Pul-kredit siyasəti

Mərkəzi Bank bu siyasəti ilə iqtisadi tarazlığı təmin edir

Azad sahibkarlığın və liberal iqtisadiyyatın təşviqi

Hər bir ölkənin iqtisadiyyatının inkişafında azad bazar nə qədər önəmli rol oynayırsa, onun tənzimlənməsi də bir o qədər böyük əhəmiyyətə sahibdir. Azad bazar öz-özlüyündə müəyyən inkişaf səviyyəsinə çata bilər, lakin bu inkişaf prosesi idarəedilmədikdə iqtisadiyyat üçün böyük fəlakətlər, böhranlar yarada bilir. Son maliyyə və iqtisadi böhranı da bunu təsdiq etdi.

Böhran göstərdi ki, bazardakı qiymət dəyişiklikləri hökmən nəzarət altında olmalıdır. Tənzimləmə dedikdə, inzibati qərarlarla qiymətlərin müəyyənləşdirilməsi nəzərdə tutulmur. Dövlət makro səviyyədə tələbi tənzimləməklə bazarda qiymətlərin arzuedilən səviyyədə dəyişməsinə çalışır. Burada söhbət dövlətin yürütdüyü pul-kredit siyasətindən gedir. Dövlət məhz düzgün qurulan pul-kredit siyasəti hesabına iqtisadi inkişaf üçün əlverişli maliyyə təminatı yaradır.

Pul-kredit siyasətinin başlıca vəzifəsi qiymətlərin sabitliyini və iqtisadi inkişafın davamlılığını təmin etməkdir. Bu baxımdan uzun illər, tədqiqatçıların öyrənməyə çalışdıqları əsas məsələ tədavüldəki pul ilə qiymətlər arasındakı əlaqə olub. Yekunda əsas nəzəriyyələrin orta xəttində bu fikir dayandı ki, makroiqtisadi səviyyədə qiymətlər birbaşa pul kütləsi ilə əlaqəlidir.

Nəzəri fikirlərin əsas müddəalarını ümumiləşdirərək deyə bilərik ki, pul-kredit siyasətinin əsas mahiyyətini dövlətin pul kütləsini tənzimləməklə, ona müdaxilələr etməklə makroiqtisadi səviyyədə qiymətlərin sabitliyinə çalışması təşkil edir. Bununla bərabər fiskal (büdcə-vergi) siyasətə nisbətən pul-kredit siyasətinin iqtisadiyyata təsiri daha operativdir ki, bu baxımdan makroiqtisadi səviyyədə qiymətlərin tənzimlənməsində pul-kredit siyasətinin əsas vasitə kimi seçilməsi zəruridir. Pul-kredit siyasəti vasitəsilə iqtisadiyyatda borc faiz dərəcələrinin tənzimlənməsi investisiyaların stimullaşdırılması, iqtisadi tənəzüllərə qarşı mübarizə baxımından əhəmiyyətlidir. Dövlət pul-kredit siyasətinin əhəmiyyətini artırmaq məqsədilə həmçinin valyuta rejimi, valyuta məzənnəsinin tənzimlənməsini də həyata keçirir və s.

Azərbaycanda bütün bu işləri, yəni pul-kredit siyasətini Mərkəzi Bank (AMB) həyata keçirir. Mövcud qanunvericiliyə əsasən, hər il oktyabr ayının 1-dən gec olmayaraq AMB növbəti il üçün dövlətin pul siyasətinin əsas istiqamətlərini prezidentə təqdim edir, dekabrın 31-dək isə ictimaiyyətə açıqlayır. Bu zaman AMB cari ildə həyata keçirilən pul siyasətinin yekunları və qarşıdakı il üçün pul siyasətinin məqsəd və vəzifələrini, onların həyata keçirilməsi yollarını göstərir. Bu məqsədlə hər il AMB "Pul siyasətinin əsas istiqamətləri" adlı sənəd hazırlayır.

Bu sənəddə qanunvericilikdə AMB-nin qarşısında qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsi, pul siyasətinin ötən il ərzində yerinə yetirilməsi vəziyyəti, növbəti il üçün pul siyasəti üzrə hədəflər və bu hədəflərə nail olmaq yolları öz əksini tapır.

"Pul siyasətinin istiqamətləri" ona görə hər il hazırlanır ki, o iqtisadiyyatda baş verən dəyişikliklərlə uyğunlaşdırılır. Burada həm dövlətin marağı, həm də biznes mühiti nəzərə alınır. İqtisadiyyatda sürətli dəyişikliklərin baş verdiyi, məsələn son maliyyə böhranı şəraitində AMB daha qısa müddətlərə pul siyasəti işləyə bilər.

İstənilən halda AMB-nin 2008-2009-cu illərdə dünya maliyyə böhranı zamanı bu böhranın mənfi təsirlərinin ölkəyə daha az təsir göstərməsi, inflyasiyanın arzuolunmaz şəkildə yüksəlməməsi, milli valyutanın kursunun qorunub saxlanılması baxımından qənaətbəxş hesab edilə biləcək pul, kredit və valyuta siyasəti yürütdüyünü demək olar.

Təhlillər göstərir ki, AMB dünya ölkələrinin təcrübəsində müşahidə edilən və müasir iqtisadi proseslərin daha çox zəruri etdiyi bir neçə pul-kredit siyasəti alətlərindən istifadə edir. Bunlara açıq bazarda əməliyyatların aparılmasını, uçot-faiz dərəcələrinin müəyyənləşdirilməsini, kommersiya bankları üçün məcburi ehtiyat normalarının müəyyən edilməsini, kommersiya banklarının reinvestisiyasını, depozit əməliyyatlarının aparılmasını, bank əməliyyatlarının məhdudlaşdırılmasını və s. aid etmək olar.

Tədqiqatçıların fikrincə, pul-kredit siyasəti geniş və dar mənada nəzərdən keçirilməlidir. Geniş mənada o inflyasiya və işsizliklə mübarizə, pul kütləsinin tənzimlənməsidir, dar mənada isə optimal valyuta kursunun müəyyənləşdirilməsi, qısamüddətli faiz dərəcələrinin tənzimlənməsidir. AMB valyuta kursunun tənzimlənməsində də bazar əməliyyatından istifadə edir. Bunun üçün onun zəruri valyuta ehtiyatına malik olması lazımdır. Əgər xarici valyutanın təklifi artırsa, bu milli valyutanın möhkəmlənməsi, milli valyutanın möhkəmlənməsi isə ölkənin ixrac potensialına mənfi təsir ilə nəticələnir. Belə olan halda, AMB valyuta alışını həyata keçirərək bazardakı nisbəti birincinin xeyrinə dəyişməyə çalışır.

Əks proses baş verdikdə, yəni xarici valyutanın təklifi azaldıqda milli valyutanın ucuzlaşması, bununla da ölkədə maliyyə sabitliyinin pozulması, əhalinin real gəlirlərinin azalması, inflyasiya təhlükəsi meydana gəlir. Buna görə də AMB bazara xarici valuta çıxarmağa başlayır. Son qlobal maliyyə böhranı zamanı AMB-nin fəaliyyətində belə bir tendensiya müşahidə edilib.

Dünya ölkələrinin təcrübəsi və çoxsaylı iqtisadçı alimlərin yekdilliklə qəbul etdiyi belə bir rəy mövcuddur ki, müasir dövrdə milli iqtisadiyyatın ümumi vəziyyəti yüksək səviyyədə pul-kredit siyasətinin vəziyyətindən asılıdır. Pul-kredit sferasının mövcud vəziyyətini isə pul bazarı, pula məcmu tələb, məcmu pul təklifi, kredit bazarı, valyuta bazarı və digər bu kimi amillər səciyyələndirir. Bu baxımdan hökumətin iqtisadi siyasətində mühüm yer tutan və pul-kredit tənzimlənməsinin əsas təminedicisi olan AMB-nin qarşısında duran əsas vəzifə bu parametrləri iqtisadi inkişafın davamlılığı və makroiqtisadi sabitlik baxımından yolverilən səviyyədə saxlamaq və tənzimləməkdir. Hər bir ölkədə AMB iqtisadi proseslərin məcrasını dəyişmək, pozitiv iqtisadi tendensiyaları stimullaşdırmaq, neqativ prosesləri isə əksinə məhdudlaşdırmaq üçün əsasən pul bazarına müdaxilələrdən, pul təklifini idarə etməkdən istifadə edir. Məlum məsələdir ki, pul təklifi zəruri səviyyədən çox artarsa, bu inflyasiyaya gətirib çıxarar, əksinə azalarsa, bu defilyasiyaya səbəb olar. Bunların hər ikisi iqtisadi inkişaf üçün zərərlidir. Bir sözlə, pul bazarında təkliflə iqtisadiyyatdakı inflyasiya arasında düz mütənasiblik mövcuddur. Bu mütənasiblikdə isə elə bir nöqtə mövcuddur ki, bu halda müşahidə edilən inflyasiya tempi iqtisadi inkişaf üçün yolverilən və zəruridir. AMB məhz bu nöqtəyə uyğun pul təklifi formalaşdırmalıdır.

Yuxarıda qeyd edilən məqsədlərə çatmaq üçün bazarın tənzimlənməsində müxtəlif alətlərdən istifadə edilir. Bu alətlərə misal kimi AMB tərəfindən faiz dərəcələrinin müəyyənləşdirilməsini, açıq bazarda əməliyyatların aparılmasını, kredit təşkilatları üçün məcburi ehtiyat normalarının müəyyən edilməsini, depozit əməliyyatları, bank əməliyyatlarının məhdudlaşdırılmasını və digər əməliyyatları göstərmək olar.

Əsas pul-kredit siyasəti alətləri ilə yanaşı, AMB maliyyə aktivlərinin yenidən nizamlanması da həyata keçirə bilər. O cümlədən, kassa ehtiyatları ilə depozitlər arasında nisbət, likvid aktivlərlə depozitlər arasında nisbət, səhmdar kapitalı ilə borclar arasında nisbət və s. aid edilir. Bu nisbətləri AMB müəyyən edə və ona nəzarət həyata keçirə bilər.

AMB kommersiya bankları üçün kredit limitləri də müəyyənləşdirir. Belə limitlər iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sektorları üzrə müəyyən edilir. Məsələn, AMB kommersiya bankları qarşısında kreditlərin real sektora, yaxud real sektora yönəldilən kreditlərin nə qədər hissəsinin kənd təsərrüfatına verilmə limitini təyin edə bilər və s.

AMB qiymətli kağızlar bazarında alqı-satqı əməliyyatlarını həyata keçirir.

Bu fəaliyyətlərin də əsas məqsədi pul bazarına zəruri təsir etməkdir. Açıq bazar əməliyyatları adlanan bu cür əməliyyatlar AMB-nin tədavüldəki pul kütləsini azaltmaq və ya çoxaltmaq üçün apardığı əməliyyatdır. Qiymətli kağızlar bazarının inkişaf etdiyi ölkələrdə mərkəzi bankların pul-kredit tənzimlənməsində açıq bazar əməliyyatları xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Əgər mərkəzi bank qiymətli kağızları bazarda satırsa və kommersiya bankları bunu alırsa, belə olan halda bankların kredit vermə imkanları azalır. Bu da öz növbəsində iqtisadiyyatda pul təklifinin azalmasına imkan verir. Bununla yanaşı, kredit üçün vəsait azaldığına görə, kreditlər üzrə faizlər artır. Əks halda, yəni açıq bazarda kommersiya banklarından qiymətli kağızların geri alınması ilə banklara əlavə likvidlik verilir. Banklara kredit bazarında canlanma və pul kütləsində artım müşahidə edilir. Bu proses borc faizinin azalması və iqtisadi fəaliyyətin stimullaşması üçün əsasa çevrilir.

AMB-nin pul-kredit siyasətinin "məcburi ehtiyat normaları" aləti əsasən kredit resurslarından istifadənin tənzimlənməsində işlədilir.

Bu, həm də bank sektorunda risklərin idarə edilməsi üçün əla vasitədir. "Məcburi ehtiyat normaları" qaydasına əsasən, AMB kommersiya banklarını onların resurslarının müəyyən faizini mərkəzi bankın hesabında "dondurulmuş" vəziyyətdə saxlamağa məcbur edir. Banklar bu vəsaitlərdən kredit kimi istifadə edə bilmir. Deməli, mərkəzi bank məcburi ehtiyat normasını yüksəltdikdə bank kreditləri və pul kütləsi azalır, bankların borcları üzrə faizlər yüksəlir. Bu məcburi normanın azaldılması isə banklara əlavə likvidlik verməklə kreditlərin və pul kütləsinin genişlənməsinə, bazar faizinin aşağı düşməsinə gətirib çıxarır.

AMB-nin fəaliyyətinin və onun pul-kredit siyasətinin mühüm istiqamətlərindən biri də bank sisteminin inkişaf etdirilməsi, bu sektorda risklərin azaldılması, likvidliyin yüksəldilməsi, bankların pul yaratma kimi keyfiyyət göstəricisinin daha da artırılmasıdır.

Vasif CƏFƏROV

Ekspress. – 2012. – 3-5 noyabr. – S. 10.