Aqrar sahədə ixtisaslaşma həm sektoru inkişaf etdirə, həm də sahibkarlıq fəaliyyətinin səmərəliliyini artıra bilər

Azərbaycanda aqrar sahənin əsas problemləridən biri də rayonların kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı üzrə ixtisaslaşmamasıdır. Mütəxəssislərin fikrincə, bu problem kənd təsərrüfatında mövcud olan digər problemlərlə müqayisədə daha aktualdır.

Çünki ixtisaslaşmanın olmaması və ya zəif şəkildə mövcudluğu bir tərəfdən vəsaitlərdən səmərəli istifadənin, yüksək məhsul istehsalının qarşısını alır, digər tərəfdən, sahibkarların renteballi işləməsinə, mülkiyyətçilərin gəlirinin normal səviyyəyə çatmasına imkan vermir. Qısası, ixtisaslaşmanın zəif şəkildə təşəkkül tapması aqrar sektorun inkişafını əngəlləyir. Halbuki Azərbaycanda yaxın keçmişə qədər ixtisaslaşma problemi yox idi. SSRİ dövründə regionların məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşmasında ciddi nəticələrə nail olunmuşdu. Hər bir region elmi və təcrübi biliyə əsaslanaraq kənd təsərrüfatı sahələri üzrə ixtisaslaşdırılmışdı. Amma mərkəzi amirlik sistemi ləğv ediləndən, kolxoz və sovxozlara aid əmlak özəlləşdiriləndən sonra yaranan yeni mülkiyyətçilər sovet dövründə mövcud olan "hər bir təcrübə inkar edilməlidir" prinsipinə aqrar sahədə də əməl etdilər. Nəticədə üzüm əkilən sahələrdə tərəvəz, taxıl məhsulları, pambıq əkilən sahələrdə bostan məhsulları, heyvandarlığın inkişaf etdirildiyi yerlərdə digər tədbirlər görüldü və bununla da uzun illər ərzində ixtisaslaşma ilə bağlı əldə edilən müəyyən müsbət təcrübə aradan qaldırıldı.

Aqrar sahədə böyük uğurlar qazanmış ölkələrin də təcrübəsi göstərir ki, kənd təsərrüfatı istehsalçılarının iqtisadi fəaliyyətinin səmərəliliyinin təmin edilməsində ixtisaslaşmanın mühüm əhəmiyyəti var. İxtisaslaşma tələb edir ki, hər bir regionda istehsal ediləcək kənd təsərrüfatı məhsulunun adı subyektiv rəy əsasında yox, elmi təcrübə əsasında müəyyən edilsin.

Mütəxəssislər kənd təsərrüfatı rayonlarının məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşmasının əhəmiyyətini nəzərə alaraq Azərbaycanda da kənd təsərrüfatı rayonlarının ixtisaslaşdırılmasının hökmən baş verməli olduğunu bildirirlər. Onlar ixtisaslaşmış rayonlarda bu prosesin intensivliyinə dəstək verilməklə yanaşı, "yolunu azmış" regionların təyinatı üzrə ixtisaslaşmasının stimullaşdırılmasını da vacib sayırlar.

Kənd təsərrüfatı üzrə mütəxəssis Vahid Məhərrəmov da bu fikirdədir ki, ixtisaslaşma mütləq lazımdır və o, istehsalın iqtisadi səmərəliliyini artırmaqda, əməyin məhsuldarlığını yüksəltməkdə müsbət təsirə sahibdir. Onun sözlərinə görə, buna Azərbaycanın iqlim şəraiti də imkan verir: "İqlim şəraitimiz fərqli kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olmağa imkan yaradır. Dağlıq zonalarda, məsələn, Tovuzun, Şəmkirin, Gədəbəyin dağ kəndlərində kartofçuluqla, aran bölgələrdə pambıqçılıqla, geniş əkin sahələri olan rayonlar var ki, orada taxılçılıqla məşğul olmaq mümkündür. Elə bölgələr var ki, orada heyvandarlığa üstünlük vermək olar. Yaxud meyvə, tərəvəz istehsalı ilə məşğul olmaq məsləhətdir. İxtisaslaşma insanların, bu sahədə məşğul olan fermerlərin də püxtələşməyinə, bilinin dərinləşməsinə imkan verə bilər. Bu cəhətlər inkişafa kömək edərdi".

İxtisaslaşmaya dair prinsiplərə SSRİ dağılandan sonra əməl edilməməsi məhsul istehsalı sahəsində kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin pisləşməsinə səbəb olub. V.Məhərrəmov deyir ki, belə vəziyyətin yaranmasında aqrar sahədə çalışan mütəxəssislərin sayının azalmasının da böyük rolu var: "Sovet dövründə kolxoz və sovxozlarda işin təşkili, əkilməli olan məhsulun müəyyənləşdirilməsi üçün mütəxəssislər vardı. Onların təcrübəsi, elmi biliyi yüksək idi. Kolxozu və sovxozu idarə edənlər də səriştəsiz adamlar deyildi. Həm elmi, həm də təcrübə tərəfdən məhsul təyinatı, istehsalı istiqamətləndirilirdi. Sovet sistemi dağılandan sonra fermerlər, kəndlilər özləri müstəqil şəkildə məhsul istehsalı ilə məşğul olmağa başladılar. Onlarda təcrübə olsa da, elmi bilik yox idi. Mütəxəssislərin əksəriyyəti isə aqrar sahədə olan məşğuliyyətinə son qoyub, digər sahələrdə çalışmağa başladılar. Əksər mütəxəssislər sosial vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün bu addımı atdı. Onların arasında xarici ölkələrə, xüsusən də Rusiyaya üz tutanlar da oldu. Buna görə də hazırda rayonlarda mütəxəssis qıtlığı müşahidə edilir".

Həmsöhbətimiz bildirir ki, indi bütün işlər, əkiləcək məhsulun müəyyənləşdirilməsinə mülkiyyətçinin özü qərar verir. Mülkiyyətçilərin isə elmi biliyi olmadığı üçün sovet dövründə qazanılan təcrübəni inkişaf etdirə bilmir. V.Məhərrəmovun fikrincə, sovet dövründə qazanılan təcrübə təkmil olmadığından, müəyyən qədər yanlış olduğundan kənd təsərrüfatı məhsullarının yetişdirilməsində istənilən nəticə əldə edilmir, məhsuldarlıq aşağı düşür. Onun sözlərinə görə, vəziyyətdən çıxmaq üçün yeni texnologiyanı mənimsəmək və tətbiq etmək lazımdır. Yeniliklərə isə elmi bilik tələb edilir: "Bu isə yoxdur. Hər bir yeni texnologiyanın tətbiqi üçün onu öyrənmək, texnologiyanı təklif edən tərəflərlə əlaqə qurmaq lazımdır. Belə bir problem var. Bu problemlərə görə, mülkiyyətçi, əkinçi əkib-becərdiyi məhsuldan yaxşı nəticəni əldə edə bilmir. Məhsuldarlıq aşağıdır, maya dəyəri yüksəkdir, amma buna baxmayaraq çıxış yolunu da tapa bilmirlər".

Məhərrəmov hesab edir ki, bu sahədə onlara Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi istiqamət verməlidir. Nazirliyin 9 institutunun olduğunu söyləyən ekspertin dediyinə görə, institutun mütəxəssisləri yerlərdə olmalıdır, fermerlərlə birgə iş görməlidir, onları maarifləndirilməli, istiqamətləndirilməlidir: "Bunlar olmadığından, ixtisaslaşdırma aparılmadığından Azərbaycan kənd təsərrüfatı yerində sayır, ciddi irəliləyiş yoxdur. Problem ondan ibarətdir ki, elmlə təcrübə bir-birini tamamlamır, fərqli şəkildə fəaliyyət göstərir".

V.Məhərrəmovun fikrincə, ixtisaslaşmanın baş verməsi üçün hökumət stimullaşdırıcı vasitələrdən istifadə etməlidir. Dediyinə görə, stimullaşdırma hökumətin vəzifə borcudur: "Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi aqrar siyasət aparır. Aqrar siyasətin tərkib hissəsi birinci növbədə təkmil qanunvericilik bazasının yaradılmasıdır ki, bu sahə maneçilik olmadan inkişaf etsin. İkincisi, aqrar siyasətin tərkib hissəsi kimi stimullaşdırıcı tədbirlər görülməlidir. Bu tədbirlər sürətli, davamlı inkişafın təmin edilməsi məqsədi daşımalıdır. Stimullaşdırıcı tədbir kimi subsidiya, hər hansı kənd təsərrüfatı məhsulunun sığortalanması ola bilər. Eyni zamanda, yeni texnologiyanın gətirilməsində, daha məhsuldar sortların əldə edilməsində, yetişdirilməsində və s. məsələlərdə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin kifayət qədər geniş dəstək imkanları var".

İxtisaslaşma sahibkarlığın inkişafına da töhvə verir. Həmsöhbətimiz buna misal kimi Gədəbəydə kartof yetişdirilməsini göstərdi: "Hamı bilir ki, Gədəbəydə istehsal edilən kartofun keyfiyyəti yüksəkdir və bu cür keyfiyyətli kartofdan dünyanın hər yerində istehsal olunmur. Eyni zamanda, Gədəbəydə insanların kartof yetişdirilməsi sahəsində təcrübəsi var, yəni təcrübə biliyi yetərincədir. Bundan başqa, rayonda kartof istehsalını artırmaq üçün torpaq resursları da əlverişlidir. Deməli, burada kartofçuluğu daha asanlıqla və uğurlu şəkildə inkişaf etdirmək, məhsul istehsalını artırmaq mümkündür. Mümkündür ki, Gədəbəy kartofunu daxili bazarla bərabər, Avropaya da çıxarıb yaxşı gəlir əldə edilsin. Bu cəhət Gədəbəy kartofçuluğunun inkişafına, burada istehsalla məşğul olan fermerlərin, təsərrüfat subyektlərinin mənfəətinin artmasına səbəb olardı. Bu misallar ixtisaslaşmanın hərtərəfli əhəmiyyətli cəhətlərinin olduğunu göstərir".

Qeyd edək ki, ölkəmizdə kənd təsərrüfatının tam ixtisaslaşmış sahələri-pambıqçılıq, meyvəçilik, üzümçülük, tərəvəzçilik, tütünçülük sayılır. Azərbaycanda ixtisaslaşma dərəcəsinə görə isə kənd təsərrüfatı rayonlarını 3 qrupa bölmək olar: Suvarılan kənd təsərrüfatı rayonları (Kür-Araz, Lənkəran, Samur-Dəvəçi ovalıqları, Naxçıvanın Arazboyu düzənlikləri), Dəmyə kənd təsərrüfatı rayonları (dağətəyi və orta dağlıq əraziləri), otlaq və heyvandarlıq rayonları.

Azərbaycanda kənd təsərrüfatında hələ ixtisaslaşmamış sahələri isə baramaçılıq, arıçılıq, çəltikçilik və sairə sayılır.

Beləliklə, son onilliklərin təcrübəsi göstərir ki, iqtisadi rayonlardan Gəncə-Qazaxda əsas ixtisaslaşma sahələri kartofun becərilməsi, üzümçülük və taxılçılıq ola bilər. Qazax və Ağstafa, Şəmkir və Samux rayonları üzüm istehsalı üzrə, Gədəbəy, Şəmkir, Tovuz rayonları kartof istehsalına, Goranboy rayonu taxıl istehsalına uyğundur. İqtisadi rayonda, həmçinin bostançılıq, tərəvəzçilik, meyvəçilik və heyvandarlıq sahələrini inkişaf etdirmək olar.

Aran rayonlarında ərazinin düzən və quru subtropik iqlimdə yerləşməsi əkinçiliyin heyvandarlıqdan daha yaxşı inkişaf etməsinə şərait yaradır. Bu regionda pambıqçılıq, üzümçülük, taxılçılıq, quru subtropik meyvəçilik (heyva və nar) və heyvandarlıq üzrə ixtisaslaşma artıq gedib. Bu rayonda tərəvəzçilik və bostançılıq da inkişaf edib. Qış mülayim keçdiyindən regiondan qış otlaqları kimi istifadə olunur. Aran iqtisadi rayonu həm də Azərbaycanın ən böyük baramaçılıq rayonudur. Abşeronda quru subtropik meyvəçilik (ağ və qara şanı üzüm sortları, badam, püstə, əncir, zeytun), tərəvəzçilik, zəfəran (Bilgəhdə), heyvandarlıq (ət, süd, yağ, pendir, yun və s.), sənaye təyinatlı quşçuluq (broyler təsərrüfatlarının inkişafı), zeytun və zəfəran təsərrüfatlarının inkişafı uğurludur.

Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu tumlu meyvəçilik (xüsusilə alma) və tərəvəzçilik (gecyetişən) üzrə artıq ixtisaslaşıb. Bundan başqa, rayonda kartofçuluq, taxılçılıq, üzümçülük, heyvandarlığın, sənaye təyinatlı quşçuluğun (broyler təsərrüfatlarının inkişafı), arıçılığın, balıqçılığın daha da inkişafı mümkündür.

Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu qərzəxli (qoz, fındıq, şabalıd) meyvəçilik və tütünçülük üzrə ixtisaslaşıb. Bundan başqa rayonda baramaçılıq, çayçılıq, çəltikçilik, üzümçülük, taxılçılıq, qoyunçuluq, arıçılıq da inkişaf edib və bu sahələri bir qədər də irəli aparmaq olar.

Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunda əkinçiliyə nisbətən heyvandarlıq daha yaxşı inkişaf edib.

Lənkəran iqtisadi rayonu isə sitrus bitkiləri məhsulları istehsalı, texniki bitkiçilik (çayçılıq, üzümçülük);

tərəvəzçilik və bostançılıq məhsulları istehsalı üzrə ixtisaslaşıb. Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu üzrə kənd təsərrüfatının prioritet istiqamətləri heyvandarlıq, üzümçülük, taxılçılıq ola bilər.

Vasif CƏFƏROV

Ekspress.- 2012.- 8 avqust.- S. 9.