Azərbaycan diasporu: təşəkkülü və formalaşması

Azərbaycan həqiqətlərinin dünyada tanınması və qəbul edilməsində diasporumuzun xidmətləri danılmazdır

Hələ XX əsrin əvvəllərinə qədər ölkəmizdən başqa dövlətlərə üz tutan soydaşlarımızın şəxsiyyətini təsdiq edən vəsiqələrində "rus təbəəsi" yazılırdı ki, bu da onların milliyətinin də "rus" kimi təqdim edilməsi ilə nəticələnmişdi. Həmin dövrlərdə yaşamaq üçün Rusiyanı seçən azərbaycanlılar "tatar", Türkiyədə məskunlaşanlar isə "Azərbaycan türkü" kimi qeydiyyata alınırdı. Güney Azərbaycan ərazisində yaşayan azərbaycanlılar isə "İran təbəəsi" kimi təqdim olunurdu.

Nəticə etibarilə bu kimi arzuolunmaz vəziyyət başqa ölkələrdə yaşayan soydaşlarımızın rus, türk və fars diasporlarının tərkib hissəsi olaraq qəbul etdirmiş və bunun nəticəsində azərbaycanlılar başqa xalqların diasporları içərisində assimilyasiya olunmaq təhlükəsi ilə üzləşmişlər. Mövcud problemlərə baxmayaraq, azərbaycanlılar hər zaman milli mənsubiyyətini, adət-ənənələrini, mənəvi-əxlaqi dəyərlərini qoruyub saxlamış, Vətənlə olan əlaqələrini bir an olsun belə itirməyiblər.

Dünyada olan soydaşlarımızın harda məskunlaşması bu məqamda diqqəti çəkə bilər. Elə isə nəzərdən keçirək.

Amerika qitəsinin Şimal, Mərkəzi və Cənub hissəsində məskunlaşmış soydaşlarımızın sayı - ABŞ-da 1 milyona, Argentinada 12 minə, Braziliyada 75 minə, Kanadada 170 minə, Meksikada isə 27 minə çatır.

Amerika qitəsində məskunlaşan soydaşlarımızın bir çoxu İrandan miqrasiya etmiş insanlardır.

Azərbaycan diasporunun yayılma coğrafiyası və əlbəttə ki, say tərkibinə görə geniş olduğu ikinci qitə Avropa göstərilir. Statistik göstəricilərə görə, Avropa azərbaycanlılarının sayı Türkiyədə və Rusiyada milyonlarla, Ukraynada, Belarusda, Almaniyada, Böyük Britaniyada yüzminlərlə, Norveçdə, Danimarkada, İsveçdə, Macarıstanda, Fransada, İtaliyada onminlərlə, Polşada, İspaniyada, Avstriyada, Albaniyada, Finlandiyada, Portuqaliyada isə on mindən çoxdur. Digər Qərb ölkələrində məskunlaşmış azərbaycanlıların sayı müvafiq olaraq hər bir ölkədə 2-10 min nəfər arasındadır.

Azərbaycan diasporunun üçüncü böyük hissəsi Asiya qitəsində məskunlaşıb. Onların sayı Banqladeş, Hindistan, Əfqanıstan, Pakistan, İordaniya və Orta Asiya respublikalarında yüzminlərlə, İndoneziya, Yəmən Ərəb Respublikası, Yəmən Demokratik Respublikası, Çin, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Səudiyyə Ərəbistanı və Suriyada onminlərlə, İraqda isə təqribən bir milyona çatır.

Afrika qitəsində məskunlaşmış azərbaycanlıların sayı Misir və Əlcəzairdə yüzminlərlə, Sudanda 17 min nəfərdir. Avstraliya qitəsində isə təxminən 10 minə yaxın azərbaycanlının yaşadığı barədə məlumatlar var.

VII əsrin sonu-VIII əsrin əvvəlləri xilafət ordusunun Azərbaycana yürüşü və islam dininin yayılması ilə diqqətdə dayanan bir tarixdir. Ərəbdilli elm və mədəniyyətin inkişafı, eyni zamanda onlarca azərbaycanlı mütəfəkkirin Yaxın və Orta Şərqin şəhərlərinə axını nəticəsində diasporun yaranmasının təməli qoyulub.

X-XIX əsrlər... Yaxın Şərqin elm və mədəniyyət mərkəzlərində Azərbaycandan olan yüzlərlə alim və tələbənin biliklərə yiyələnməsi, region xalqlarının intibahında öndə olması sayəsində əcnəbi ölkələlərdə məskunlaşması daha geniş forma almağa başladı.

Azərbaycan diasporunun formalaşmasının III mərhələsinə diqqət yetirərkən görürük ki, həmin dövr Azərbaycanın Rusiya imperiyası tərəfindən işğalından sonrakı dövrə təsadüf edir.

Diasporun formalaşmasının IV mərhələsi Azərbaycan Demokratik Respublikasının (1918-1920) süqutundan sonrakı dövrə təsadüf edir. 1941-1945-ci illər- II Dünya müharibəsi dövrü əsirlikdən dönə bilməyən azərbaycanlılardan ibarət icmaların yaranması diasporun formalaşmasının V mərhələsi kimi qiymətləndirilir.

Sovetlər Birliyinin süqutundan sonra Avropa ölkələrində yaşayan azərbaycanlıların yeni nəsillərinin məskunlaşması diasporun təşəkkülünün son mərhələsi kimi qiymətləndirilir.

Qeyd etdiyimiz kimi, II Dünya müharibəsi illərində də Azərbaycan diasporunun fəaliyyəti diqqətəlayiq idi. Alman ordusunun tərkibində 804 və 805 saylı legioner dəstənin üzvləri hərbi əsirlər olan Azərbaycan əsgərlərilə yanaşı, Azərbaycan diasporunun nümayəndələri də daxil idi. Sovetlər Birliyinin süqutu nəticəsində Azərbaycanın müstəqillik əldə edəcəyinə ümid edən azərbaycanlılar böyük cəsarətlə savaşa qatıldılar. Ancaq müharibənin gözlənilən nəticənin əksinə bitməsi Azərbaycan legionerlərinin Vətənə dönmək şanslarını tamamilə itirdi. Nizamsız və pərakəndə şəkildə Qərb dövlətlərinə səpələnən azərbaycanlıların bir qismi müəyyən səbəblərlə bağlı qapalı və gizli bir həyat yaşamaq məcburuyyətində qaldılar. Milli kimlikləri və Azərbaycan adət-ənənələrini qoruyub saxlamış olan bu şəxslər çox təəssüf ki, diaspor fəaliyyətində passivlik göstəriblər. Ötən əsrin 80-ci illəri - Sovetlər Birliyinin məhvə doğru gedişi diqqətdən yayınmırdı. Yenidənqurma siyasəti Azərbaycan diasporunun Vətənlə əlaqələr qurması üçün geniş imkanlar yaratdı. Azərbaycanda yaradılan "Vətən", "Yurd", "Yurddaş", "Soydaş" kimi qurumlar və mətbuat orqanları dövlət səviyyəsində olmasa da, elmi, mədəni, ədəbi araşdırmalar hüdudunda bir çox işlər görüblər.

1990-cı ildə Türk Dünyası Araşdırmalar Vəqfinin təşəbbüsü ilə Kayseridə birinci Millətlərarası Böyük Azərbaycan Konqresi keçirildi. Milliyyətcə azərbaycanlı olan Nihat Çətinqayanın təşəbbüsü ilə eyni ildə İstanbulda keçirilən Azərbaycan-Türk Mədəniyyəti Cəmiyyətlərinin I Qurultayı Azərbaycan diasporunun fəaliyyətində müsbət dəyişikliklər göstərməyə başladı.

1991-ci il 18 oktyabrda nəhayət ki, Azərbaycan dövlət müstəqilliyini elan etdi. Məhz həmin tarixdən başlayaraq Azərbaycan diasporu ilə müstəqil Azərbaycan Respublikası arasında olan münasibətlər normal istiqamətdə davam etməyə başladı.

Hər il dekabrın 31-i Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü kimi keçirilməsi qərarı 16 dekabr 1991-ci ildə Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Naxçıvan Ali Məclisi tərəfindən təsdiqləndi. Önəmli tarixi əhəmiyyətə malik olan sənəd həmin il dekabrın 25-də Azərbaycan Respublikasının Ali Sovetinin Milli Şurası tərəfindən də qəbul edildi. Ulu öndərin uzaqgörən siyasətinin nəticəsi olan tarixi sənəd Azərbaycan diasporu tərəfindən rəğbətlə qarşılandı. Bunun nəticəsidir ki, hər il dekabrın 31-i böyük təntənə və bayram əhval-ruhiyyəsi ilə qeyd olunur.

1993-cü ildən etibarən Azərbaycan diasporuna dövlət səviyyəsində böyük diqqət yetirilməyə başladı. Bu istiqamətdə başlanılan işlər elə ilk günlərdən öz müsbət nəticələrini verdi. Heydər Əliyev xarici dövlətlərə etdiyi səfərlər zamanı Azərbaycan diasporu qarşısında konkret məqsəd və vəzifələr qoyaraq oradakı azərbaycanlıların formalaşmasını, təşkilatlanmasını və lobbiçilik etməsinin zəruriliyini vurğulayırdı. 23 may 2001-ci ildə "Dünya Azərbaycanlılarının I Qurultayının keçirilməsi haqqında" 724 saylı sərəncam Azərbaycan dövlətinin qarşısında diasporun mühüm amil olduğunu göstərən bariz nümunələrdən biridir.

9-10 noyabr 2001-ci ildə Bakıda Dünya Azərbaycanlılarının I Qurultayının keçirilməsi Azərbaycan tarixinin ən önəmli hadisələrindən biri hesab olunur. I Qurultay Azərbaycan diasporunu keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoyduğunu qabarıq şəkildə sübut etdi. Qurultayda Azərbaycan diasporu - dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyi, soydaşlarımızın qüvvəsini və diqqətinin Azərbaycana yönəlməsi kimi vacib problemlərin həm nəzəri, həm də əməli tərəfləriylə bağlı bir çox məsələlər öz həllini tapdı. Qurultayda milli birliyimiz, xaricdə yaşayan həmvətənlərimizin diaspor şəklində formalaşması, təşkilatlanması və azərbaycançılıq ideyalarını geniş masştabda müdafiə etmələri üçün strateji proqram müəyyən edildi. Dünya Azərbaycanlılarının I Qurultayının mühüm nəticələrindən biri də Dünya Azərbaycanlılarının Əlaqələndirmə Şurasının yaradılması oldu ki, qurumun səlahiyyətlərinə dünya azərbaycanlılarının təşkilatlanması və milli-mənəvi dəyərlərin qorunub saxlanılması daxildir.

Dünya Azərbaycanlılarının II Qurultayının 2005-ci il martsy 16-da keçirilməsi də Azərbaycan dövlətinin diaspora olan qayğısının bariz göstəricisdir. Prezident İlham Əliyevin rəhbəriyi altında keçirilən II Qurultayın əsas məqsədi Azəri-Türk diaspor birliyinin yaradılması, lobbiçilik fəaliyyəti, azərbaycançılıq ideologiyasıının təbliği və ən əsası isə dövlət-diaspor münasibətlərinin daha da güclənməsi idi. Bu istiqamətdə aparılan işlərin məntiqi davamı olaraq Azərbaycan prezidentinin 2002-ci il 5 iyun tarixli 730 saylı fərmanına uyğun olaraq Xaricdə Yaşayan Azərbaycanlılarla İş Üzrə Dövlət Komitəsi yaradıldı. Komponent bir dövlət qurumu olan Komitə yarandığı gündən etibarən aktiv fəaliyyət göstərməkdədir. Dövlət Komitəsi eyni ölkədə fəaliyyət göstərən Azərbaycan diaspor təşkilatları arasında olan ziddiyyət və fikir ayrılıqlarının aradan qaldırılması istiqamətində bir sıra mühüm addımlar atdı. Xaricdəki diaspor təşkilatları konqres, federasiya və konfederasiya halında birləşməsi prosesini sürətləndirən Dövlət Komitəsi azərbaycançılıq ideologiyasını təbliğ etməyə önəmli yer verir. Qarabağ problemini Azərbaycan diasporunda prioritet məsələyə çevirmək üçün Dövlət Komitəsi bir sıra işlər aparır. Ən önəmli tərəfi isə ondan ibarətdir ki, ulu öndərin dünya azərbaycanlılarının milli-əxlaqi dəyərləri və tarixi vətənlərinin şərəfini qorumağı öz müqəddəs borcları hesab etməsi istiqamətində apardığı işi Dövlət Komitəsi uğurla davam etdirir.

2011-ci ilin 5 iyulunda Dünya Azərbaycanlılarının növbəti, III Qurultayı keçirildi. Qurultayda dünyanın 42 ölkəsindən 595 nümayəndə, 205 qonaq daxil olmaqla ümumilikdə 1272 nümayəndə iştirak etdi. Ən çox nümayəndə və qonaqlarla təmsil olunan ölkələr sırasına Rusiya (153), Türkiyə (94), Ukrayna (45), Almaniya (45), Gürcüstan (40), ABŞ (24), İsveç (22), Niderland (21) daxildi.

Qurultada çıxışı zamanı Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Nazim İbrahimov bildirmişdi ki, bu qurultay tarixi məzmunu və ictimai əhəmiyyətinə görə 2006-cı ildə keçirilmiş Dünya Azərbaycanlılarının II Qurultayından bir çox cəhətləri ilə seçilir: "Bu gün Azərbaycan iqtisadi cəhətdən qüdrətli dövlətə çevrilib, dünya miqyaslı layihələr gerçəkləşdirir, dünyanın inkişaf etmiş ölkələri Azərbaycanı tərəfdaş və müttəfiq kimi görməyə maraqlıdırlar. Azərbaycanın etibarlı tərəfdaş imici qazanması dövlətimizi yeritdiyi müstəqil xarici siyasət kursu ilə bağlıdır. Malik olduğu bütün bu üstünlüklər Azərbaycan dövlətinə dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində yaşayan azərbaycanlılara, Azərbaycan diasporuna daha böyük qayğı göstərməsinə şərait yaradıb. Bunun nəticəsidir ki, Dünya Azərbaycanlılarının II Qurultayından keçən dövr ərzində qarşıya qoyulmuş vəzifələrə nail olunub. Bu gün biz artıq Azərbaycan diasporunun yaxşı təşkilatlandığını, azərbaycanlıların yaşadıqları ölkələrin ictimai siyasi proseslərinə təsir göstərə bilmək imkanlarının əhəmiyyətli dərəcədə artması sayəsində onların Azərbaycanın milli maraqlarını müdafiə etmək iqtidarında olduqlarını qəti şəkildə söyləyə bilərik".

Komitə sədri hesab edir ki, ötən müddət ərzində əldə edilən ən mühüm nailiyyətlərdən biri ayrı-ayrı ölkələrdəki diaspor təşkilatlarının fəaliyyətini əlaqələndirən strukturların yaradılmasıdır. Dünya Azərbaycanlılarının II Qurultayından sonra görülən işlər sırasında xarici ölkələrdə yaşayan və təhsil alan azərbaycanlı gənclərin təşkilatlanması prosesinin sürətlənməsidir.

Uğurlardan biri də dünyanın müxtəlif ölkələrindəki Azərbaycan diaspor təşkilatlarının dost dövlət və xalqların icmalarının müvafiq təşkilatları, o cümlədən türk, yəhudi diasporları ilə əməkdaşlığın əlaqələndirilməsidir.

İndi dünyanın müxtəlif ölkələrində 410-dan çox Azərbaycan diaspor təşkilatı fəaliyyət göstərir. Onlar Azərbaycan həqiqətlərini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaqla yanaşı, mədəniyyətimizi, adət-ənənələrimizi, xalqımıza məxsus gözəl dəyərləri təbliğ etməklə millətimiz barədə xaricdə müsbət rəy və maraq yaratmış olurlar.

Təbii ki, bu gün qarşıda duran əsas problem Qarabağ münaqişəsidir. Diaspor təşkilatlarımız da bu vəzifəni aydın dərk edirlər. Hər il dünyanın bir sıra ölkələrində milli bayramlarımızla yanaşı, faciəli günlərimiz, Xocalı soyqırımının ildönümü anılır. Bu tədbirlərə həmin ölkələrin hökumət və qanunverici orqanlarının, siyasi partiya və ictimai təşkilatlarının nümayəndələri də qatılırlar ki, bu da Azərbaycan həqiqətlərinin get-gedə dünyada tanınması və qəbul edilməsi deməkdir.

Ulduzə QARAQIZI

Ekspress.- 2012.- 5-7 may.- S. 7.