Kiçik və orta sahibkarsız orta təbəqə olmaz

Azad sahibkarlığın və liberal iqtisadiyyatın təşviqi

Hər bir ölkədə həyata keçirilən iqtisadi tədbirlər müxtəlif olsa da, onları birləşdirən bir məqsəd var: bütün iqtisadi tədbirlərin əsas hədəfi insanların maddi rifah halının yaxşılaşdırılmasıdır. Düzgün iqtisadi siyasət, uğurlu iqtisadi dəyişikliklər nəticədə insanların gəlirinin artmasına, yoxsulluğun azalmasına və ən önəmlisi orta təbəqənin formalaşmasına gətirib çıxarır.

Orta təbəqənin formalaşması başlıca hədəfdir. Hər bir ölkədə varlı və yoxsul təbəqə olur. Amma hər ölkədə orta təbəqə olmur. O ölkələrdə orta təbəqə formalaşır ki, həmin ölkələr iqtisadi inkişafın müəyyən inkişaf səviyyəsinə çatır və əhali arasında fərdi qazancı ilə özünün məişət problemlərini həll edə bilən təbəqənin xüsusi çəkisi kasıb və varlı təbəqəni üstələyir. İqtisadçılar deyir ki, orta təbəqənin formalaşması və güclənməsi ümumi iqtisadiyyat üçün daha əhəmiyyətlidir. Orta təbəqəsi formalaşan ölkələrdə davamlı inkişaf və sosial ədalətin təmin edilməsi üçün gözəl imkanlar yaranır. Ona görə də, dövlətin iqtisadi siyasətində, iqtisadiyyatın tənzimlənməsində əsas məqsədi məhz insanların gəlirinin artırılması, orta təbəqənin formalaşdırılması olmalıdır.

Azərbaycanda hələlik orta təbəqə formalaşmayıb. Bunu Milli Məclisin İqtisadi siyasət komitəsinin sədri Ziyad Səmədzadə bu günlərdə Azərbaycan Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzi (SAM) və Dünya Bankının birgə təşkilatçılığı ilə "Azərbaycanda orta təbəqə: sosial, iqtisadi, siyasi dinamika və perspektivlər" mövzusunda beynəlxalq konfransda çıxışı zamanı deyib. Z.Səmədzadənin sözlərinə görə, ölkədə orta təbəqənin hələ formalaşmaması təbii haldır. Çünki radikal islahatlar olan ölkədə ilk növbədə varlılar və kasıblar formalaşır. O bildirib ki, son 21 ildə UDM-də özəl sektorun 80 faizdən çox olması azad bazar cəmiyyətinin fəaliyyətini göstərir və buna ölkə məhz radikal islahatlar nəticəsində nail olub. Azərbaycanda yeni iqtisadi sistem başqa ölkələrlə müqayisədə 5-10 dəfə qısa müddətdə əldə edilib. Azərbaycan indi orta sinfin formalaşması üçün demokratik prosesləri sürətlə aparır. Onun qənaətincə, Azərbaycanın inkişafında yoxsulluğun azaldılmasında orta sinfin önəmli rol oynayacaq. Səmədzadənin dediyinə görə, ölkədə bu istiqamətdə dinamik addımlar atılır. Hazırda ölkədə varlıların gəliri ilə kasıbların gəliri arasında fərqdə azalma müşahidə edilir.

Dünya Bankının aparıcı iqtisadçısı və Azərbaycan üzrə əlaqələndiricisi Raşmi Şankar isə bildirib ki, ölkədə orta sinfin formalaşması üçün əlverişli zəmin yaranıb. Xanım Şankar söyləyib ki, bir neçə ildən sonra respublikamızda adambaşına düşən gəlir 20 min dollara çatacaq. Bu isə Azərbaycanda orta təbəqənin genişlənməsinə, orta sinfin gələcəkdə ölkənin inkişafına öz töhfəsini verməsinə güclü zəmin yaradacaq.

R.Şankar Azərbaycanda güclü sahibkarlar sinfinin yaranmaqda olduğunu və bunun orta təbəqənin formalaşmasına təsir göstərən əsas amilə çevrildiyini söyləyib.

Orta təbəqənin formalaşması iqtisadiyyatın inkişaf dinamikasının, pozitiv inkişaf meyillərinin məntiqi nəticəsi kimi səciyyələndirilir. Güclü sahibkarlıq sinfinin formalaşması, orta təbəqənin öz statusunu möhkəmləndirməsi və digər meyarlar keçid iqtisadiyyatının sona çatmasının əsas təzahürləri kimi qəbul olunmalıdır. Güclü iqtisadiyyat orta təbəqənin üzərində qurulur və burada özəl bölmənin iqtisadiyyatda xüsusi çəkisi mühüm rol oynayır. Hazırda Azərbaycan iqtisadiyyatının 82%-i özəl sektorda cəmləşib.

Konfransda orta təbəqənin formalaşmasına dair təqdimatla çıxış edən SAM-ın şöbə müdiri Vüsal Qasımlı qeyd edib ki, proqnozlara əsasən, Azərbaycanda orta təbəqənin rifahı 5 ilə daha yaxşılaşacaq. SAM-ın eksperti 2030-cu ilədək orta sinfin ən sürətli inkişaf göstəricisinin Azərbaycanda müşahidə olunacağını bildirib.

Azərbaycan Sahibkarlar (İşəgötürənlər) Təşkilatları Milli Konfederasiyasının prezidenti Məmməd Musayev isə hesab edir ki, orta sinfin inkişafında mühüm olan kiçik və orta biznesin inkişaf etdirilməlidir. Onun fikrincə, kiçik və orta sahibkarlarlığın inkişafı üçün yeni qurumun yaradılmasına ehtiyac var. Onun sözlərinə görə, kənd təsərrüfatı kreditləri fondu, Azərbaycan aqrar bankının formalaşması sahibkarlığın, bununla da orta sinfin inkişafına dəstək olacaq.

Həqiqətən də digər ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, orta təbəqənin formalaşması üçün ölkədə kiçik və orta sahibkarlığın (KOS) inkişaf etdirilməsi şərtdir. Beynəlxalq təcrübədə gündəlik gəliri alıcılıq qabiliyyəti pariteti məzənnəsi üzrə 10-100 dollar olan şəxs orta sinfin nümayəndəsi hesab olunur. Hazırda dünyada 2 milyard nəfərdən çox orta sinfin nümayəndələri var. 2030-cu ildə onların sayı 5 milyard nəfərə çatacaq. Dünyada orta sinif artımının 90%-i Asiya regionunun payına düşəcək. Asiyada orta sinif sayı 2030-cu ildə 3,2 milyard nəfərə çatacaq. Avropa və Şimali Amerikada isə orta sinfin sayı təqribən indiki səviyyədə qalacaq.

Qeyd etdiyimiz kimi, kiçik və orta sahibkarlıq orta təbəqənin mühüm hissəsini təşkil edir. Sahibkarlığın bu forması cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafında müstəsna rola sahibdir. Onlar liberal iqtisadiyyatın əsas təminatçısı rolunda çıxış edirlər. Kiçik sahibkarlar gəlir bölgüsündəki ədalətsizlikləri minimuma endirir, regionlararası balanslı inkişafa zəmin yaradır. Böyük sənaye müəssisələrinin əsas yardımçılarıdır. Eyni zamanda bu müəssisələr daha az investisiya ilə daha çox istehsal və məhsul müxtəlifliyi əldə edə bilirlər. İqtisadi dalğalanmalardan daha az təsir görürlər. Daha az investisiya xərcləri ilə iş imkanları yaratmaqdadırlar. Tələbatdakı dəyişikliklərə və müxtəlifliklərə daha rahat uyğunlaşa bilirlər, texnoloji yeniliklərə həvəslidirlər. Fərdi yığımları stimullaşdırır, istiqamətləndirir və hərəkətləndirirlər. Digər tərəfdən, kiçik və orta sahibkarların inkişafı həmin ölkələrin iqtisadi inkişafı ilə paralellik təşkil edir.

Bütün inkişaf etmiş və yüksək inkişaf səviyyəsinə yaxın olan ölkələrdə iqtisadi fəaliyyətin 40%-i kiçik və orta böyüklükdəki sahibkarlar tərəfindən həyata keçirilir. Emal sənayesində məşğulluğun 60-70%-i bu müəssisələrin payına düşür.

Avropa Birliyi ölkələrindəki müəssisələrin 95%-ni kiçik və orta müəssisələr təşkil edir. Bu göstərici ABŞ-da 97%, Yaponiyada 99%, Cənubi Koreyada 98%-dir. Avropa Birliyi ölkələrində ümumi daxili məhsulun və ya yaradılan əlavə dəyərin üçdən ikisi kiçik və orta böyüklükdəki müəssisələrin payına düşür. Qoyulan ümumi investisiyalar içərisində bu müəssisələr ABŞ-da 38, Yaponiyada 40, Cənubi Koreyada 36, Almaniyada 44% paya sahibdir. Həmçinin istehsalın ABŞ-da 36, Yaponiyada 52, Cənubi Koreyada 35, Almaniyada 49%-i bu müəssisələrin payına düşür. İxracat içərisindəki payları isə ABŞ-da 32, Yaponiyada 38, Cənubi Koreyada 20, Almaniyada 31% təşkil edir.

Avropa Birliyi ölkələrində iqtisadiyyatda məşğul olanların 62%-i bu müəssisələrdə işləyir. Özəl sektorda çalışanların isə 95%-i kiçik və orta böyüklükdəki müəssisələrdə işləyir. Bu rəqəm ABŞ-da 50, Yaponiyada 81, Cənubi Koreyada 62% təşkil edir.

Ölkələrə dair sadalanan nəticələr göstərir ki, həmin ölkələrdə kiçik və orta sahibkarların hesabına orta təbəqə kifayət qədər genişlənə bilib. Azərbaycan da yoxsulluğun azaldılması və orta təbəqənin genişlənməsi üçün kiçik sahibkarlığın inkişafına çalışır. Hazırda respublikada fəaliyyət göstərən müəssisələrin əksəriyyətini kiçik müəssisələr təşkil edir. Kiçik müəssisələrin sayının çoxluğuna baxmayaraq onların effektli iqtisadi fəaliyyət göstərib göstərmədiyini müəyyənləşdirmək üçün bu müəssisələrin yaratdığı əlavə dəyərin ümumi daxili məhsuldakı payı, məşğulluq səviyyəsindəki payı, respublikanın təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətləri nəticəsində yaradılan mənfəət içərisindəki payı, ixracatdakı payı, qoyulan məcmu investisiyalar içərisindəki payı və s. kimi kriteriyalara baxmaq lazımdır.

Statistik məlumatlarda kiçik müəssisələrin yaratmış olduqları əlavə dəyərin ÜDM-nin 2,6%-ni təşkil etdiyi göstərilir. Qeyri-neft sektoru üzrə ÜDM-nin 5%-i, ümumi mənfəətin 0,2%-i, əsas kapitala sərmayələrin 5,8%-i kiçik və orta sahibkarlarlıq subyektləri hesabına formalaşlır. Kiçik sahibkarlar 2011-ci ildə cəmi 85,38 milyon manat gəlir əldə edib. İşçilərin sayı 90,2 min nəfər, orta aylıq nominal əmək haqqı 222 manat olub.

Deməli, Azərbaycanda kiçik sahibkarlıq subyektlərinin imkanları hələlik çox məhduddur. Mövcud imkanlarla kiçik sahibkarlar Azərbaycanda orta təbəqənin formalaşmasına ciddi töhvə verə bilməz. Orta təbəqənin gücləndirilməsi məqsədilə kiçik sahibkarların gəliri artmalıdır. Gəlir üçünsə investisiya qoyuluşları yüksəlməlidir. 2011-ci ildə kiçik və orta sahibkarlar tərəfindən əsas kapitala qoyulan sərmayələrin həcmində kəskin artım qeydə alınıb. Bir il ərzində kiçik sahibkarlar tərəfindən 736,7 milyon manat investisiya qoyulub. 2010-cu ildə bu göstərici 276,3 milyon manat olub. Bir il ərzində sərmayə qoyuluşu 2,66 dəfə artıb.

Sərmayə qoyuluşunun artması iqtisadi fəaliyyət növlərindəki payına da təsir edib. Son 5 ildə ilk dəfə olaraq kiçik sahibkarların sərmayəsinin ümumi iqtisadiyyata qoyulan sərmayələrdəki payının 5,8%-lik həddə yüksəlməsinə imkan verib. Bu göstərici bəzi sahələrdə daha da böyük nisbətdə müşahidə edilib. Ticarət və nəqliyyat vasitələrinin təmiri sahəsində KOS-ların sərmayəsi ümumi sərmayələrin 28,8%-ni, turistlərin yerləşdirilməsi və ictimai iaşədə 27,4%-ni, sənayedə 9%-ni formalaşdırıb.

Əgər kiçik sahibkarlar sərmayə qoyuluşunu eyni artım sürəti ilə davam etdirsələr yaxın illərdə kiçik sahibkarların orta təbəqənin formalaşmasınə böyük təhvə verəcəyini əminliklə söyləyə bilərik. Əks təqdirdə orta təbəqənin formalaşması çətin hədəfə çevriləcək.

Vasif CƏFƏROV

Ekspress.- 2012. – 29 noyabr. –S. 9.