Nobel mükafatı və Nobel tənhalığı

Dostumun maşınında yol gedirik. Maşın Nobel prospekti ilə şütüyür. Hava təzəcə qaralıb, şəhər işıqlarını yandırır, küçə fənərləri bir-bir arxada qalır, bu şəhərin işıqları elə bil maşınların arxasınca yüyürür.

Maşınımız AFFA-nın modern binasını arxada qoyur, qarşıdan Lunapark görünür. Lunapark bir zamanlar, lap elə bu yaxınlara qədər Nizami parkı adlanırdı. Yetmişinci illərin əvvəllərində mən tələbə yoldaşlarımla həftədə bir dəfə bu parkın üzgüçülük hovuzunda üzərdim. Payızda hovuzdan sonra parkın xudmani çayxanasında bir-iki stəkan pürrəngi çayın ayrı bir ləzzəti vardı. İndi maşınımız Lunaparka yaxınlaşdıqca sanki zaman geri fırlanırdı, zaman geriyə fırlandıqca o uzaq günlərin şirin xatirələri məni öz ağuşuna alırdı. Lunaparkın Nizami parkı olmamışdan əvvəl Nobel bağı olduğunu isə hələ uşaqlıqdan bilirdik - köhnə bakılılar bu bağa Nobel bağı deyərdilər...

Hər il dekabr ayının 10-da İvseç Kral Akademiyası Nobel ödülünə layiq görülmüş görkəmli adamların adlarını açıqlayır. Nobel mükafatı fizika, kimya, fizi-ologiya, tibb elmləri sahəsində xüsusi xidmətləri olan alimlərə, sülh uğrunda mübarizlərə və ədəbiyyatçılara verilir. Riyaziyyatçılar Nobel mükafatı haqqında düşünməsələr yaxşıdır, çünki riyaziyyat üzrə Nobel mükafatı yerli-dibli mövcud deyil.

Şəxsən mən İsveç Akademiyasının bir sıra namizədlərinə qarşıyam, mənim fikrimcə, Nobel ödülü çoxdan siyasiləşdirilib. Yalnız son 10-15 ildə Nobel ödülünə layiq görülmüş insanların bioqrafiyasına nəzər salın, onda İsveç Akademiyasının heç də həmişə ədalətli qərar çıxarmadığı bəlli olacaq.

Allah Alfred Nobelə rəhmət eləsin!

Niyə təəccüblənirsiniz? Mirzə Cəlil "Allah sənə rəhmət eləsin, Qoqol" deyəndə heç təəccüblənməmişdiniz.

Maşınımız Nobel prospekti ilə şütüyür və mən Alfred Nobel haqqında oxuduqlarımı, bildiklərimi yaddaşımda sahmana salmağa çalışıram.

Andretta Alsel plastik rezin firmasının sahibi Emmanuel Nobel ilə ailə quranda bu vəfalı qadın ər evinə sevən bir ürək və böyük sərvətlə qədəm basmışdı. Alfred Nobelin işləri yaxşı gedirdi, onun öz biznesi vardı və bu biznes sabit gəlir gətirirdi. Nobellər ehtiyac nə olduğunu bilmədən gözəl günlər yaşayırdılar. Tezliklə, daha dəqiq desək, 1827-ci ildə Nobel Stokholmun mərkəzində ikimərtəbəli ev aldı, Robert və Lüdviq bu evdə doğulublar.

Altı ildən sonra Nobellər ailəsinə böyük bir bədbəxtlik üz verdi, Stokholmun mərkəzindəki ikimərtəbəli rahat mənzildə yanğın baş verdi, güclü yanğın bütün binanı bürümüşdü, binanın divarları çökdü, hər şey yanıb kül oldu, amma Emmanuel və Andrietta sevimli övladlarını yanğının pəncəsindən qopara bildilər, evdən heç nə çıxara bilmədilər, sənədləri, pulları, xatirələri yanğın xarabalığına qarışdı.

Nobellər ailəsi sözün həqiqi mənasında küçədə qalmışdılar, deyirlər dərd gələndə batmanla gəlir, yanğından sonra firmanın da işləri günü-gündən axsamağa başladı, iş o yerə gəlib çatdı ki, bədbəxt Emmanuel Nobel bankrot oldu.

Emmanuel Nobel bankrot olanda Alferd bir neçə aylıq körpəydi, əlbəttə ətrafda nələr baş verdiyini anlamırdı, üstəlik də səhhəti çox zəif idi, alacaqlılar hər gün qapısını dbyüb borclarını tələb edirdilər, Emmanuel çarəsiz qalmışdı, nə edəcəyini, kimə pənah aparacağını bilmirdi. Nəhayətdə Stokholmdan getmək qərarına gəldi, daha doğrusu, ölkədən qaçdı. O, Rusiyada iş tapmaq ümidiylə Peterburqa gəldi, Andretta qohumlarından bir qədər borc alaraq kiçik bir dükan açıb ailənin ruzisini qazanırdı, Robert və Lüdviq küçədə kibrit satırdılar, Alfred həmişə xəstə olurdu, körpə ürəkçatışmazlığından əziyyət çəkirdi, bir tərəfdən də lənətə gəlmiş miqren. Alfred bütün günü yataqda keçirirdi, xanım Nobelin ürəyi parçalanırdı. Beləcə illər ötüb keçirdi, ancaq doqquz ildən sonra ailə yenidən birləşə bildi, bu müddət ərzində Emmanuel Sankt-Peterburqda zavod sahibi olmuşdu, ev almışdı. Ailə artıq Peterburqa yerləşmişdi, ata oğlanlarının tərbiyəsinə ciddi yanaşırdı, doqquzyaşlı Alfred isə sanki öz aləmində yaşayırdı...

Sankt-Peterburqda məskunlaşmış əcnəbilər - almanlar, ingilislər, danimarkalılar və isveçlilər istirahət günlərində görüşərdilər, asudə vaxtlarını öz vətəndaşları arasında keçirərdilər, ana dillərində ünsiyyət, adət etdikləri milli mətbəx onları daha da yaxınlaşdırırdı. Bu məclislərdə cavanlar bir-biri ilə tanış olardılar, bu tanışlıq bəzən sevgiyə dönərdi, ailələr qohum olardılar.

Alfredin on yeddi yaşı vardı, o, təkliyi, tənhalığı, sakitliyi sevirdi, səs-küylü məclislərdən uzaq qaçırdı, xəyalpərəst bir yeniyetməydi, amma dünyaya çəhrayı eynəkdən baxanlardan sayılmazdı. Öz içinə qapılmış, melanxolik gənc adamlarla ünsiyyətdə çətinlik çəkirdi.

Melanxolik təbiətli gənc Alfred şeir yazırdı - Alfred Nobel şair ola bilərdi, amma dinamit ixtira elədi...

Bir dəfə valideynləri gənc Alfredi özləri ilə qonaqlığa aparmışdılar. Ev sahibi Dezri danimarkalı iş adamıydı. Dezrinin gözəl bir qızı vardı, Alfredi Anna ilə tanış etdilər, gənc oğlanın həyəcandan dili tutulmuşdu.

Nobelin bioqraflarının bütün səylərinə baxmayaraq, Anna Dezrinin nə fotosu, nə də portreti tapılıb. Elf (anası onu belə çağırırdı) ilk baxışdan Annaya vurulmuşdu. Elf mükəmməl təhsil almışdı, amma məhəbbət aləmində əcəmiydi. O, qızlara kompliment söyləməyi, rəqs etməyi bacarmırdı. O, Annaya sevdiyi şairlərin - Bayronun, Şellinin, Hötenin və bəzən də öz şeirlərini oxuyardı, qız dərdindən dəli olmuş oğlanı həyəcanla dinləyərdi, fəqət könlü başqasındaydı.

Alfredin rəqibi diplomat oğlu Frans Lemarj özünü gələcəyin böyük riyaziyyatçısı kimi görürdü. Lemarj qız üstündə dava salmadı, bir neçə riyazi tənlik yazdı, Alfred tənliyi həll edə bilsəydi, Anna onun olacaqdı. Bəlkə də Alfred tənliyi həll edə bilərdi, ya da rəqibini yaxşı bildiyi kimya ilə susdurardı, sadəcə olaraq özünü itirdi və çıxıb getdi. Alfred uduzdu, Anna Dezri Frans Lemarjın arvadı oldu. Dərin depressiyaya düçar olmuş Elf xəstələndi, bir neçə ay yataqdan qalxmadı, zavallı ana gecə-gündüz oğlunun yatağı başında keşik çəkdi. Bədbəxt aşiq qızdırmalar içində "Anna" pıçıldayırdı.

Qırx beş ildən sonra Parisdə Alfred Nobel vəsiyyətnaməsini imzalayacaq, vəsiyyətnaməyə görə, milyoner öz sərvətini hər il veriləcək beş ödül üçün miras qoyur. Beş nominasiya arasında riyaziyyat yoxdu, heç bir riyaziyyatçı İsveç kralının əlindən Nobel mükafatı almaq şərəfinə nail olmayacaq, məxsusi olaraq San-Remodan göndərilmiş iyirmi üç min gül-çiçəklə bəzədilmiş zalda, doqquz min dörd yüz əlli nəfərlik Nobel servisinin göz qamaşdıran parıltısını görməyəcək...

Görəsən, Anna Frans Lemarj ilə xoşbəxt olubmu? Bu sualın cavabını heç kəs bilmir...

Oxu daşa dəyən Alfred evlənib ailə qurmadı, ölkə-ölkə, şəhər-şəhər dünyanı gəzib dolaşdı və əlbəttə ki, özünü bütünlüklə elmə, elmi axtarışlara verdi və dinamit "dünyaya gəldi".

Dinamit Alfred Nobelə dünya şöhrəti və ağılagəlməz sərvət gətirdi. O, sərvətini "qara qızıl" mədənlərinə qoymuşdu, neft böyük gəlir gətirirdi, amma Nobel sadə adam idi, təmtəraqdan, şan-şöhrətdən qaçırdı. O, öz içinə qapılmış tənha adamıydı. Anna Dezridən sonra bir daha bir kimsəni sevəcəyinə inanmırdı...

Otuz yaşlı Alfred Nobel "Komedi Fransez" teatrının aktrisası Sara Bernara aşiq olanda aktrisa artıq Parisi fəth etmişdi. Parisi fəth eləmiş aktrisa Alfred Nobelin də ürəyini fəth etdi. Sara Bernar haqqında xoşagəlməz şayiələr gəzirdi, məhəbbətin gözləri kor olur deyirlər, amma məhəbbətin qulaqları da sağır imiş, Alfred Nobel əlini, ürəyini və sərvətini Sara Bernarın uğrunda qurban verməyə hazır idi. Aktrisanın dinamit kimi təhlükəli bir qadın olduğu Nobelin ağlına belə gəlmirdi.

Fransız rəssamı Tuluz Lotrekin "Sara Bernar Rasinin "Fedra" faciəsində" litoqrafiyasının reproduksiyasına baxsanız, Nobelin aşiq olduğu qadının obrazını görəcəksiniz.

Sara Bernar kurtizian bir qadının qızıydı, atasının kim olduğu bəlli deyil.

Sara Bernara evlənmək təklifi etməzdən əvvəl Alfred tanrıçası kimi sevdiyi anası ilə məsləhətləşmək qərarına gəlir, xanım Nobel sevimli oğluna ünvanladığı məktubunda yazırdı: "Oğlum, bu aktrisa keçən il bizim teatrda oynadığı rolu ilə məni valeh eləmişdi... Bilirəm, Fransada bir qadına görə həyatını alt-üst etmiş adama rəğbətlə yanaşırlar, ona acıyırlar, adam isə bununla fəxr eləyir. Sənin vətənində isə, mənim balam, belələrini axmaq yerinə qoyurlar. İsveçlilərdən nümunə götür... Elf, aktyorların şəxsiyyəti səhnədə oynadıqları rolların cəmindən ibarət amorf durumdadır, istənilən fomaya düşə bilərlər..."

Xanım Nobel Parisdən uzaqlardaydı, Sara haqqında gəzən şayiələrdən, dedi-qodulardan və gerçəklərdən xəbərsizdi, amma ana ürəyi elə ana ürəyidir, ana ürəyi əsla yanılmaz.

Xanım Nobelin sözləri Alfred üçün qanun idi, beləliklə dinamiti ixtira eləyən adam aktrisa sevdasından vaz keçdi. Əgər bu sevda baş tutsaydı, səhnə əlbisələri belə qiymətli daş-qaşlarla işlənmiş Sara Bernar Nobelin milyonlarını xərcləməyə yer tapardı...

Avstriya feldmarşalının qızı qrafinya Berta Kinski hər dəfə elçiləri geri qaytarırdı. Qrafinya sevəcəyi adamla ailə qurmaq amacındaydı, belə adam isə hələ onun uğuruna çıxmamışdı. Bu minvalla illər ötüb keçirdi, qrafinya otuz yaşını haqlamışdı, lakin bir kişi onun ürəyini ovlaya bilməmişdi.

Bertanın anası feldmarşaldan qalan sərvəti kazinoda qumara qoyub uduzmuşdu, ailə müflis vəziyyətdəydi.

Məğrur Berta baron fon Zetnerin evində işə düzəldi. Qrafinya illərlə gözlədiyi adama baronun evində rast gəldi. O, baron fon Zetnerin oğlu Arturu sevdi. Artur da Burtaya biganə deyildi. Arturun gizli məhəbbətindən xəbər tutan Zetnerlər qulluqçu qızı evdən qovdular.

Günlərin birində Berta Kinski Vyana qəzetlərini vərəqləyərkən gözü bir elana sataşdı.

Parisdə yaşayan qırx bir yaşlı çox zəngin cənab katibə və təsərrüfat işlərinin öhdəsindən gələ biləcək bacarıqlı bir qadın axtarırdı. Qrafinya qəzetdə göstərilən adresə məktub göndərdi, tezliklə xoş xəbər və Parisə bilet gəldi. Qəzetə elan verən qırx bir yaşlı çox zəngin kişi kim olsa yaxşıdı?

Bəli, qəzetə elan verən adam Alfred Nobel idi. Qrafinya öz işinin öhdəsindən yaxşı gəlirdi, onlar birlikdə Parisi gəzirdilər, nahar edirdilər, söhbətləri də tuturdu. Onlar cəmi iki həftə birlikdə nahar edə bildilər, Alfred təcili harasa getməli oldu, Parisə qayıdanda isə Berta Kinskini tapmadı.

Qrafinya Vyanaya, doğma şəhərə dönüb Artur fon Zetnerlə gizli kəbin kəsdirmişdi. Fon Zetnerlər Arturun kasıb qızla evlənməsinə qarşı çıxdılar, sevgililər ailə qəzəbindən qaçıb on il Rusiyada yaşadılar.

1883-cü ildə Berta və Artur Parisə köçdülər. Alfred Nobel və Berta fon Zetner Parisdə yenidən görüşdülər, kübar feldmarşal qızından əsər-əlamət qalmamışdı, Berta tanınmış yazıçıydı və sülh uğrunda mübarizə komitəsinə başçılıq edirdi.

Bir qədər qəribə səslənsə də, dinamitin ixtiraçısı Alfred Nobel Berta fon Zetnerin rəhbərlik etdiyi sülh müdafiə komitəsinin ən fəal üzvlərindən birinə çevrildi.

Avstriya yazıçısı Stefan Sveyç yazır: "Berta fon Zetner Sülh Cəmiyyəti yaratmışdı, yorulmaq, usanmaq nə olduğunu bilmədən konqresdən konqresə tələsirdi, dövlət başçılarıyla, diplomatlarla görüşürdü. O, minlərlə insanı, bütöv xalqları, dövlətləri öz işinə, dünyada sülh uğrunda mübarizəyə cəlb etmişdi. O, dəhşətli partlayıcı maddə ixtiraçısı Alfred Nobeli axtarıb tapmışdı, onun vicdanını oyatmışdı, Nobel mükafatı heç olmasa, ildə bir dəfə sülh uğrunda mübarizə aparan cəmiyyətin varlığını insanlığa xatırladır".

Stefan Sveyçin sözlərinə yalnız bir cümlə əlavə etmək istərdik - Qrafinya Berta Alfred Nobeli tapmamışdı, onlar bir ömür boyu sadiq, vəfalı dostlar olmaq üçün bir-birini tapmışdılar.

1905-ci ildə yazıçı, jurnalist, sülh uğrunda mübariz Berta fon Zetner Nobel sülh mükafatı alan ilk qadın olaraq tarixə düşdü. Nobel sülh ödülünü məhz onun üçün təsis etmişdi...

Jurnalistlərdən birinin suallarına cavab verən Alfred Nobel özünü belə xarakterizə edirdi: - "Mənim yaxşı cəhətim - dırnaqlarımı təmiz saxlamaq və heç kimə yük olmamaqdır. Çatışmayan cəhətim - ailə qurmamağım, çox səbrli olmağım, səhhətimin zəifliyidir, buna baxmayaraq yaxşı iştaham var. yeganə arzum - sağ ikən dəfn olunmamaqdır. Ən böyük günahım - var-dövlətə sevgimin olması..."

Alfred Nobel şair təbiətli adam idi, gəncliyində lirik şeirlər yazırdı, amma dinamit ixtira elədi. Könül məsələsində bəxti gətirmədi, dünyanın ən varlı adamlarından biri oldu, amma var-dövlət, şan-şöhrət onu tənhalıqdan xilas eləyə bilmədi...

Ardı var

Adil Mirseyid

Ekspress.- 2012.- 28-30 aprel.- S. 15.