İcazələr sistemi sahibkarlar üçün müəyyən çətinliklər yaradır

Azad sahibkarlığın və liberal iqtisadiyyatın təşviqi

Azərbaycan qanunlarına əsasən sahibkarların biznes fəaliyyətinə başlaması üçün yalnız dövlət qeydiyyatına alınması və fəaliyyət sahəsindən asılı olaraq xüsusi razılıq - lisenziya əldə etməsi kifayət etməyə bilər. Sahibkarlar bır sıra hallarda öz fəaliyyətlərinə başlamaq üçün icazələr də almalıdır.

Göründüyü kimi, icazələr heç də lisenziya deyil və onların siyahəsi olduqca genişdir. Demək olar, elə bir dövlət təşkilatı və ya dövlət şirkəti yoxdur ki, o bu və ya digər məsələlərlə əlaqədar icazə vermək səlahiyyətinə sahib olmasın. Buna görə də iscazələrin siyahısı olduqca böyükdür və təxminən 300-ə yaxın icazə var.

İcazə anlayışı ayrı-ayrılıqda götürdükdə əmr, sərəncam, rəy və s. mənanı ifadə etmir. O sahibkarın fəaliyyətinin mümkün olmasına dair bütün inzibati əmrləri özündə birləşdirir.

Hazırda icazə anlayışının nə olduğunu aydın təsvir edən və onun hüquqi əsasını, məqsədini və səmərəliliyini təhlil etmək üçün mexanizm mövcud deyil. İcazə sənədini almaq hüququ və onun fəaliyyətinin ləğv edilməsi qaydaları müxtəlif hüquqi sənədlərlə tənzimlənir və ümumiyyətlə, qeyri-aydındır. Ümumilikdə, texniki prosedur "İnzibati icraat haqqında" qanuna uyğun olaraq aparılır. Bu qanun hüquq və vəzifələrin icrası zamanı meydana çıxan məsələlərlə bağlı dövlət orqanlarının fəaliyyətini tənzimləyən ümumi sistematik qanunvericilik aktıdır.

Bəzi mütəxəssislərə görə, sahibkarlarlıq fəaliyyəti üçün icazələrin tətbiqi ya olmamalı, ya da minimum həddə endirilməli, yaxud zəruri olan icazələr bir təşkilatda cəmləşdirilməlidir. İcazələrə qarşı olanların fikrincə, bu təcrübə SSRİ-dən qalma ənənədir. Digərləri icazələrin SSRİ dağılandan sonra olduğu kimi saxlanıldığını, islahatlar aparılmadığını bildirirlər.

Etiraf edək ki, icazələrin olmasını sovet sisteminin qalığı adlandırmaq olmaz. İnkişaf etmiş ölkələrdə də bu təcrübə var. Amma Azərvaycandan fərqli olaraq icazələr sistemləşdirilib və o dəqiq tənzimlənir. Məsələn, Avropa Birliyi ölkələrində icazələrə dövlətin iqtisadiyyatı tənzimləməsinin bir aləti kimi baxılır. Lakin icazə sistemi tətbiq edilən zaman əsas prinsipə - sahibkarlıq fəaliyyətinin azadlığı, əhalinin qorunması və dövlət tənzimlənməsi arasında balansa ciddi əməl edilir.

Avropa Birliyi ölkələrində icazələr risklərin idarə edilməsi prinsipinə əsaslanır. İcazələr istehlakçıların sağlamlığını və təhlükəsizliyini, habelə ətraf mühitin qorunmasını təmin etmək üçün istifadə olunur. Konstitusiya Məhkəməsi icazələr hüququndan sui-istifadənin qarşısını alır və dövlət orqanları tərəfindən tətbiq olunan icazələrin siyahısına nəzarət edir.

Avropa Birliyində konstitusion tələbə əsasən konkret fəaliyyətin icazə tələb edib-etmədiyini parlamentin qəbul etdiyi qanun müəyyənləşdirməlidir. İcazə yalnız qanunda nəzərdə tutulduqda tələb oluna və verilə bilər. Qanun həmçinin əsas meyarları müəyyənləşdirir. İcazə tələb edən məqsəd və fəaliyyətlər, icazələrin verilməsi üçün material və prosedur meyarları, icazə verən orqanların məsuliyyəti, icazələrin verilməsi ilə bağlı rüsumlar, imtina və ya ləngimə hallarında qərar qəbul etmə və digər hüquqi tədbirlər (məsələn, "sükut - razılıqdır" prinsipi) qanunda öz əksini tapmalıdır.

Avropa Birliyi məkanında icazələr iki böyük qrupa ayrılır. Birincisi inzibati xarakterli icazələrdir ki, bura müəyyən fəaliyyəti həyata keçirmək və başlamaq üçün yalnız dövlət orqanının qərarı ilə verilən icazələri (məsələn, ekologiya ilə bağlı icazə, tikinti icazələri) aid etmək olar.

İkinci qrup icazə qeydiyyat və bildiriş sistemi ilə bağlıdır. Burada fərd özü müəyyənləşdirir o, qanunun şərtlərinə cavab verir, yoxsa yox. Bununla bərabər fəaliyyət qeydiyyatdan və ya bildirişdən sonra başlayır. Dövlət orqanı müəyyənləşdirilmiş şərt və meyarların yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək hüququna malikdir və fəaliyyətin həyata keçirilməsini qadağan edə bilər (məs., iaşə xidmətləri, pərakəndə ərzaq satışı mağazaları və s.).

Azərbaycanda isə icazələrlə bağlı vahid mexanizm, qayda yoxdur. Qeyri-müəyyən icazə sistemi var ki, bu da bir sıra neqativ əməllərə yol açır. Hətta bir sıra hallarda qeyri-rəsmi ödənişlər üçün imkanlar yaranır.

Halbuki, icazə onu alana konkret fəaliyyəti yerinə yetirmək hüququ verir. İcazə xarakterli sənədin hüquqi tərifinin olmaması həm icazə verən təşkilatlar, həm də sahibkarlar arasında çaşqınlıq yaradır. Bundan başqa sahibkarlar çox zaman icazələri lisenziya ilə səhv salır. Lisenziya hər hansı sahibkarlıq fəaliyyətini müntəzəm şəkildə həyata keçirməyə imkan verən xüsusi razılıqdır.

İcazə xarakterli sənəd isə səlahiyyətli orqan tərəfindən qəbul olunan, sahibkarlıq fəaliyyəti subyektinə istənilən formada verilən və sahibkarlıq fəaliyyəti zamanı hər hansı fəaliyyətin həyata keçirilməsinə dair hüquq verən aktdır. İcazə xarakterli sənəd icazə, razılıq, rəy və ya hər hansı digər sənəd formasında ola bilər.

Sertifikat, şəhadətnamə, uyğunluğun qiymətləndirilməsi, icazələr və ya hər hansı biznes fəaliyyəti üçün rüsumun ödənilməsi, biznes fəaliyyətini yerinə yetirmək hüquqi verən hər hansı hüquqi sənəd də icazə sayılır.

Azərbaycandakı hazırkı icazə sisteminin iki mənbəyi var: sovet dövründə hazırlanmış və müasir bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğunlaşdırılmayan qayda və texniki tələblər, bir də bazar iqtisadiyyatının tənzimlənməsi məqsədilə son illərdə hökumət tərəfindən qəbul edilən bir sıra normativ - hüquqi aktlar.

Ölkəmizdə son illərdə iqtisadi fəaliyyətə başlamaq və davam etmək üçün lazım olan prosedurların sadələşdirilməsindən icazələr sistemi də yan keçməyib.

Buna misal kimi icazeler.gov.az adlı elektron informasiya portalının yaradılmasını göstərmək olar. Portal Azərbaycan mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının verdikləri icazələr barədə məlumatı (icazə növünün adı, hüquqi əsası, tələb edilən sənədlərin siyahısı, icazəni verən orqanın adı, hüquqi ünvanı və s.) özündə əks etdirir. Həmin portalda sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün tələb edilən icazə növləri üzrə (hüquqi əsası, icazənin alınması üçün tələb edilən sənədlərin siyahısı, icazəni verən orqanın adı, hüquqi ünvanı və s.) istifadəsi sadə olan axtarış sistemi də var.

Bu portal Azərbaycan prezidentinin 2011-ci ildə imzaladığı fərmana uyğun olaraq hazırlanıb. Sözügedən fərman icazələr sisteminin qaydaya salınması baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Fərman müəyyən sahibkarlıq fəaliyyəti növləri ilə məşğul olmaq üçün tələb edilən xüsusi razılıq (lisenziya) və icazə sistemi ilə bağlı bəzi məsələlər haqqındadır. Prezident fərmanında qeyd edilir ki, ölkədə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün müxtəlif dövlət orqanlarından çoxlu sayda icazə almaq tələb edilir. Bu isə öz növbəsində, sahibkarlığın inkişafına, məşğulluğun artmasına və iqtisadiyyata investisiya qoyuluşu prosesinə mənfi təsir göstərir. Mövcud vəziyyətin yaxşılaşdırılması sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün tələb edilən xüsusi razılıq (lisenziya) və icazə sisteminin təkmilləşdirilməsini zəruri edir.

Prezident mövcud vəziyyəti qiymətlərndirərək fərmanda "Lisenziyalar və icazələr haqqında" Azərbaycan Respublikasının qanun layihəsini hazırlamaq tapşırığını verir. Qanun layihəsinin 3 ay ərzində hazırlanması Nazirlər Kabinetinə tapşırılır. Fərmanda tələb edilir ki, hazırlanacaq qanun layihəsində lisenziya və icazə tələb olunan fəaliyyət növlərini aşağıdakı meyarları nəzərə almaqla müəyyən etsin:

- fəaliyyət növü dövlət təhlükəsizliyinə təsir edir;

- fəaliyyət növü məhdud təbii ehtiyatlardan istifadəni nəzərdə tutur;

- fəaliyyət növü ətraf mühitin ekoloci vəziyyətinə mənfi təsir göstərə bilər;

- fəaliyyət növü həmin fəaliyyətin həyata keçirilməsində iştirak etməyən qeyri-məhdud sayda şəxslər üçün təhlükə doğurur;

- fəaliyyət növü qeyri-məhdud sayda şəxsləri, o cümlədən onların əmlakını cəlb edir;

- fəaliyyət növü həddən artıq gəlir əldə edilməsinə imkan yaradır və əlavə nəzarət tələb edir.

Qeyd edək ki, prezidentin imzaladığı fərmandan bir ildən artıq müddətin keçməsinə baxmayaraq, "Lisenziyalar və icazələr haqqında" qanun layihəsi haqqında hər hansı məlumat yoxdur.

İcazeler.gov.az portalı ilə tanış olduqda görürük ki, Azərbaycanda icazələrin sayı bir neçə yüzdür. Məhz buradan irəli gələrək sahibkarların 80 faizdən artığı fəaliyyət göstərdikdə ən azı bir icazə almalı olur. Sahibkarlar tərəfindən icazələrin verilməsini tənzimləyən bir çox normativ sənədlər bəzən diqqətlə nəzərdən keçirilmir. Bir çox hallarda müxtəlif dövlət orqanları sahibkarlar qarşısında ikiqat tələb qoyurlar. İkiqat tənzimləmə "sertifikatlaşdırma + icazənin verilməsi" formasında müşahidə olunur. Bu tələb sahibkarları artıq sertifikatlaşma prosedurundan keçmiş fəaliyyət və ya məhsul üçün icazə almağı məcbur edir. Məsələn, "Yeyinti məhsulları haqqında" Qanuna uyğun olaraq ərzaq məhsullarının satışı ilə məşğul olmaq üçün sahibkar Səhiyyə Nazirliyindən yeyinti məhsullarının gigiyenik standartlara cavab verməsini təsdiq edən gigiyenik sertifikat almalıdır. Bundan başqa, yuxarıda qeyd edilən Qanunun 11-ci maddəsinə əsasən sahibkar yeyinti məhsullarının üzərində "müalicəvi", "pəhriz" və ya "ekoloji təmiz" adlarından istifadə etmək istəyirsə, o zaman Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyindən icazə almalıdır. Yaxşı olardı ki, bu səlahiyyətin bir dövlət orqanına verilsin.

Bundan başqa, icazə verən müxtəlif dövlət orqanlarının funksiyaları bəzən üst-üstə düşür. Qanunvericiliyin təhlili göstərir ki, bir sıra hallarda eyni fəaliyyət növü üçün iki dövlət qurumu eyni və ya oxşar icazə verir. Bu kimi ziddiyyətli və sahibkarlar qarşısında çətinlik yaradan hallar sadələşdirilməlidir.

Vasif CƏFƏROV

Ekspress. – 2012. – 8 noyabr. – S. 9.