Salnaməçi ilə son söhbət 18 il əvvəlin müsahibəsi

Bu yaxınlarda arxivimə baş vurub səliqə-səhman yaratmağa çalışırdım. Əlimə on səkkiz il bundan qabağın qaralaması keçdi.

O vədə yüz yaşı haqlayan Qulam Məmmədliylə görüşmüşdüm - Azərbaycan teatrının yaranışından bu yana bircə gününü ötürməyən, yazdıqları özü-özündən xəbərsiz salnaməyə çevrilən, tədqiqatçı, görkəmli jurnalist, ədəbiyyatşünas və teatrşünas, əməkdar mədəniyyət işçisi Qulam Məmmədliylə. 96 yaşlı mədəniyyət cəfakeşiylə yastığı başında kəlmə kəsmişdim.

Çətinliklə danışırdı. Buna görə də, ömrünün son dörd ilində xəstəlikdən əziyyət çəkən, gözləri görməyən, yalnız sol qulağı zəif də olsa eşidən Qulam müəllimin dilindən "qopardıqlarım" böyük qənimətdi. İki övlad, üç nəvə sahibiylə söhbəti olduğu kimi, nöqtəsinə-vergülünə toxunmadan verirəm. Nədən ki, üstündən iyirmi ilə yaxın vaxt ötən bu görüşün özü də artıq tarixdi...

- Bayaq arvad deyəndə ki, sizlərdən baş çəkməyə gələn var, çox sevindim. Adınız nə oldu?

- Seymur.

- Hə, Seymur bala, de görüm ədəbiyyatımızın vəziyyəti necədi? İstedadlı yazarlarımız var?

- Qulam müəllim, ədəbiyyat öz axarıynan gedir. İndi müharibədi deyə, gah görürsən ədəbi prosesdə nə isə süstlük var, gah da, nə bilim vallah... Amma yazarlar çoxdu. İstedadlılar da az deyil.

- Anar (yazıçı Anarı deyir - S.E.) buradadı, yoxsa hələ Turkiyədədi?

- Yox, gəlib, artıq burdadı. Nə lazım idi, Qulam müəllim?

- Bir xeyli vaxt bundan qabağın söhbətidi. Mənə demişdi türklər sənin "Molla Nəsrəddin" əsərin əsasında film çəkir. Heç bizdə bu barədə məlumat verən olmadı. Bir də deyirdi, "Ağ qonşu, qara qonşu" ("Ağ qoç, qara qoç"u nəzərdə tutur-red.), ya bilmirəm necə adlanır, əsər yazır. Bilmək istəyirdim görüm noldu onun o işi. Çoxdandı bizə gəlmir. Xəbərin yoxdu o işdən?

- Xeyr, heç nə eşitməmişəm bu barədə. Anar müəllimdən xahiş edərəm Sizə baş çəkər.

- Sonra, Rafael (yazıçı Rafael Hüseynovu nəzərdə tutur - S.E.) tarixi mövzuda əsər başlamışdı. Ondan da xəbərim yoxdu. Ta gəlib-getmir. Qılman da (yazıçı Qılman İlkin - S.E.) xeyli vaxtdı mənə dəymir.

- Rafael Hüseynovdan da xahiş edərəm yanınıza gələr.

- Onu mütləq görmək istəyirəm. Bir məsələ var, yəqin sən bilməzsən. Rafael Hüseyn Cavid haqqında yazanda rəhmətliyin evindən cib dəftərçəsini tapmışdı. Çox maraqlıdı. Cavidi 1937-ci ildə tutanda evini ələk-vələk eləyib, altını üstünə çevirmişdilər. Bəzi şeyləri yerindəcə məhv etmişdilər, nəyisə də daşıyıb aparmışdılar. Bəs, bu gündəlik, yox cib dəftərçəsi harada qalıbmış? Bax, onu öyrənmək istəyirəm Rafaeldən... Ay oğul, bu nə ömürdü mən yaşayıram. Elə bilirsən, mənə xoşdu. Nolsun bu qədər yaşamışam. Yeriyə bilmirəm, görmürəm, ağrıyıram, işləyə bilmirəm... Kimə lazım olurdum, axşam saat 10-da da olsa, yanıma gəlirdilər. Elə Rafael ozü. Bəs indi noldu? Niyə bu qapını açmaq istəmirlər? Yoxsa, Qulam Məmmədli daha heç kimə lazım deyil? Axı, o qədər ürəyimdə sözüm var.

- Qulam müəllim, Sizin qədrinizi bilənlər, xətrinizi istəyənlər çoxdu... Olar sual verim? Həyatınızda ən əlamətdar hadisələr...

- Birincisi, uşaq ikən dəmirçilik peşəsini atıb, mətbəədə yığıcı işləməyimdi. İkincisi, 1923-cü ildə Aşqabaddan Bakıya köçməyimdi. Üçüncüsü, 1927-ci ildə kooperativə yazılıb, 1930-cu ildə bax bu gördüyün mənzili almağımdı. Dördüncüsü isə, indiyə qədər mənə sədaqətli qalan bu arvadla ailə qurmağımdır (Qulam müəllimin həyat yoldaşı milliyyətcə rus olan Lida Andreyevnadı - S.E.). Altmış dörd ildi biz bir yerdə yaşayırıq. O, mənim ən yaxın yoldaşım, sirdaşımdı. İndiyə qədər yaşamağımın səbəbkarı da Lidadı.

- Sizin sonuncu işiniz - "Sizə kim lazımdır?" məlumat kitabınız gənc tədqiqatçılar üçün çox gərəklidi. Mənə elə gəlir, bu kitabı ərsəyə çatdırmaq üçün o biri əsərlərinizdən daha artıq vaxt - bütün ömrünüzü xərcləmisiz.

- Elədi. Ümumiyyətlə, mən qısa müddətə yaranan əsəri başdansovdu iş hesab etmişəm. Ömrü boyu yazdıqlarımın hamısı faktlar əsasındadı və xeyli vaxt hesabına meydana çıxıb. Bir dənə yalana, şişirtməyə rast gəlməzsiz. Ona görə də həmişə yazıya çox ciddi iş kimi baxmışam. Sözün məsuliyyətini bir an unutmamışam. Oxucu qarşısına qoyulan balaca məqalə də adi şey deyil. İllər sonra bu yazılanlar salnaməyə çevrilir. Dövrün, zamanın ab-havasını həmin sətirlərdən öyrənirik. Bu mənada riyakarlığa yol vermək olmaz, gələcək çaşa bilər...

Seymur Elsevər

Ekspress.- 2011.- 25-28 iyun.- S. 12.