Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

Azərbaycan bolşeviklərinin birinci qurultayında yekdilliklə qurultayın fəxri rəyasət heyətinə seçilmiş Lev Davidoviç Trotski dörd ildən sonra, 1924-cü ildə Bakıya gəlmişdir. 1917-ci il oktyabr silahlı üsyanının təşkilatçılarından birini, tanınmış siyasi xadimi Azərbaycan ictimaiyyəti, ilk növbədə "Hümmət"çilər və sıravi bolşeviklər səmimiyyətlə qarşılamış, bu tarixi səfər barədə sənədli film çəkilmişdir. On iki ildən sonra isə SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığının əmri əsasında "Hümmət"çilər də "əksinqilabi trotskiçisi" kimi həbsə alınıb güllələnmişlər.

Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının doqquzuncu cildində Trotski və trotskizm haqqındakı məqalədə (bax: ASE. IX cild, Bakı, 1986, səh.360-361) oxuyuruq: "L.D.Trotski (Bronşteyn) 1901-03-cü illərdə iskraçı olmuş, RSDFP-nin 2-ci qurultayından sonra menşeviklərə qoşulmuşdur. 1912-ci ildə trotskiçilər RSDFP-dən qovulmuş bütün opportonistləri birləşdirərək Avqust antipartiya bloku yaratmışdılar. Trotskizm Birinci dünya müharibəsi dövründə beynəlxalq sentrizmin tərkib hissəsi idi və imperializm dövründə proletar inqilabının əvvəlcə bir neçə və ya hətta ayrılıqda götürülmüş bir ölkədə qələbəsinin mümkünlüyü haqqında Lenin müddəasına, bolşeviklərin imperialist müharibəsini vətəndaş müharibəsinə çevirmək şüarına qarşı çıxırdı. 1923-24-cü illərdə trotskizmin antipartiya cərəyanı kimi formalaşması başa çatdı. Trotskiçilər leninizmi təftiş etməyə, onu trotskizmlə əvəz etməyə, partiyanı parçalamağa, MK-da rəhbərliyi ələ keçirməyə cəhd göstərirdilər. Partiya trotskizmə qarşı qəti mübarizə aparırdı. ÜİK(b)P-nın on beşinci qurultayı (1927) trotskizmin ideyaca və təşkilatca darmadağın olunmasını başa çatdırdı. Bu işdə İ.V.Stalinin xidməti böyük idi. Trotski antisovet fəaliyyətinə görə 1929-cu ildə SSRİ-dən sürgün edildi və 1932-ci ildə sovet vətəndaşlığından məhrum olundu".

Cəsarətli siyasi xadim mühacirətdə də mübarizəsini davam etdirmiş və altmış bir yaşında, 1940-cı il avqustun 21-də sui-qəsd nəticəsində dünyasını dəyişmişdir. SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığının 1936-cı il 5 avqust və 1937-ci il 30 iyul tarixli qərarları əsasında repressiyaya məruz qalmış "Hümmət"çilərin istintaq materiallarında onun adı da hallandırılır. Azərbaycan bolşeviklərinin birinci qurultayının nümayəndələri olmuş "Hümmət" partiyasının üzvlərinin istintaq materiallarına diqqət yetirin:

İBRAHİM ABDULLA OĞLU EMİNBƏYLİ. Azərbaycan KP MK-nın M.C.Bağırov tərəfindən imzalanmış qərarları ilə bir sıra məsul vəzifələrdə, o cümlədən Mətbuatda dövlət sirlərini mühafizə edən baş idarənin (Qlavlitin) rəisi, Azərbaycan K(b)P Mərkəzi Komitə üzvü. 1937-ci il yanvarın 28-də həbs olunmuşdur. SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyası Səyyar Sessiyasının (Matuleviç, Zaryanov, Jiqur) iclas protokollarından:

MÜSTƏNTİQ - Qlavlitin rəisi kimi siz nə üçün özünüzdə istifadəsi qadağan edilmiş "Lenin və Trotskinin köhnə "İskra"sı", M.Hüseynovun "Müsavat partiyası keçmişdə və hazırda" kitablarını saxlayırdınız?

EMİNBƏYLİ - Qlavlitin rəisi kimi mən belə kitabları saxlaya bilərdim.

1937-ci il oktybrın 12-də SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının qərarı ilə "əksinqilabi trotskiçi-zinoyevçi terrorçu təşkilatın üzvü" kimi ən ağır cəzaya - güllələnməyə məhkum edilmişdir. 1955-ci il dekabrın 10-da SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyası 1937-ci il 12 oktyabr tarixli hökm cinayət tərkibi olmadığına görə ləğv edilmişdir. Başqa sözlə, Mir Cəfər Bağırov tərəfindən rəhbər vəzifəyə irəli sürülmüş İbrahim Eminbəyli bəraət almışdır. Onda M.C.Bağırovun günahı nədir?

XULUFLU VƏLİ MƏMMƏDHÜSEYN OĞLU. Azərbaycan bolşeviklərinin birinci qurultayının nümayəndəsi. "Hümmət" partiyasının Gəncə qəza təşkilatını təmsil etmişdir. 1937-ci il yanvarın 28-də həbs olunmuşdur. Axtarış zamanı evindən Trotskinin, Zinoyevin, Buxarnin, Kamenevin kitabları çıxmışdır. Moskva üçlüyünün hökmü ilə 1937-ci il oktyabrın 3-də güllələnmişdir. 20 il sonra, 1957-ci ildə SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının qərarı ilə bəraət almışdır.

Mir Cəfər Bağırovun Azərbaycan SSR Daxili İşlər komissarı və Dövlət Siyasi İdarəsinin sədri işlədiyi dövrdə Ümumittifaq Yeni Türk Əlifbası Komitəsinin təlimatçısı, Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun elmi katibi və digər vəzifələrdə çalışmışdır. M.C.Bağırovun Azərbaycan K(b)P Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi işlədiyi dövrdə isə "Hümmət"çi alim 1936-37-ci illərdə SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan filialı Tarix İnstitutunun direktor müavini və Azərbaycan Şura Ensiklopediyasının nəşri üzrə Komitənin elmi katibi təyin olunmuşdur. 1937-ci il oktyabrın 3-də Vəli Xulufluya, 1956-cı il mayın 17-də Mir Cəfər Bağırova daşnakların və rus şovinistlərinin eyni mərkəz nöqtəsindən atəş açılmışdır.

BALABƏY CABBAR OĞLU HƏSƏNBƏYOV. Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının birinci (gizli) qurultayında "Hümmət"in Gəncə təşkilatını təmsil etmişdir. O, 1899-cu ildə Gəncə şəhərində anadan olmuşdur. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti illərində Moskvada Qırmızı Professura institutunu bitirmiş, bir sıra məsul vəzifələrdə çalışmışdır. 1936-cı il mart ayının 30-də Azərbaycan KP(b)P Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi M.C.Bağırovun imzaladığı qərarla Azərbaycan Şura Ensiklopediyası iqtisadiyyat və kənd təsərrüfatı şöbəsində redaktor vəzifəsində çalışmışdır. Professor Balabəy Həsənbəyovun fəaliyyətinin son dövrü Bakı Dövlət Universiteti ilə bağlıdır. Məlum olduğu kimi, 1919-cu il sentyabrın 1-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin qərarı ilə təsis olunmuş Bakı Dövlət Universiteti Azərbaycan K(b)P MK-nın 1930-cu il 30 mart tarixli qərarı ilə (o zaman Azərbaycana Naneyşvili, Stasova, Dumbadze, Kaminskiy, Kirov, Mirzoyandan sonra Gikalo rəhbərlik edirdi - T.Q.) ləğv edilmişdi. Sovet Azərbaycanın ilk türk rəhbəri M.C.Bağırov 1934-cü il may ayının 7-də Bakı Dövlət Universitetinin yenidən təsis olunması qərarına imza atmışdır. Azərbaycanın tanınmış iqtisadçı alimi, Azərbaycan K(b)P MK üzvü B.Həsənbəyov bu böyük elm və tədris ocağının rektorlarından biri olmuşdu.

Azərbaycan Respublikası Dövlət Təhlükəsizliyi Nazirliyinin arxivində Balabəy Cabbar oğlu Həsənbəyovun istintaq işi 12493 nömrəli qovluqda saxlanılır. Burada oxuyuruq: "...Həsənbəyov müxtəlif məsələlər üzrə partiyanın yeritdiyi xəttə əksinqilabi trotskiçi böhtanlar atmışdır. 1936-cı ildə Həsənbəyov marksizm-leninizm institutunun işçilərinin və tələbələrinin partiya iclasında əksinqilabi trotskiçi kimi çıxış etmişdir. Mir Cəfər Bağırovun imzaladığı qərarla 1935-ci ildən Azərbaycan Dövlət Universitetinin rektoru vəzifəsində işləyən professor Balabəy Həsənbəyov SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının 1937-ci il 11 oktyabr tarixli hökmü ilə ən ağır cəzaya - güllələnməyə məhkum edilmişdir. Bu hökm 19 ildən sonra, 1956-cı il sentyabrın 15-də ləğv olunmuşdur".

Həmin hərbi kollegiyanın 1956-cı il aprelin 26-da çıxardığı qərarla M.C.Bağırov da güllələnmişdir. Bu əsassız hökm əlli beş ildir niyə qüvvədən düşmür? Mir Cəfər Bağırov haqqında ədalətsiz qərarı SSRİ dağılandan sonra da qüvvədə saxlayanlar onun rektor vəzifəsinə irəli çəkdiyi Balabəy Həsənbəyova da qara eynəklə baxırlar.

2000-ci il fevral ayının 10-da "Bakı Universiteti" qəzeti "BDU-nun salnaməsindən yarpaqlar" sərlövhəli ayrıca bir səhifə çap etmişdir. Burada Universitetin ilk rektoru V.İ.Razumovskidən tutmuş ta hazırkı başçısı A.İ.Məhərrəmovadək bütün rektorlar barəsində qısaca məlumat verilmişdir. M.K.Ələkbərlidən sonra Əziz Əliyev gəlir. 1935-ci il yanvar ayının 20-də rektor olmuş Balabəy Həsənbəyov ixtisara düşüb. Hansı səbəblərlə? Qeyd edək ki, 1991-ci ildə yaradılmasının 70 illiyi ilə əlaqədar tarixşünas Aslan Atakşiyevin "Bakı universiteti" nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış "BDU-nun tarixi" kitabının birinci cildində universitetin rektorları sırasında B.Həsənbəyovun da adı və fotoşəkli verilmişdi.

SULTANOV HƏMİD HƏSƏN OĞLU. Azərbaycan K(b)P-nin birinci qurultayının "Hümmət"çi nümayəndəsi 1889-cu il may ayının 5-də Qazax qəzasının Şınıx Ayrım kəndində anadan olmuşdur. Onun həyat və fəaliyyəti barədə ASE-nin doqquzuncu cildində (1986. səh.72) geniş məqalə verilmişdir. Həmid Sultanov on yeddi yaşında, 1906-cı ildə Bakıya gəlmiş, Balaxanı və Ramana neft mədənlərində işləmişdir. 1909-1913-cü illərdə Almaniyada Leypsiq Politexnik İnsititutunda təhsil almışdır, Bakıya qayıtdıqdan sonra, bir sıra neft mədənlərində müdir müavini və müdir işləmişdir. 1917-ci ildən "Hümmət" təşkilatının Mərkəzi Komitəsinin üzvü seçilmişdir. Bakı kommunasının süqutundan sonra bir çox "Hümmət"çilər kimi Azərbaycanı tərk etmiş, Həştərxanda RK(b)P quberniya Komitəsi yanında Müsəlman Komitələri Bölməsinin sədri təyin edilmişdir. 1919-cu ilin iyulunda gizli iş aparmaq üçün Bakıya göndərilmişdir. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti illərində RK(b)P Qafqaz Ölkə Komitəsi Hərbi İnqilab Qərargahının üzvü olmuşdur. 1920-ci il aprelin 27-də Azərbaycan K(b)P MK və Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Qafqaz Ölkə Komitəsinin Bakı bürosu adından müsavat hökumətinə və parlamentinə hakimiyyətin bolşeviklərə verilməsini tələb edən ultimatum təqdim etmişdir.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti devrildikdən sonra Həmid Sultanov Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsinə üzv seçilmiş, xalq daxili işlər komissarı, xalq sənaye və ticarət komissarı və başqa vəzifələrdə çalışmışdır.

SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarının əmri əsasında həbsə alındıqdan sonra həyat yoldaşı Ayna Mahmud qızı Sultanova da cəzaya məruz qalmışdır.

YERİ GƏLMİŞKƏN. Bu məqalə üzərində işlədiyim gün, 2011-ci ilin ilk günündə Az.TV kanalında "Əziz Əliyev" sənədli filmi göstərilirdi. Qələmi kənara qoyub ekrana baxdım. Filmdə "Mir Cəfər Bağırovun qısqanclığından" bəhs edilir, "Bağırov Azərbaycan ziyalılarını sürgünə göndərmişdir" ifadəsi vurğulanır. Tarixi araşdırmalar sübut edir ki, Mir Cəfər Bağırov heç bir ziyalımızı yurdundan didərgin salmamış, əksinə, sürgündən xilas etməyə çalışmışdır. Elə "Şərq qadını" jurnalının ilk redaktoru, Həmid Sultanovun zövcəsi və Qəzənfər Musabəyovun bacısı Ayna xanıma 1935-ci ildə verilmiş töhmətin M.C.Bağırov tərəfindən götürülməsi barədə arxiv sənədinə diqqət yetirmək kifayətdir. Ayna Sultanova 1936-cı il may ayının 3-də, Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarının müavini vəzifəsində işləyərkən M.C.Bağırova müraciət edərək, ona verilmiş cəzanın üzərindən götürülməsini xahiş etmişdir.

1936-cı il may ayının 21-də Azərbaycan K(b)P MK Bürosu aşağıdakı qərarı qəbul etmişdir:

"Ayna Mahmud qızı Sultanovanın müraciəti barədə

Azərbaycan K(b)P MK Bürosu qərara alır:

1935-ci il avqust ayının 25-də Ayna Mahmud qızı Sultanovaya səhlənkarlıq hərəkətlərinə görə töhmət verilməsinə dair qərar qüvvədən düşmüş hesab olunsun.

Azərbaycan K(b)P MK katibi M.C.Bağırov."

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2011.- 15-17 yanvar.- S. 14.