Mir Cəfərin
məhkəməsi necə hazırlanmışdır
(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)
Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək
ətrafında söz-söhbətlərin
dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər
Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış
yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu
məhkəmə, onun necə
və kimlərin sifarişi
ilə hazırlanmasını
arxiv materialları əsasında araşdırıb.
Bağırov və Cəbrayıl
Ələsgərov
Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində
Mir Cəfər Bağırovla Cəbrayıl Ələsgərovun
işgüzar münasibətini
nümayiş etdirən bir
sənədlə də
tanış oldum.
1951-ci il iyul ayının 10-da M.C.Bağırovun
adına ünvanlanmış rəsmi məlumatda bildirilirdi
ki, SSRİ Nazirlər Sovetinin 1950-ci il 28 aprel tarixli 1777
nömrəli qərarı yerinə yetirilməmiş
qalır. Həmin qərarda göstərilirdi ki, SSRİ Nazirlər
Soveti SSRİ Neft Sənayesi Nazirliyinə və Azərbaycan
SSR Nazirlər Sovetinə tapşırmışdır ki,
1951-ci il iyul ayının 15-dək Oktyabr inqilabı adına
Bakı Neft texnikumu SSRİ Nazirlər Sovetinin "Başqa məqsədlər
üçün istifadədə olan məktəb
binalarının boşaldılması barədə" qərarına
müvafiq olaraq köçürülməmişdir. Elə həmin
gün, iyul ayının 10-da M.C.Bağırov bu məsələnin
həllini Cəbrayıl Ələsgərova həvalə
etmişdir. Məktəblər şöbəsinin müdiri
aylarla yerinə yetirilməmiş problemi doqquz gün ərzində
həll etmişdir. Şöbə müdirinin bilavasitə
birinci katibə yazdığı məktub arxivdə
saxlanılır. Tanış olun:
"Azərbaycan K(b)P MK katibi
M.C.Bağırov yoldaşa
Oktyabr inqilabı adına Neft Texnikumunun müvəqqəti
yerləşdiyi keçmiş 35 nömrəli məktəbin
binasının boşaldılması barədə
arayış
Sizi tapşırığınızla Razin adına qəsəbədəki
1 nömrəli peşə məktəbinin vəziyyəti ilə
tanış olaraq bu qənaətə gəldim ki, həmin
binada Neft Texnikumunu da rahatca yerləşdirmək
üçün tam şərait vardır. Bu məsələ
ilə əlaqədar iyulun 18-də Azərbaycan SSR nazirlər
Sovetinin sədri T.Quliyev yoldaşın yanında
müşavirə keçirildi və həm Bakı Neft
Texnikumunun və həm də 1 nömrəli peşə məktəbinin
eyni binada yerləşdirilməsi təklifi bəyənildi.
Qeyd etmək
lazımdır ki, 1 nömrəli peşə məktəbinin
binası olduqca baxımsız vəziyyətdədir. Binanın
təmiri neft texnikumunun və Respublika Əmək
Ehtiyatları İdarəsinin üzərinə qoyulmuşdur.
Neft texnikumunun hazırda yerləşdiyi bina
boşaldıqdan sonra Maarif Nazirliyinin balansına keçiriləcəkdir.
C.Ələsgərov 19 iyul 1951-ci il."
Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsində
Məktəblər Şöbəsinin müdiri vəzifəsində
işlədiyi müddətdə Cəbrayıl Ələsgərovun
Bolqarıstan səfəri də arxiv sənədlərində
əksini tapmışdır. 1951-ci ildə Mir Cəfər
Bağırovun xeyir-duası ilə Azərbaycandan
Bolqarıstana 14 nəfərdən ibarət nümayəndə
göndərilmişdi. Onların arasında Mərkəzi
Komitədən Cəbrayıl Ələsgərov, Azərbaycan
SSR Elmlər Akademiyasının akademik-katibi İmam Mustafayev,
Azərbaycan SSR nazirlər Soveti yanında Mədəni-Maarif
İşlər İdarəsi Komitəsinin sədri
Süleyman Rəhimov və başqaları vardı. Azərbaycan
nümayəndələri 1951-ci il fevralın 7-dən
martın 8-dək Bolqarıstan Xalq Respublikasında 60-dək
şəhər və kəndi gəzmiş, 50 türk və
bolqar məktəbində təhsilin quruluşu ilə
tanış olmuş, maarif və əkinçilik nazirliklərinə
baş çəkmiş, 11 elmi və mədəni mərkəzdə,
7 sənaye müəssisəsində, 3 ali məktəbdə
görüşlər keçirmişlər.
1951-ci il mart ayının 20-də Mir Cəfər
Bağırova təqdim olunmuş hesabatda oxuyuruq:
"Nümayəndə heyətinin üzvləri ilə
görüşlərdə, toplanış və
yığıncaqlarda bir milyonadək adam iştirak
etmişdir. 30 yerdə azərbaycan dilində radio verilişi təşkil
olunmuş, filmlərimiz nümayiş etdirilmişdir. Azərbaycan
artistlərinin iştirakı ilə beş dəfə konsert
verilmişdir.
Nümayəndə heyəti üzvlərinə dörd
minədək müxtəlif mövzularda suallar verilmişdir. Sualların
böyük qrupu dinə aiddir. Soruşulurdu ki, SSRİ-də
və Azərbaycanda din azaddırmı? Məscidlər
varmı? Ruhanilərə münasibət necədir? Din xadimləri
dövlətdən məvacib alırmı? Quran və
İslam Azərbaycan məktəblərində təlim
edilirmi? Xalqın və dövlətin dinə münasibəti
necədir?"
Mir Cəfər Bağırova təqdim olunmuş
arayışda Bolqarıstanda yaşayan türklərin
müraciətləri belə ifadə olunur: "Nə
üçün Bolqarıstanın türk əhalisindən
ibarət nümayəndə heyəti Azərbaycan SSR-yə
göndərilmir? Niyə Azərbaycandan Bolqarıstan türklərinə
dərsliklər, qəzet və jurnallar, bədii ədəbiyyat
göndərilmir? Bolqarıstanda türk məktəblərində
dərs demək üçün Azərbaycandan müəllimlər
gələrək pedaqoji tədris müəssisələrində
və ali məktəblərdə təhsil ala bilməzmi?"
Mir Cəfər Bağırova təqdim olunmuş
hesabatda "türk məktəblərinin vəziyyəti barədə"
hissə elə bil Cəbrayıl Ələsgərovun diktəsi
ilə yazılmışdı. Burada oxuyuruq:
"Bolqarıstanda türk məktəbləri həm zahiri
görünüşü, həm də tədrisin məzmunu
ilə fərqlənir. Bolqar məktəbləri yaxşı
binalarda, türk məktəbləri isə yararsız tikililərdə
yerləşdirilmişdir. Baş çəkdiyimiz türk məktəblərində
direktorlar bolqarlar idilər. Türk məktəblərində
işləyən pedaqoqların da əksəriyyəti
bolqarlardır. Bu məktəblərdə ana dili, ədəbiyyat,
riyaziyyat və təbiət fənləri türkcə,
coğrafiya, kimya, fizika, tarix və digər fənlər bolqar
dilində tədris olunur. Bir çox fənlərə dair
türk dilində dərsliklər yoxdur. Türk məktəblərinə
təlimati köməklik göstərilmir. Xalq maarifi
orqanlarında türklər və türk dilini mükəmməl
bilən işçilər çox azdır. Maarif nazirliyi
türk məktəblərinə istənilən köməkliyi
göstərmir. Mahal mərkəzi olan Staraya Zaqora şəhərindəki
Müəllimlər İnstitutunda vur-tut 132 nəfər
türk təhsil alır, 17 pedaqoqdan ancaq 3-ü
türkdür, digər müəllimlər də, institut
direktoru da bolqarlardır. Kolarovqrad şəhərində
müəllim kadrları hazırlayan türk gimnaziyası fəaliyyət
göstərir. Bu gimnaziya 1948-ci ilədək islam ruhani
kadrları hazırlayırdı. Gimnaziyada quran tədris
olunur. Quranın tədrisinə aid proqramın
hazırlanmasında baş müfti Akif Osmanov fəal
iştirak etmişdir. Maarif nazirliyi türk ədəbiyyatı
üzrə proqramı pantürkizm məzmununda qurmuşdur.
Gimnaziyada türk ədəbiyyatı kursu tədrisində
Nazim Hikmətə 5 saat, Səbahəddin Əliyə 2 saat
ayrılmışdır".
Arxiv materialları sübut edir ki, Azərbaycan və
Bolqarıstan arasındakı dostluq əlaqələrinin
yaranmasında Mir Cəfər Bağırov önəmli rol
oynayıb. Bu sahədə onun ən yaxın
silahdaşlarından biri də MK-nın Məktəblər
şöbəsinin müdiri Cəbrayıl Ağəli
oğlu Ələsgərov olmuşdur. 1952-ci ilin fevralında
Mir Cəfər Bağırovun tapşırığı ilə
o, Bolqarıstana işləməyə yola
düşmüşdür. Bir neçə il qabaq Azərbaycan
SSR Maarif nazirinin müavini olmuş partiya xadimi indi də
Bolqarıstan Xalq Respublikası Maarif nazirinin müşaviri vəzifəsində
çalışmışdır...
1954-cü ilin mart ayında Azərbaycana
qayıtmış C.Ələsgərov fəqət Mərkəzi
Komitədə rəhbər işinə bərpa edilməmişdir.
Mir Cəfərsiz MK-da keçmiş Məktəblər
şöbəsinin müdirinə yer
tapılmamışdır. Əslində, bu, elə C.Ələsgərovun
da ürəyindən olmuşdur. Azərbaycan Dövlət
Universitetinin sabiq rektorlarından biri indi də başqa ali məktəbin
işçisi olmuşdur. Azərbaycan Prezidenti İşlər
İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində Mərkəzi
Komitənin 1954-cü il 4 may tarixli 14 nömrəli qərarında
deyilir:
"V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət
Pedaqoji İnstitutunun direktoru haqqında
Ələsgərov Cəbrayıl Ağəli oğlu,
1931-ci il noyabr ayından Sov.İKP üzvü, partiya bileti
N1470389, V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji
İnstitutunun direktoru təsdiq edilməklə, H.M.Qədirov
yoldaş həmin vəzifədən azad olunaraq institutun elmi
işlər üzrə direktor müavini işinə
keçirilsin.
Sov.İKP MK-dan xahiş olunsun ki, bu qərarı təsdiq
etsin.
Azərbaycan KP MK katibi Mustafayev İ."
İki ildən sonra - 1956-cı ilin dekabrında İmam Mustafayev Cəbrayıl Ələsgərovu
vəzifəsindən kənarlaşdırmışdır.
Pedaqoji elmlər namizədini Sov.İKP tarixi kafedrasının müdiri əvəz etmişdir:
"V.İ.Lenin
adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun direktoru haqqında
Vəkilov Mehdixan Yusif oğlunun, 1939-cu ilin avqustundan Sov.İKP üzvü, partiya bileti N06628807, V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun direktoru təsdiq olunmasına dair Azərbaycan SSR maarif Nazirliyinin təklifi qəbul edilməklə, C.Ə.Əsləgərov həmin
vəzifədən azad
olunsun.
Azərbaycan
KP MK katibi İ.Mustafayev."
Təcrübəli maarif və dövlət xadiminə, 1938-46-cı illərdə
Azərbaycan parlamentinin
deputatına, Qırmızı
Əmək Bayrağı
və "Şərəf
Nişanı" ordenləri
ilə təltif olunmuş ləyaqətli şəxsiyyətə yuxarı
dairələrdə münasibətin
birdən-birə kəskinliklə
dəyişməsinin səbəbi
nə idi? Azərbaycan Respublikası
İşlər İdarəsi
Siyasi Sənədlər
Arxivində
"V.İ.Lenin adına
Pedaqoji İnstitutun keçmiş direktoru C.A.Ələsgərovun vəzifəsindən
kənarlaşdırılması səbəbləri barəsində
V.İ.Lenin adına
Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda aparılmış
yoxlamalardan (konkret hansı və nə vaxt aparılmış
yoxlamadan söhbət
getdiyi bəlli deyil, arxivdə buna dair heç
bir material yoxdur - T.Q.)
müəyyən edilmişdir
ki, müəllim hazırlığı işinin
yaxşılaşdırılmasında cüzi irəliləyişə
baxmayaraq, insitutun fəaliyyətində çox
ciddi nöqsanlar aradan qaldırılmamışdır.
İctimai fənlərin tədrisi
qeyri-qənaətbəxşdir, kafedralarda elmi-tədqiqat işləri aşağı
səviyyədədir. Tələbələrin politexnik hazırlığı
geridə qalır.
V.İ.Lenin adına
APİ-nin direktorluğu
tələbələrin azərbaycan
dilində dərsliklərlə
təmin olunması məqsədilə lazımi
tədbirlər görməmişdir.
C.A.Ələsgərov yoldaş institutun
direktoru kimi təhsil prosesinə dərindən nüfuz etməmiş, elmi-tədqiqat
işləri və kadrların elmi-nəzəri
səviyyəsinin yüksəldilməsi
məslələri ilə
səthi məşğul
olmuşdur.
Yoxlama zamanı 1956/570-ci tədris
ilində abituriyentlərin
qəbulu işində
də ciddi nöqsanlar aşkara çıxarılmışdır. C.A.Ələsgərov yoldaş
qəbul imtahanları
üzrə imtahan komissiyalarının tərkibinə
məsuliyyətsizcəsinə yanaşmış, nəticədə
instituta tələbə
adına layiq olmayan ləyaqətsiz
şəxslər yüksək
qiymətlə qəbul
olunmuşlar.
C.A.Ələsgərov yoldaşın instituta
rəhbərliyi vaxtında
maliyyə intizamının
kobudcasına pozulması
hallarına da yol verilmişdir ki, buna görə
o, Azərbaycan SSR Maarif
Nazirliyi tərəfindən
tənbeh almışdır.
C.A.Ələsgərov və institutun
partiya bürosunun keçmiş katibi H.Əliyev yoldaşlar özlərinin yanlış
rəhbərlik metodları
ilə kollektivdə narazılıq və qeyri-sağlam münasibət
yaratmışlar. 1956-cı il dekabr
ayında keçirilmiş
partiya hesabat-seçki
yığıncağında partiya bürosunun yeni tərkibin seçilməsi zamanı
kommunistlər C.A.Ələsgərova
etimad göstərməyərək,
onun namizədliyinin əleyhinə səs vermişlər.
Bütün bu şərh olunan səbəblərə
görə, Azərbaycan KP MK Bürosu özünün
1956-cı il 11 dekabr tarixli qərarı ilə C.A.Ələsgərovu
V.İ.Lenin adına Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun direktoru
vəzifəsindən azad etmişdir.
Hal-hazırda C.A.Ələsgərov yoldaş Azərbaycan
SSR Siyasi və Elmi Bilikləri Yayan Cəmiyyətin İdarə
Heyətinin məsul katibi vəzifəsində
çalışır və V.İ.Lenin adına APİ-nin pedaqogika
kafedrasında yarımştat vahidilə dərs deyir.
Azərbaycan KP MK katibi A.Bayramov."
(ardı var)
Teyyub Qurban
Ekspress.-
2011.- 21-23 may.- S. 15.