Qeyri-neft sektorunun ixrac gücü yetərlidirmi?

Azad sahibkarlığın və liberal iqtisadiyyatın təşviqi

Azərbaycan ixrac əməliyyatlarının, xüsusilə də qeyri-neft sektoru üzrə ixracın həcminin artırılması üçün fəaliyyətini gücləndirməlidir. Kəmiyyət etibarilə Azərbaycanın ixracının həcmi yaxşıdır. 2011-ci ildə ölkəmiz 26,5 milyard dollarlıq mal və xidmətlər ixrac edib ki, bu göstəriciyə görə Azərbaycan dünyanın 70 ən yaxşı nəticəyə sahib olan ölkəsindən biridir. Lakin neft-qaz amili nəzərə alınmadıqda ölkəmizin ixrac göstəricilərinin olduqca pis olduğunu söyləyə bilərik.

2012-ci ilin 9 ayının nəticələrinə əsasən Azərbaycanın ixracı 17,79 milyard dollar təşkil edib. Bunun 15,255 milyard dolları (85,75 %) xam neftin satışı, 966,2 milyon dolları (5,43 %) neft məhsullarının ixracı, 423,98 milyon dolları (2,38 %i) təbii qazın satışı olub. Ümumilikdə neft və qaz sektoru üzrə ixrac 16,645 milyard dollar (93,56 %-i) olub. Neft və qaz sektorundan kənar sahələr üzrə ixrac isə 6,44 % və ya 1,14 milyard dollar təşkil edib. İxracın inkişaf dinamikası göstərir ki, 2012-ci ilin sonunda qeyri-neft sektorunun ixrac həcmi 1,5-1,7 milyard dollar səviyyəsində olacaq.

Bu, Azərbaycan üçün olduqca pis nəticədir. Müqayisə aparsaq, Gürcüstanın illik ixracı 2,2 milyard dollar, Ermənistanın 1,3 milyard dollar, Moldaviyanın 1,9 milyard dollar, Qırğızıstanın 2,3 milyard dollar, Latviyanın 10 milyard dollar, Estoniyanın 15 milyard dollardır. Bunlar həmin ölkələrdir ki, ümumi daxili məhsulun istehsal səviyyəsinə görə Azərbaycandan çox geridir. Azərbaycan Latviyadan 2,2 dəfə, Estoniyadan 2,9 dəfə, Gürcüstandan 4,5 dəfə, Ermənistandan 6,2 dəfə, Moldoviyadan 9 dəfə, Qırğızıstandan 10 dəfə böyük iqtisadiyyata sahibdir. Amma qeyri-neft məhsullarının ixracı əsas götürüldükdə Azərbaycan Gürcüstandan, Qırğızıstandan, Latviyadan, Estoniyadan ixracda geri qalır, Moldoviya ilə bərabər nəticəyə sahibdir, Ermənistandan isə bir qədər güclüdür.

Belə bir vəziyyət heç bir halda qəbul edilə bilməz. Düzdür, Azərbaycanın qeyri-neft məhsullarının ixracı son 10 ildə bir neçə dəfə artıb. Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatına əsasən, 2003-cü ildə həyata keçirilən 2,59 milyard dollarlıq ixracın 383 milyon dollarını qeyri-neft məhsulları təşkil edib. 2007-ci ildə ixrac edilən 6 milyard dollarlıq məhsulun 1,15 milyard dolları qeyri-neft sektorunun məhsulları olub. Deməli, son 10 ildə qeyri-neft məhsullarının ixracı 4,5 dəfə, son 5 ildə isə 1,5 dəfə artıb.

Qeyri-neft sektorunun ixracı artmaqla bərabər ixrac edilən malların çeşid sayında da artım görünür. 2003-cü ildə 1218 adda mal və xidmət ixrac edilmişdisə, 2012-ci ilin 9 ayında 1992 adda məhsul satılıb.

Yaxşılığa doğru dəyişən digər göstərici ticarət əməliyyatlarında iştirak edənlərin sayının artmasıdır. 2003-cü ildə 6756 hüquqi və fiziki şəxs xarici-iqtisadi əlaqələrlə məşğul olduğu halda, 2012-ci ildə onların sayı 7600 olub.

Həm ixrac edilən məhsulların çeşidinin artması, həm də ticarət əməliyyatı aparanların sayının artması onu göstərir ki, qeyri-neft sektorunun ixrac imkanları genişlənir. Ancaq bir daha həmin fikrə qayıtmaq lazımdır ki, qeyri-neft sektorunun hazırkı ixrac göstəriciləri məqbul sayıla bilməz.

Qeyd edək ki, qeyri-neft sektoru üzrə ixracın artması Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün daha önəmli məsələdir.

İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərəfindən hazırlanan 2011-2025-ci illər üçün Azərbaycanın iqtisadi inkişafının uzunmüddətli strategiyasında 2025-ci ildə qeyri-neft sektoru üzrə ixracın adambaşına düşən hissəsini 5 min dollara çatdırma hədəf kimi qarşıya qoyulub. 2003-cü ildə bu göstərici 45 dollar, hazırda isə 183 dollardır. 2025-ci ildə 5 min dollarlıq hədəfə çatmaq üçün qeyri-neft məhsullarının ixracı 60 milyard dollara (Azərbaycan əhalisinin sayının artımı da nəzərə alınmaqla) çatdırılmalıdır.

İqtisadi İnkişaf Nazirliyi bu məqsədlə xarici ticarət əlaqələrinin, ixracın genişləndirilməsi üçün bəzi tədbirlər görür. İqtisadi İnkişaf Nazirliyi bildirir ki, 2011-ci ildə xarici ticarətin inkişafı sahəsində əhəmiyyətli işlər görülüb. Ötən il ölkədə istehsal olunan məhsulların ixrac imkanlarının artırılması xüsusi diqqət mərkəzində olub. Bu çərçivədə qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsi və istehsal olunan malların xarici bazarlara çıxarılmasının asanlaşdırması istiqamətində işlər davam etdirilib və mövcud ixrac potensialının daha səmərəli reallaşdırılmasına və potensialın artırılmasına xüsusi əhəmiyyət verilib.

2011-ci il ərzində ikitərəfli ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsi və inkişaf etdirilməsi istiqamətində bir sıra işlər görülüb. Azərbaycanın xarici ölkələr ilə iqtisadiyyat və ticarət sahəsində müqavilə-hüquq bazasının genişləndirilməsi və təkmilləşdirilməsi məqsədilə yeni sazişlərin razılaşdırılması istiqamətində görülən işlər xüsusi yer tutur.

İl ərzində Azərbaycanın Argentina, Bosniya-Herseqovina, Tunis, Suriya, İndoneziya və Rusiya Federasiyasının bir sıra subyektləri ilə ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq haqqında sazişlərinin razılaşdırılması istiqamətində müvafiq işlər görülüb, həmçinin Almaniya-Azərbaycan xarici ticarət palatasının yaradılmasına dair müqavilə layihəsinə baxılıb.

Bu istiqamətdə həmçinin, MDB çərçivəsində müzakirə edilən "Sərbəst ticarət zonası haqqında" müqavilə layihəsi üzrə müvafiq işlər görülüb.

2011-ci il ərzində xarici ticarət fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsi istiqamətində müvafiq tədbirlər həyata keçirilib. Bu istiqamətdə ilk növbədə Azərbaycan Nazirlər Kabinetinin 2011-ci il sərəncamı ilə təsdiq edilən "2011-2013-cü illər üçün qeyri-neft məhsullarının ixracının stimullaşdırılmasına dair Tədbirlər Planı"na uyğun olaraq işlər görülüb. Tədbirlər Planına uyğun olaraq "Xarici ticarətin dövlət tənzimlənməsi haqqında" Azərbaycan qanun layihəsi hazırlanaraq razılaşdırılmaq üçün aidiyyəti üzrə təqdim edilib.

2011-ci ildə həmçinin digər dövlət orqanları tərəfindən hazırlanan və xarici ticarət fəaliyyətinə aid olan normativ-hüquqi aktların layihələrinə baxılıb və rəy bildirilib.

Qeyri-neft sektorunun ixrac potensialından daha da səmərəli istifadəsi və bütövlükdə xarici bazarlara çıxış imkanlarının genişləndirilməsi məqsədilə Azərbaycan mənşəli malların güzəştli şərtlərlə ixrac imkanlarının artırılması istiqamətində işlər davam etdirilib. Bu çərçivədə bir sıra inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən tətbiq edilən Ümumiləşdirilmiş Preferensiyalar Sistemi (GSP) proqramlarından Azərbaycan ixracatçılarının istifadə səviyyəsinin artırılması istiqamətində işlər görülüb. Qeyd olunan proqramlar çərçivəsində Azərbaycan məhsullarının dünya bazarlarının böyük bir hissəsinə, o cümlədən ABŞ, Avropa Birliyi ölkələri, İsveçrə, Kanada, Türkiyə, Yaponiya və Norveçə rüsumsuz və ya aşağı dərəcəli rüsumlarla ixrac edilməsi imkanları ilə əlaqədar sahibkarların məlumatlandırılmasına xüsusi əhəmiyyət verilib. Belə ki, Yevlax, Gəncə, Quba və Bakı şəhərlərində sahibkarlarla keçirilən konfransda şöbənin rəhbərliyi və əməkdaşları tərəfindən GSP proqramları ilə bağlı sahibkarlara ətraflı məlumatlar verilib, konkret məhsul növləri və bazarlar üzrə Azərbaycan mənşəli məhsullara verilən güzəştlər haqqında sahibkarların sualları cavablandırılıb, ixracatılara Avropa İttifaqı bazarları haqqında ətraflı məlumatlar əldə edə biləcəyi və İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin internet səhifəsindən də keçid verilən "Export Helpdesk" adlı internet səhifəsi və istifadə qaydaları izah edilib.

Bundan əlavə, qeyri-neft sektoru üzrə xarici ticarətin dinamikası, ixracın tərkibi və coğrafi strukturu, əsas idxal mallarının strukturu təhlil edilib, qeyri-neft sektoru üzrə idxal və ixrac dövriyyəsinə, həmçinin bir sıra ölkə və ölkə qrupları ilə ticarət əlaqələrinə dair arayışlar hazırlanıb.

Dünya bazarlarında və bir sıra ölkələrdə əsas məhsulların qiymətlərinin dəyişmə dinamikası təhlil edilib və arayışlar hazırlanıb. Bundan əlavə, MDB ölkələrinin paytaxt şəhərlərində əsas ərzaq məhsullarının qiymətlərinin dəyişmə dinamikası haqqında müqayisəli təhlillər aparılıb.

Azərbaycan istehsalçıları tərəfindən təqdim olunan rəqabətqabiliyyətli məhsulların siyahısına yenidən baxılıb və məlumatlar yenilənərək saytda yerləşdirmək məqsədilə MDB-nin İcraiyyə Komitəsinə təqdim olunub. Sözügedən siyahı İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin saytında da yerləşdirilib.

Cari ildə xarici ticarət siyasəti sahəsində görülən işlərin əsas istiqamətlərindən birini də xarici ticarət fəaliyyəti ilə bağlı təhlillər təşkil etmiş və bu təhlillər əsasında müvafiq arayışlar hazırlanmışdır. Belə ki, Azərbaycanın xarici ticarət fəaliyyətinin təhlili ilə bağlı 80-ə yaxın ölkə üzrə ikitərəfli ticarət əlaqələri, ticarətin strukturu və dinamikası təhlil olunmuş və bu təhlilər əsasında dövri arayışlar hazırlanmışdır. Eyni zamanda ölkə qrupları (Avropa İttifaqı, MDB, GUAM, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı, İslam Konfransı Təşkilatı, Mərkəzi Asiya Regionu Ölkələrinin İqtisadi Əməkdaşlıq proqramı (CAREC) və digər qruplar) üzrə də Azərbaycan Respublikasının xarici ticarətinə dair dövri arayışlar hazırlanmışdır. Həmçinin, qeyri-neft sektoru üzrə idxal və ixrac dövriyyəsindəki dəyişmə dinamikası təhlil edilib və müvafiq arayışlar, eləcə də Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinə dair aylıq və rüblük hesabatlar hazırlanıb. Arayışlar İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin rəsmi internet saytında yerləşdirilib, xidməti istifadə üçün müvafiq struktur bölmələrə və aidiyyəti qurumlara təqdim olunub.

Yuxarıda qeyd edilənlər müsbət xarakterli tədbirlərdir və onlar təqdir oluna bilər. Lakin bununla belə qeyri-neft sektorunun inkişafı və ixracın diversifikasiyası, xarici sərmayələrin ölkəmizə cəlb edilməsi, ölkə sərmayələrinin digər ölkələrə yatırılmasının təşviqi, ölkəmizdə istehsal olunan məhsulların və xidmətlərin yeni bazarlara çıxarılması kimi iqtisadi maraqların təşviqi istiqamətində fəaliyyət hökmən gücləndirilməlidir.

Vasif CƏFƏROV

Ekspress. – 2012. - 9-12 noyabr. – S. 9.