Mir Cəfərin məhkəməsi
necə hazırlanmışdır
(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)
Bağırov
və Şəkinski
Azərbaycanda ötən əsrin ən
qalmaqallı və indiyədək ətrafında
söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən
biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi
olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı
Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin
sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında
araşdırıb.
1937-ci ilin payızında Mir Cəfər
Bağırov sədaqətli silahdaşlarından biri olan
keçmiş müsavat əsgərini Kremlin Yejov-Mikoyan
caynağından xilas edə bilməmişdi. Moskva
"troyka"sının (üçlük) hökmü ilə
keçmiş "Hümmətçi"lərin
hamısı həbsə alınmışdılar.
Onların arasında Zaqafqaziya Sovet
Federativ Sosialist Respublikaları Xalq Komissarları Sovetinin sədri
Qəzənfər Musabəyov, Zaqafqaziya SFSR xalq torpaq
komissarı Dadaş Bünyadzadə, Azərbaycan Mərkəzi
İcraiyyə Komitəsinin sədri Sultanməcid Əfəndiyev,
SSRİ Xalq Yeyinti Sənayesi Komissarlığı Siyasi
İdarəsi rəisinin müavini Həbib Cəbiyev və
başqaları vardı.
1937-ci ildə Kirovabad Şəhər
Sovetinin sədri vəzifəsində işləyən
keçmiş hümmətçi Məmmədəmin Əhməd
oğlu Şəkinski SSR İttifaqı Xalq daxili İşlər
Komissarlığının 1937-ci il 5 avqust tarixli əmri əsasında
10 il müddətinə Rusiyanın Kolıma düşərgəsinə
sürgün olunmuşdur.
Jurnalist Mehdi Bəyazid 1996-cı il
oktyabr ayının 2-də "Naxçıvan" qəzetində
dərc olunmuş "Mən başımı
qılınclara verənəm" yazısından məlum
olur ki, M.Şəkinski "vəhşi Kolımada Hüseyn
Cavidlə görüşmüşdür".
O zaman işgəncələrə
məruz qalan Hüseyn Cavid də, Məmmədəmin Şəkinski
də yaxşı bilirdilər ki, onların Azərbaycanda
qoyub getdikləri övladlarına ilk növbədə Mir Cəfər
Bağırov qayğı göstərəcəkdir. Belə
də olmuşdur. Bunu arxiv materialları nümayiş etdirir.
Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsi
Siyasi Sənədlər Arxivində Azərbaycan Teatr
İnstitutunun təsis olunmasına aid materiallardan bəlli olur
ki, bu ali məktəb 1945-ci ildə Azərbaycan K(b)P MK-nın
M.C.Bağırov tərəfindən imzalanmış qərarı
əsasında yaradılmış və ona məşhur
aktyor Mirzağa Əliyevin adı verilmişdir. İnstitutun
ilk məzunları arasında "xalq düşməni"nin
qızı Turan Cavid də vardır. Hüseyn Cavidin
zavallı övladı 1950-ci ildə ali məktəbi bitirdikdən
sonra institutda saxlanılmış, teatrşünaslıq fənnindən
dərs demişdir.
Sibirdə "xalq düşməni"
Hüseyn Cavidlə görüşmüş "xalq
düşməni" Məmmədəmin Şəkinsinin ailəsi
də M.C.Bağırovun diqqətindən kənarda
qalmamışdı. M.Şəkinskinin ömür-gün
yoldaşı Əfşan xanım Əli Bayramov adına
toxuculuq fabrikində işləmiş, qızı Səltənət
Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutuna, iki oğlu - Hikmət
və Əkrəm Məşədi Əzizbəyov adına Azərbaycan
Sənaye İnstitutuna (indiki Neft Akademiyası - T.Q.) daxil
olmuşlar. Səltənət Şəkinskaya sonralar
tanınmış həkim-kardioloq, Hikmət Şəkinski
adlı-sanlı neftçi-alim kimi şöhrətlənmişlər.
1951-ci ildə Azərbaycan Sənaye
institutunun geoloji-kəşfiyyat fakültəsinin birinci kurs tələbəsi
Əkrəm Məmmədəmin oğlu Şəkinskinin
başına gətirilən hadisə isə Mir Cəfər
Bağırovun bilavasitə işə qarışmasına zərurət
yaratmışdı. Əllinci illərdə Azərbaycan Sənaye
İnstitutu partiya təşkilatına rəhbərlik
etmiş akademik İsmayıl İbrahimov 1995-ci ildə "Səda"
nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış
"Dövrüm haqqında" kitabında yazır:
"İnstitutun marksizm-leninizm kafedrasının müdiri
Petros Mosesov institutun rektoru, respublika ictimaiyyəti arasında
pak və prinsipial insan kimi hörmət qazanmış Saleh
Qocayev haqqında mənfi rəy yaratmaq üçün dəridən-qabıqdan
çıxırdı. Mosesovun Qocayevə qarşı irəli
sürdüyü ittihamlardan biri də bundan ibarət idi ki, Azərbaycan
Sənaye İnstitutunda "xalq dşməni"
uşaqları təhsil alırlar. Bu "xalq düşməni"
balasından biri də Əkrəm Şəkinski idi. Onun
atası Məmmədəmin Əhməd oğlu Şəkinski
həqiqətən 1918-ci ildə "Hümmət" təşkilatının
Aşqabad komitəsinin məsul katibi olmuş, Gəncədə
müsavat ordusunda xidmət etmişdi".
1951-ci ilin mart ayı. "Hümmət"çi
ata Krasnodar ölkəsində "Qaradənizneft"in
yataqxanasında komendant işləyir, Vətənə,
doğmalarına, xüsusilə sonbeşik oğlu Əkrəmə
qovuşmaq yolunda min bir əziyyətə dözürdü. Onun
xəbəri vardı ki, Əkrəm AzSİ-də oxuya-oxuya
axşamlar Bakı metrosunun tikintisində
çalışır. Gələcək geoloq-kəşfiyyatçının
burada işləməsinə şəxsən
M.C.Bağırov icazə vermişdi. Fəqət həmin il
Novruz bayramından sonra keçmiş müsavat əsgərinin
sonbeşik övladı daşnak professor ilə üz-üzə
gəldi. Mosesovun gözləri mühazirə zamanı orta cərgədə
əyləşmiş Əkrəm Şəkinsinin əlindəki
kağıza sataşdı:
- Bu nədir oxuyursan? Ver bura!
- Müəllim,
oxuduğumun sizin fənninizə dəxli yoxdur!
- Necə?! Dəxli yoxdur deyirsən?!!
Bütün auditoriya bu qeyri-adi səhnəni izləyirdi. Qəfil
sillə səsi... Əkrəm sillədən
də kəsərli baxışlarla professora baxa-baxa oxuduğu "namə"ni cibinə qoyub mühazirə zalını
tərk etdi.
1951-ci il martın 30-da baş vermiş hadisə AzSİ-nin partiya təşkilatının
(katibi İsmayıl İbrahimov idi - T.Q.) bürosunda müzakirə
edilir, elə müzakirə ilə də məhdudlaşır.
Şayiə yayılır ki,
guya Bağırov yoldaş demişdir ki, "xalq düşməninin oğluna
sillə vuran müəllim cəzalandırıla
bilməz". Bu barədə
akademik İsmayıl İbrahimov yuxarıda adıçəkilən kitabında
belə yazır:
"Bakı Şəhər
Partiya Komitəsinin təbliğat və təşviqat şöbəsinin
müdiri, indi də böyük hörmət bəslədiyim
bizim Nəsir İmanquliyevlə telefonla
baş vermiş əhvalatı ona söylədim. Məsələni çox çək-çevir
edib, P.Mosesovun partiyadan çıxarılmasını
rəva bildik. Saat dörddə hesabat-seçki
yığıncağı başlandı. Kommunistlər Mosesov haqqında qərarımızı bəyəndilər.
Amma onun özü yox idi. S.M.Kirov adına
Fizioterapevtik İnstitutunda
yatağa düşmüşdü.
Həmin
müalicəxananın baş
həkimi Gevorkov idi. Az
sonra Mosesov stasionardan çıxıb
evə qayıtdı.
Onun şəxsi işinə raykomun bürosunda baxıldı. Məsələ başqa yön aldı. O vaxt raykomun birinci katibi olan Qulam
Həsənzadə mənə
xəbər verdi ki, M.C.Bağırovun göstərişinə görə
P.B.Mosesov partiyadan çıxarılmayacaq, çünki
elə bir günah işlətməyib,
yəni onun vurduğu tələbə
"xalq düşməni"
sayılan Bakı şəhər milisinin sabiq rəisi Məmmədəmin Şəkinskinin
oğludur".
Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsi
Siyasi Sənədlər
Arxivində
"M.Əzizbəyov
adına Azərbaycan Sənaye İnstitutunun marksizm-leninizm
kafedrasının müdiri
Mosesov P.B. barəsində
M.Əzizbəyov
adına Azərbaycan Sənaye İnstitutunun marksizm-leninizm
kafedrasının müdiri
Mosesov P.B. kafedrasının
işinə rəhbərliyi
təmin etmədiyinə
və sovet pedaqoqu adına yaraşmayan hərəkətə
yol verdiyinə görə vəzifəsindən
kənar edilsin.
ÜİK(b)M
MK-dan bu qərarın təsdiq olunması xahiş olunsun.
Azərbaycan K(b)P MK-nın katibi M.C.Bağırov."
Mir Cəfər
Bağırovun imzaladığı
qərarla eyni vaxtda Moskvaya Mosesova haqsız cəza verilməsinə dair şikayət məktubları da göndərilmişdir. 1951-ci ilin may ayında ÜİK(b)P MK-nın elm və ali məktəblər
şöbəsinin müdiri
A.A.Jdanov Mosesovun vəzifəsindən kənarlaşdırılması
ilə əlaqədar
Azərbaycan K(b)P MK-dan
ətraflı məlumat
tələb etmişdir.
Cavab məktubunu M.C.Bağırovun tapşırığı
ilə Azərbaycan K(b)P MK katibi Həsən Həsənov
may ayının 10-da yola
salmışdır. Məktubda
deyilir:
"ÜİK(b)P
MK-nın elm və ali məktəblər şöbəsinin müdiri
A.A.Jdanov yoldaşa
M.Əzizbəyov
adına Azərbaycan Sənaye İnstitutunun marksizm-leninizm kafedrasının
müdiri professor Mosesov
P.B. dəfələrlə ciddi nöqsanlara yol vermiş, ondan tələb edilmişdir ki, özünün pedaqoji və elmi fəaliyyətində
əsaslı dönüş
yaratsın, 1949-cu il aprelin 12-də Azərbaycan
K(b)P MK Bürosunda Azərbaycan
Sənaye İnstitutu marksizm-leninizm kafedrasının
işi müzakirə
olunarkən qeyd olunmuşdur ki, kafedranın müdiri Mosesov P.B. kafedraya zəif rəhbərlik edir, bunun nəticəsidir
ki, müəllimlərin
mühazirələrində olduqca ciddi siyasi
qüsurlara yol verilir.
Professor Mosesov nəinki Azərbaycan K(b)P MK-nın və Bakı Komitəsinin göstərişlərinə
əməl etməmiş,
hətta bu il mart ayının 30-da sovet alimi adına
yaraşmayan hərəkətə
yol vermişdir: institutun iki fakültəsinin birgə
məşğələsində mühazirə zamanı geoloji-kəşfiyyat fakültəsinin
tələbəsinə sillə
vurmuşdur. Azərbaycan
K(b)P MK Bürosunun
1951-ci il 21 aprel tarixli qərarı ilə P.B.Mosesov kafedranın işinə rəhbərliyi təmin etmədiyinə və sovet pedaqoqu adına yaraşmayan hərəkətə yol verdiyinə görə Azərbaycan Sİ-nin marksizm-leninizm kafedrasının
müdiri vəzifəsindən
kənar edilmişdir".
Mir Cəfər
Bağırov Azərbaycan
rəhbərliyindən uzaqlaşdırılandan
sonra daşnak professorun yolunda da yaşıl işıq yandırılmışdır.
Azərbaycan Respublikası
Prezidenti İşlər
İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində
saxlanılan bəzi materiallarla
"Azərbaycan
K(b)P Mərkəzi Komitəsinin 1954-cü il
12 fevral tarixli büro iclasının protokolundan çıxarış
1925-ci ildən
ÜİK(b)P üzvü, partiya
bleti N470944, Petros Baqdasaroviç Mosesov yoldaşın S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universiteti marksizm-leninizm kafedrasının
müəllimi təsdiq
olunması barədə
ADU-nin rektorunun təklifi qəbul edilsin.
Azərbaycan KP MK katibi T.Yaqubov".
1954-cü ilin sentyabr ayında
isə Azərbaycan KP
MK-nın Elm və Mədəniyyət Şöbəsinin
müdiri Abdulla Bayramovun ünvanına Mosesov haqqında iki yerdən şanlı məktub daxil olmuşdur. Azərbaycan SSR Maarif naziri M.Məmmədovun 15 sentyabr tarixli məktubunda oxuyuruq: "Azərbaycan SSR Maarif Nazirliyi tarix elmləri doktoru, professor Petros Baqdasaroviç Mosesovun M.F.Axundov adına Azərbaycan
Pedaqoji Rus dili və Ədəbiyyatı
institutu marksizm-leninizm
kafedrasının müdiri
vəzifəsinə təsdiq
olunmasını Sizin müzakirənizə təqdim
edir. Mosesov yoldaşın şəxsi
işi əlavə olunur".
Mərkəzi Komitənin tapşırığı
ilə Mosesovun müəllim işlədiyi
Azərbaycan Dövlət
Universitetiindən göndərilmiş
xasiyyətnamədə isə
1951-ci ildə Məmmədəmin
Şəkinskinin oğluna
sillə vurmuş daşnak mələk donundadır:
"S.M.Kirov adına Azərbaycan
Dövlət Universiteti
marksizm-leninizm kafedrasının
professoru Petros Baqdasaroviç Mosesova
Xasiyyətnamə
Mosesov Petros Baqdasaroviç
milliyyətcə ermənidir,
1925-ci ildən Sov.
İKP üzvüdür.
Elmlər doktoru və
professor, Sov. İKP tarixi sahəsində yüksək ixtisaslı alimdir. O, 1949-cu ildən
hal-hazıra kimi Univesrsitetdə marksizm-leninizm
fənnindən dərs
deyir, 1930-cu ildən ali məktəb
müəllimidir. P.B.Mosesovun mühazirələri
və seminar məşğələləri
yüksək ideya-nəzəri
səviyyədə keçirilir.
Onun bilavasitə elmi rəhbərliyi ilə respublikanın bir sıra gənc mütəxəssisi dissertasiya
yazıb müdafiə
etmişdir.
Professoru Mosesov böyük
elmi-tədqiqat işi
aparmaqla yanaşı,
aspirantlara və dissertantlara səmərəli
rəhbərlik edir.
Mosesov yoldaş Sov. İKP tarixini təkbaşına
öyrənənlərin məsləhətçisi,
Azərbaycan KP Voroşilov
Rayon Komitəsinin mühazirəçilər
qrupunun rəhbəridir.
Xasiyyətinamə Azərbaycan
KP MK-nın Elm və Mədəniyyət şöbəsinə
təqdim olunur.
Universitetin rektoru Y.H.Məm-mədəliyev
Marksizm-leninizm kafedrasının müdiri
M.S.Səlimov"
(ardı
var)
Teyyub Qurban
Ekspress.-
2011.- 25-28 iyun.- S. 15.