Əsrin qaz kəməri...

"İzmirdə qaz ixracına dair 15 sənəd, o cümlədən hökumətlərarası Saziş, 2017-ci ildən başlayaraq "Şahdəniz-2" layihəsi üzrə hasil olunacaq qazın Türkiyəyə satışına dair Saziş, "Şahdəniz-2" layihəsi üzrə hasil olunacaq qazın 2017-2042-ci illərdə Türkiyə vasitəsi ilə, BOTAŞ şirkətinin nəqliyyat şəbəkəsindən istifadə etməklə nəqlinə dair Saziş və s. imzalanıb".

Bu barədə ARDNŞ prezidenti Rövnəq Abdullayev ANS-ə müsahibəsində bildirib. Onun sözlərinə görə, üzərində 5 ildən artıqdır iş gedən bu sazişlər Azərbaycan qazının Türkiyə və Yunanıstan sərhədlərinə, eyni zamanda Türkiyə və Bolqarıstan sərhədlərinə nəql olunması üçün zəruri olan sənədlərin tam paketini təşkil edir: "Faktiki olaraq Xəzər dənizi regionunu Avropa ilə birləşdirəcək "Cənub qaz dəhlizi" layihəsinin gerçəkləşməsi üçün bütün şərait yaranıb".

Abdullayev qeyd edib ki, elə bir yeni tranzit mexanizmi yaradılıb ki, "indiyədək dünyanın heç bir yerində belə mürəkkəb və genişmiqyaslı layihə həyata keçirilməyib":Artıq bütün çətinliklər arxada qalıb. Biz artıq planlaşdırdığımız kimi, Azərbaycan qazının Avropaya nəql edilməsi üçün ən optimal layihənin seçimi prosesini davam etdirə bilərik...

Düşünürəm ki, seçim prosesini tezliklə, 2011-ci ilin sonu-2012-ci ilin əvvəllərində başa çatdıracağıq".

"Ümid", "Abşeron", "Azəri-Çıraq-Günəşli" blokunun dərin laylarından çıxarılacaq qaz və s. yataqlarla bağlı ARDNŞ planlaşdırır ki, 2025-ci ilədək Azərbaycanda təxminən 50 milyard kubmetr qaz hasil olunacaq. Bu həcmin əhəmiyyətli hissəsinin dünya bazarlarına çıxarılması üçün Türkiyə ilə birlikdə bu ölkənin ərazisindən keçəcək tamamilə yeni bir qaz kəmərinin inşası layihəsinin araşdırılması haqqında razılıq əldə edilib. "Bu, yeni bir kəmər olacaq və regionda qaz hasilatı həcmləri artıqca onun ötürücülük qabiliyyətini artırmaq mümkün olacaq. Bu layihə iki qardaş ölkə tərəfindən (xarici şirkətlərin dəvət edilməsi də mümkündür) həyata keçiriləcək. Biz bu boru kəməri layihəsi ilə bağlı bütün məsələləri 2012-ci il ərzində həll etmək və vaxt itirmədən inşaat işlərinə başlamaq istəyirik ki, 2017-ci ilin sonlarında - "Şahdəniz" layihəsinin 2-ci mərhələsi üzrə istismar başlayanda kəmər artıq hazır olsun. Düşünürəm ki, əgər Ulu öndər Heydər Əliyev "Azəri-Çıraq-Günəşli" yataqlarının birgə işlənməsi haqqında sazişi "20-ci əsrin sazişi" adlandırmışdısa, bu layihə 21-ci əsrin layihəsi olacaq və bu işin təşəbbüskarı - Azərbaycan Respublikasının möhtərəm Prezidenti İlham Əliyevin adı ilə bağlı olacaq", -deyə ARDNŞ rəhbəri bildirib.

Avropa Birliyi Azərbaycan və Türkmənistanla Transxəzər qaz boru kəmərinin hüquqi bazası üzrə danışıqlara başlayıb. Bu çərçivədə ilk görüşün bu yaxınlarda Brüsseldə keçirildiyini xatırladan xarici işlər nazirinin müavini Mahmud Məmmədquliyev deyib ki, danışıqlarda AB, Azərbaycan və Türkmənistanın nümayəndələri iştirak edib (AzərTAc).

Xatırladaq ki, sentyabrın 7-də AB Şurası Transxəzər layihəsi ilə bağlı Azərbaycan və Türkmənistan ilə danışıqlar aparmaq üçün Avropa Komissiyasına mandat verib. Transxəzər qaz kəməri təbii qazın Azərbaycan ərazisi vasitəsilə Avropaya nəqli üçün Xəzərin Azərbaycan və Türkmənistan sahillərini birləşdirəcək. Tengiz (Qazaxıstan) - Türkmənbaşı (Türkmənistan) - Bakı (Azərbaycan) - Tbilisi (Gürcüstan) - Ərzurum (Türkiyə) marşrutu ilə ildə 20-30 kubmetr təbii qazın ixracı nəzərdə tutulur. Layihənin dəyəri 7,9 milyard avro məbləğində qiymətləndirilir.

Danışıqların mövzusu

Azərbaycan və Türkmənistan nümayəndələri ilə Transxəzərə dair danışıqlarda Avropa Birliyinin energetika məsələləri üzrə komissarı Günter Ottingerin şəxsən özünün iştirak etdiyi bildirilir.

Danışıqların detallarına gəlincəsə, hələ ötən ay Ottingerin sözçüsü Marlen Holtsner "Deutsche Welle" radiosuna müsahibəsində bununla bağlı demişdi: "Biz aşağıdakı mövzular barədə danışıqlar aparmaq niyyətindəyik - borunun uzunluğu, Bakı və Aşqabadın ixrac edəcəyi qazın miqdarı, ekoloji aspektlər, sərmayələrin müdafiəsi".

Onun sözlərinə görə, kəmərin tikintisini müvafiq tenderi udacaq şirkətlər aparacaq.

Rusiya razı deyil

Bəlli olduğu kimi, Moskva Transxəzər qaz kəmərinin qəti əleyhinədir və bunu öz maraqlarına zidd sayır. Düzdür, Kreml bunu birbaşa bəyan etmir, bəhanə kimi Xəzərin statusunun çözülməməsini və dənizin dibi ilə çəkiləcək kəmərin onun ekologiyasını təhdid edə biləcəyini önə sürür, kəmər məsələsini Xəzərin "işlərinə kənardan qarışmaq" kimi təqdim edir.

Rusiya XİN-in sentyabrda yaydığı bəyanatda bildirilirdi ki, Xəzər regionunun işlərinə xaricdən müdaxilə bölgədə vəziyyəti gərginləşdirə və Xəzər dənizinin hüquqi statusuna dair aparılan beştərəfli danışıqlara mənfi təsir edə bilər: "Bu cür irimiqyaslı layihələrlə bağlı qərarlar bütün Xəzəryanı ölkələrin iştirakı ilə qəbul olunmalıdır. Ümid edirik ki, AB Şurası Rusiyanın və digər Xəzəryanı ölkələrin mövqeyinə diqqətlə yanaşaraq, bu formatla razılaşdırılmayan addımlardan çəkinəcək".

Rusiya prezidenti Dmitri Medvedyev isə oktyabrın ortalarında Transxəzərlə bağlı RF Təhlükəsizlik Şurasının xüsusi toplantısını keçirmişdi. Medvedyev həmin toplantıda layihəni "kifayət qədər mürəkkəb məsələ" adlandırmışdı: "Bu məsələ Xəzərin daxili dəniz kimi statusundan birbaşa asılıdır və Xəzər sammitinə daxil olan bütün ölkələrin mövqeyinin razılaşdırılmasını tələb edir. Burada hüquqi statusla bağlı və ekoloji xarakterli məsələlər var. Biz hazırda Xəzər dənizi hövzəsində nələrin baş verdiyinə diqqət ayırmalıyıq.

Aydındır ki, ayrı-ayrı ölkələr, Avropa Birliyi və bizim digər tərəfdaşlar enerjidaşıyıcılarının tədarükünün diversifikasiyası barədə düşünürlər. Mən ümid edirəm ki, energetika sahəsində müxtəlif prosedurlar üzərində düşünən bizim tərəfdaşlar həm də əvvəllər qəbul edilmiş anlaşmalara əməl edəcəklər. Hər bir halda Rusiya federasiyası öz mövqeyinə formulə etməli və bizim Xəzərdəki tərəfdaşların nəzərinə çatdırmalıdır".

Aşkar görünür ki, Rusiya Transxəzərə sadəcə etiraz etməklə qalmayacaq və layihənin baş tutmaması üçün əlində olan bütün təzyiq rıçaqlarından istifadə etmək niyyətindədir.

AB: "Bu kəmər bizə lazımdır"

Artıq Brüssel və Aşqabad Moskvadan səslənən bəyanatlara sərt reaksiya veriblər. AB-nin energetika komissarı Günter Ottinger Moskvaya məsləhət görüb ki, Transxəzər layihəsinin reallaşmasına mane olmasın. "Əgər rusiyalılar Aşqabad və Bakıya təzyiq göstərmək istəsələr, mənim "qaz Rusiya üçün siyasi alət deyil" tezisinə inamım azalacaq", - deyə Avrokomissar bildirib.

Ottingerin sözçüsü Marlen Holtsner isə xüsusilə vurğulayıb ki, Avropa Azərbaycan və Türkmənistandan qazı birbaşa idxal etmək istəyir, odur ki, "bu kəmər (Transxəzər -red.) bizə lazımdır".

Xəzər dənizinin statusunun olmaması ilə bağlı AB rəsmisi qeyd edib ki, yekun razılaşmada bu barədə bir ifadə olmayacaq: "Biz belə bir mövqedə dururuq ki, Xəzərin bölgüsünə dair mübahisələr Transxəzər borusunun tikintisinə təsir etməyəcək. Çünki boru Azərbaycan və Türkmənistan əraziləri ilə çəkiləcək və Xəzərin statusundan asılı olmayaraq digər hövzə dövlətlərinin bu tikintini dayandırmaq hüququ yoxdur. Söhbət bir şeydən gedir - biz enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsində onların mövqeyini nə dərəcədə nəzərə alacağıq. Şübhəsiz ki, tikintinin özü ən yüksək standartlara, o cümlədən ekoloji standartlara cavab verəcək".

Holtsner bu fikirdədir ki, Transxəzər borusu layihəsində Rusiya həlledici səsə malik deyil, Moskva yalnız tövsiyə və təklif verə bilər.

AB rəsmisi həmçinin bəyan edib ki, Rusiyanın "Cənub axını" layihəsi Avropanın Transxəzər və "Nabucco" planlarına təsir edə bilməz: "Biz birbaşa Xəzəryanı ölkələrdən qaz almaq istərdik. "Cənub axını" Avropa üçün əlavə qaz təchizatı mənbəyi olacaq yeni qaz kəməridir, amma o, "Cənub dəhlizi" və ya "Nabucco" qədər prioritetə malik deyil".

Yeri gəlmişkən, AB bu günlərdə "Cənub dəhlizi" kəmərlərinə rəqib olan "Cənub axını"na müəyyən əngəl yaradıb. "Qazprom"un bu layihəsində Avropa Birliyinin aparıcı ölkələrinin iri şirkətlərinin ("Eni" (İtaliya), EDF (Fransa) və "Wintershall" (Almaniya)) pay sahibi olmasına baxmayaraq Brüssel Rusiya şirkətinin "Cənub axını" qaz kəmərinə xüsusi hüquqi status verilməsi barədə təklifini rədd edib.

Aşqabadla Moskva arasında "soyuq savaş"

Bu günlərdə Avstriya prezidenti Haynts Fişer Xəzərin bu və o tayında - Bakıda və Aşqabadda olaraq "Nabucco" üçün lobbiçilik etmişdi. Türkmənistan prezidenti Qurbanqulu Berdiməhəmmədov avstriyalı həmkarı ilə görüşündə bəyan etmişdi ki, Aşqabad və Avropa Birliyi türkmən qazının Avropaya tədarükünü təmin edəcək hüquqi baza üzərində işə başlayır. Artıq tərəflərin energetika strukturlarının rəhbərlərinin və ekspertlərinin iştirakı ilə xüsusi işçi qrup yaradılıb.

Maraqlıdır ki, Fişer Aşqabadı tərk etdikdən sonra Türkmənistan Rusiyaya qarşı sərt bəyanatla çıxış etmişdi.

Türkmənistan XİN-ə görə, Aşqabadın energetika sahəsində Avropa Birliyi ilə yaxınlaşmasına Rusiyanın rəsmi strukturlarının mövqeyi anlaşılmazdır. "Xəzər regionundan təbii qazın Avropaya nəqlinə dair sənədin razılaşdırılması üzrə maraqlı tərəflərin iştirakı ilə danışıqlar prosesinə start verilib. Hazırda enerji bazarının suveren və bərabərhüquqlu subyektləri arasında normal, sivil əməkdaşlıq prosesi gedir. Amma təəssüf ki, bu, Rusiyanın bəzi rəsmi şəxsləri və KİV-i tərəfindən qeyri-adekvat reaksiya ilə qarşılanır", - deyə Türkmənistan XİN bildirmişdi.

Aşqabad həmçinin boru kəməri layihələrinin siyasiləşdirilməsinin əleyhinə olduğunu bəyan etmişdi: "Transxəzər marşrutunun həyata keçirilməsi siyasi konyunkturun diqtəsi ilə kiminsə maraqlarına toxunmaq deyil, ölkənin iqtisadi inkişafının tələbatı, layihənin bütün iştirakçıları üçün qarşılıqlı real faydalar, öz resurs bazasının əsaslandırılmış qiymətləri ilə şərtlənir. Avropa istiqamətində enerjidaşıyıcılarının ixracı Türkmənistanın beynəlxalq strategiyasının istiqamətlərindən biridir. Transxəzər layihəsi isə bu kontekstdə açar sayılır. Avropalı tərəfdaşlarla danışıqlar işgüzar və konstruktiv əsasda aparılır və davam etdiriləcək".

Beləliklə, artıq Moskva ilə Aşqabad arasında "soyuq savaş"ın başladığını demək olar.

Üç kəmər bir "dəhliz"ə sığmaz

Məlum olduğu kimi, oktyabrın 25-də İzmirdə ARDNŞ, BP-Azərbaycan və BOTAŞ qaz sazişləri paketini imzalayıblar. Paketə "Şahdəniz"in ikinci mərhələsindən sonra Azərbaycan qazının Türkiyə üçün qiyməti, 2017-ci ildən sonra bu yataqdan Türkiyəyə qaz tədarükünün həcmi, eləcə də Azərbaycan qazının Türkiyə ərazisindən nəqli üçün tranzit sazişi məsələləri daxildir. Tranzit müqaviləsi "Cənub dəhlizi" çərçivəsində Azərbaycan qazının Avropaya nəqli layihələrinin həyata keçirilməsi üçün lazımdır. "Şahdəniz-2" çərçivəsində Azərbaycan Avropaya 10 milyard kubmetr həcmində qaz tədarük etməyi planlaşdırır.

Türkiyə və Azərbaycan arasında qazın tranziti ilə bağlı imzalanan hökumətlərarası sazişdən sonra artıq Azərbaycan qazının Avropaya nəqli yolunda maneələr qalmayıb. Türkiyənin energetika naziri Taner Yıldızın sözlərinə görə, "2017-ci ilin sonu - 2018-ci ilin əvvəlinədək "Şahdəniz-2" yatağından Azərbaycan qazı Avropaya çatdırılacaq".

Azərbaycan qazını "Cənub dəhlizi" ilə Avropaya çatdırmağa üç kəmər - "Nabucco" (Türkiyənin "Botaş", Avstriyanın OMV, Almaniyanın RWE, Bolqarıstanın "Bulgargaz", Rumıniyanın "Transgaz", Macarıstanın MOL şirkətləri), TAP (İsveçrənin EGL, Norveçin "Statoil" və Almaniyanın "E.ON Ruhrgas" şirkətləri) və İTGİ (Türkiyə-Yunanıstan-İtaliya / İtaliyanın "Edison" və Yunanıstanın DEPA şirkəti) layihələri iddia edir. Onlar artıq "Şahdəniz" konsorsiumuna öz təkliflərini veriblər.

ARDNŞ prezidenti Rövnəq Abdullayev bu günlərdə bildirmişdi ki, "Şahdəniz" konsorsiumu Avropaya qaz nəqlinin marşrutu ilə bağlı "oktyabr-noyabr aylarında qərar verəcək".

Dünənsə Abdullayev ANS-ə deyib ki, seçim prosesini 2011-ci ilin sonu-2012-ci ilin əvvəllərində başa çatdıracaqlar.

Azərbaycanın bu üç kəmər layihəsi arasında necə seçim edəcəyi hələlik aydın deyil. Üstəlik, BP ötən ay ortalığa 4-cü variantı - SEEP layihəsini (Azərbaycan-Türkiyə-Bolqarıstan-Rumıniya-Macarıstan) ortaya atıb. ARDNŞ prezidenti BP-nin 4-cü variantın da maraq doğurduğunu vurğulayıb.

Hazırda üç kəmər layihəsi arasında qızğın rəqabət gedir. Bu rəqabətdə İTGİ üçün lobbiçilik edən Yunanıstan xüsusilə seçilir. Bu günlərdə Yunanıstanın enerji naziri Corc Papakonstantinu Bakıda səfərdə olub və Yunanıstan prezidenti Karolos Papulyasın məktubunu Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevə təqdim edib. Afina İTGİ-nin digər kəmər layihələrindən "üstün, kommerisya baxımından ən sərfəli, ən optimal, ən dolğun, ən ucuz və tez başa gələ bilən" variant olduğunu iddia edir. Yunanıstan bu iddiasını "tutarlı" arqument-şirnikləndirmə ilə gücləndirir: "ARDNŞ DEPA-nın noyabrda keçiriləcək özəlləşdirilməsində iştirak etsə, şad olardıq".

"Nabucco" dirçəlir?

Təbii ki, Azərbaycan üçün qazın iki cəhətdən önəmi var: mənfəət gətirəcək xammal kimi və güclü siyasi əlaqələr qurmaq üçün vasitə kimi.

Bir çox ekspertlərə görə, birinci ilə bağlı "Nabucco" Azərbaycanın tələblərinə tam cavab vermir. Ən azı ona görə ki, bu meqalayihədir - bahalıdır və tikintisi vaxt aparacaq.

Layihənin kommersiya baxımından özünü doğrultması da mübahisə predmetidir. Üstəlik, OMV şirkəti artıq elan edib ki, "Nabucco"nun istismara verilməsi 2018-ci ilədək təxirə salınır.

Digər tərəfdən, TAP və İTGİ "Şahdəniz-2"yə iddia edirsə, "Nabucco" kəmərinin doldurulması üçün Xəzərin o tayındakı qaza da (həmçinin başqa mənbələrə də) ehtiyac var. Yəni "Nabucco"nun təkliflərini iki və ya daha çox təchizatçı ilə necə razılaşdırıb uzlaşdıracağı mürəkkəb proses kimi görünür.

Məsələnin siyasi tərəfinə, Avropanın Rusiya qazından asılılığını azaltmağa və ya AB-nin daha çox "Nabucco"ya dəstək verməsinə gəlincəsə, Azərbaycan ən yüksək səviyyədə Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təminatında iştirakını dəfələrlə bəyan edib. "Cənub dəhlizi"ndəki digər kəmərlərin, eləcə SEEP-in də təxminən hədəfi eynidir - Azərbaycan qazını AB üzvü olan Cənub-Şərqi (Balkan) və Mərkəzi Avropa ölkələrinə çatdırmaq.

Bununla belə, AB-nin Transxəzər danışıqlarına başlaması, Türkmənistanın böyük qaz ehtiyatları ( Türkmənistanın "Cənubi Yoltan" yatağının şərqində dünyanın ikinci qaz ehtiyatlarına malik yatağı tapılıb. Bu yatağın ehtiyatları minimum 13 trilyon kubmetr, maksimum isə 21 trilyon kubmetrdir) "Cənub dəhlizi"ndə "Nabucco"nun şansını yenidən dirçəldir.

Yeri gəlmişkən, "Nabucco" konsorsimunun rəhbəri Reynhard Mitçek bildirib ki, "Nabucco" layihəsinin yenidən nəzərdən keçirilmiş qiyməti mövcud 11 milyard dollardan artıq olmayacaq. "Bloomberg" agentliyinin xəbərinə görə, Mitçek qaz nəqlinə dair sazişin noyabrda imzalanacığını deyib: "Gələn ilin payız-yay aylarında isə açıq mövsüm başlayacaq".

Konsorsium 2013-cü ilin əvvəlində yekun sərmayə haqqında qərar qəbul etmək və elə həmin ilin sonunda borunun tikintisinə başlamaq niyyətindədir.

Və XXI əsrin kəməri...

Maraqlıdır ki, İzmirdə imzalanan Azərbaycan-Türkiyə qaz sazişləri barədə məlumat verən ARDNŞ prezidenti deyib ki, iki qardaş ölkə yeni bir qaz kəmərinin inşası layihəsinin araşdırılması haqqında razılıq əldə edib. Bu kəmərin layihəsi ilə bağlı bütün məsələlərin 2012-ci il ərzində həll edilməsinə çalışılacaq ki, 2017-ci ilin sonlarında - "Şahdəniz" layihəsinin 2-ci mərhələsi üzrə istismar başlayanda kəmər artıq hazır olsun. Abdullayev bu kəməri "21-ci əsrin layihəsi" adlandırıb...

X.Rüstəm

Ekspress.- 2011.- 28 oktyabr.- S.7;11.