildi. Ora getmək istəyini heç kim bilməməli idi. İz itirmək üçün Cığal Həsən əvvəlcə Gədəbəyə gedib bir neçə gün orada qalır. Gədəbəydən gecə evə qayıdıb, yenə də bədxahların vasitəsilə ermənilərlə üzləşən Cığal Həsən bir neçə yəhərli atı tövlədən çıxarıb qovur. Atlar qaçırlar. Zil qaranlıq gecə olduğuna görə ermənilər atların ancaq ayaq səslərini eşidirlər, özlərini isə aydın görə bilmirlər. Onlar Cığal Həsənin ata minərək qaçdığını ehtimal eləyərək atların dalınca düşür, onları güllələyirlər. Bundan istifadə eləyən Cığal mühasirədən çıxır və bir neçə gündən sonra birtəhər İrana keçə bilir. Bir müddət orada qalıb yenidən geri öz kəndinə qayıdan Cığal Kəvərin Hətəmxanlı kəndinə köçmüş və xəstəlikdən ayaqları tutulmuş Nəsib oğlu Xanlardan məktub alır. Məktubdan məlum olur ki, arvadı Güləsər onu bu vəziyyətdə qoyub, Kovxa Cahangirə qoşulub qaçıb.

Əlbəttə, namus-qeyrət sahibi olan, el-oba dərdi çəkən və daim onun yanında olan insanlar belə bir namussuzluğu nəzərə almaya bilməzdilər. Belə də olur. Güləsər də, Kovxa Cahangir də öldürülür.

Müəlliflər həmin dövr hadisələrində Qaraqoyunluların da tutduğu yeri qələmə almış, Qaraqoyunlu Dərəsindəki kəndlərin hamısının adlı-sanlı, mərd, qoçaq insanlarının adlarını iftixarla çəkmiş, Salah kəndindən olan Hasança Paşanın ermənilərlə vuruşmalarda göstərdiyi igidlikləri isə fərəh hissi ilə xüsusi olaraq qeyd etmişlər. Qaraqoyunlunun mərd, qoçaq, yenilməz oğullarından biri olan, quşu göydə gözündən vura bilən Hasança Paşanın gülləsi ilə təkcə bir gündə dörd ermənini cəhənnəmə vasil elədiyini, top arabasını məhv etdiyini, Göyərçin kəndi yaxınlığında- Göyəmlidə gedən döyüşlərin birində Göyərçinli Hamzanı vuran ermənilərdən ikisini elə həmin andaca o dünyaya göndərdiyini xüsusi fəxrlə qeyd eləyirlər.

Zaman öz sözünü deyir, Cığal Həsən də, Topal Oruc da öz əcəlləri ilə bu dünya ilə vidalaşırlar və kəndin qədim qəbiristanlığında uluların, bir çox müqəddəslərin əbədiyyətə qovuşduğu torpağa tapşırılırlar.

Bundan sonra fələyin çərxi tərsinə dövran eləyir. Bütün Qərbi Azərbaycanda, ümumiyyətlə, Azərbaycanın hər yerində olduğu kimi, Göyçədə də öz havadarlarından həmişə ustalıqla istifadə eləyən daşnaklar Göyçə türklərini qırmağa, onları öz ata-baba yurdlarından qovmağa başladılar. Sağ qalanlar birtəhər, çətinliklə də olsa, kəndləri tərk eləyirdilər. Bir gündə Toxluca kəndindən 14 adam öldürülmüşdü. Uşaq-böyük, qadın-kişi, qoca-cavan, bir sözlə hamı başını götürüb birtəhər kənddən qaçmağa, canlarını qurtarmağa çalışırdılar. Kəndin üç cavanı- 25 yaşlı Ağəli, 10 yaşlı Qəmbər və 8 yaşlı Aydaş da qaçanlar arasında idilər. Zil qaranlıq bir gecə idi. Göz gözü görmürdü. Onlar qəbiristanlığın arasından keçib getməliydilər. Qəbiristana çatıb dayandılar. Ağəli sakitcə, pıçıltı ilə, yavaş-yavaş və ehtiyatla qəbiristanlıqda uyuyanların ruhuna dua oxudu. Elə bu anda onların üçünü də heyrət, qorxu və dəhşətli bir təəccüb hissi bürüdü. Üçü də onlara ünvanlanan səsləri eşidirdilər. Üçü də yerlərində quruyub qalmışdılar. O səslər onların üçünün də həmişə eşitdikləri doğma və əziz səslər idi. O səslər həmin qəbiristanlıqda əbədiyyətə qovuşan Cığal Həsənlə Topal Orucun səsi idi. Onlar fəryad qoparırdılar:

- Hara gedirsiniz? Niyə gedirsiniz? Nə vaxt qayıdacaqsınız? Axı Göyçənin qisası qalır! O qisası kim alacaq? -deyirdilər.

Necə qeyri-adi hadisədən yaranmış çox zərif, incə, əsl insana və insanlığa xas olan duyğularla dolu olan kövrək hiss, qəlbə asanca daxil olub qəflət yuxusunda yatmış olan şüurları oyadan, onu duymağa, düşünməyə, görməyə, götürməyə çağıran qeyri-adi bir hadisə!

Ancaq vətən, el-oba, doğma yurd, nəsil-kök qədri bilən, dünyada yaşadığı zaman ölümsüzlük qazanan babaların qeyrətinə söykənən, onların müqəddəs ruhlarının narahat olduğunu duyan və özü də qəlbən narahat olan müəlliflər bu zərif hissləri yaşaya və qələmə ala bilər. Kitabı oxuduqca aydın olur ki, Eldar İsmayıl və Hüseyn İsmayıl da belə müəlliflərdəndirlər.

Təsadüfi deyil ki, günlərin bir günü Eldar İsmayıl sərhəd rayonlarından birinə gedir. Elə bu zaman böyük bir durna qatarı Azərbaycan səmasından uçaraq Göyçə səmasına keçir. Əlbəttə, bu, Eldar İsmayıl kimi insana, onun kimi vətən oğluna, el-oba tərəfkeşinə, qəlbi bütün Türk dünyası ilə döyünən əsl türkə, onun kimi bir şairə təsir etməyə bilməzdi. Başqa heç bir imkanı olmayan Eldar İsmayıl ancaq:

Mən də qərib, sən də qərib,

Bu dərdimi qan, ay durna.

Göyçəmizdən keçər olsan,

Şah dağına qon, ay durna.

Qəbristanı gəz ahəstə,

Ruhlar qərib, ruhlar xəstə.

Qon anamın qəbri üstə,

Ağla, sızla, yan, ay durna.

- deməklə qəlbini boşaldır, az da olsa təsəlli tapır.

Kitabı oxuduqca, oxucuya aydın olur ki, tarixin müxtəlif dövrlərində həmişə olduğu kimi, bu dəfə də bizim köməyimizə Türkiyə, türk ordusu gəldi. Onların köməkliyi ilə daşnaklar doğma Azərbaycanımızın hər yerində olduğu kimi, ulu Göyçədə də öz layiqli cavablarını artıqlaması ilə aldılar və göyçəlilər öz doğma yurdlarına qayıtdılar.

1917-ci ildə Rusiyada çevriliş oldu. 1920-ci ildə rusların "Qırmızı Ordu", bizim isə "Qırmızı Ordu" deyil, "Qızıl Ordu" adlandırdığımız rus ordusu Ermənistana və Azərbaycana daxil oldu. Yeni bir quruluş- Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı yarandı. Azərbaycanın itkiləri daha da davam etdi.

Aşağıda itirdiklərimiz ərazilərin bəziləri haqda məlumat verilmişdir:

1920-ci ildə Qərbi Azərbaycanın hamısı itirildi.

1929-cu ildə Qazağın 5000 hektarlıq ərazisi, Cəbrayıl qəzasının Nüvədi, Ernəziz, Tuğud kəndləri ermənilərə verildi.

1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Azərbaycandan böyük deportasiyası oldu.

1969-cu ildə Tovuz rayonundan 760 hektar ərazi ermənilərə verildi.

1984-cü ildə Qazaxdan bir hissə verildi.

1988-ci il hadisələri nəticəsində Dağlıq Qarabağın hamısı, Aran Qarabağın isə çox böyük hissəsini ermənilər zəbt elədilər.

Ermənilər Azərbaycandan torpaq almağın yollarını yaxşı biliblər, bilirlər və bunun yollarını unutmayıblar.

"Göyçənin qisası qalır" adlı bu olduqca qiymətli tarixi romanı yazıb oxucuların sərəncamına verdiklərinə görə müəlliflərə bir oxucu kimi öz dərin minnətdarlığımı bildirirəm və gələcək yaradıcılıqlarında daha böyük müvəffəqiyyətlər arzulayıram.

Faiq Həsənov,

ATU-nun dosenti,

kimya elmləri namizədi

Ekspress.- 2011.- 16-18 iyul.- S. 18.