Mir Cəfər Bağırov və Mirteymur Yaqubov

Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır?

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb...

Qeyd: Artıq 5 ilə yaxındır, Teyyub müəllimin Mir Cəfər Bağırovla bağlı arxivlərdən gün işığına çıxardığı materialları, müxtəlif sənədləri qəzetimizin hər şənbə sayında "Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır" başlığı altında təqdim edirik. Əslində, bu layihəni Mir Cəfərin məhkəməsi ilə, məhkəmənin ətrafında cərəyan edən hadisələrlə və ictimaiyyətə məlum olmayan maraqlı faktlarla yekunlaşdırmaq istəyirdik. Lakin arxiv elə dəryadır ki, sonu-bucağı yoxdur. Teyyub müəllim arxivdən elə faktlar, elə sənədlər üzə çıxarırdı ki, onların oxucularımızda maraq doğuracağını nəzərə alaraq bir çox hallarda mövzudan kənara çıxmalı olurduq.

Yaxın saylarımızda Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsini təqdim edəcəyik. Həmin vaxtadək "Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır" başlığını yalnız rubrika kimi saxlayırıq.

YAKOVLEV - Demək, hər bir cinayət işi dediyiniz kimi araşdırılsaydı, günahsız adamlar məhv edilməzdilər. 1938-ci ildə Bağırovun göstərişilə heç bir qanuni əsas olmadan insanlar terrorçu, əksinqilabçı, qiyamçı kimi həbs olunub güllələnmişlər. Bunlardan xəbəriniz yoxdu?

YAQUBOV - O zamanlar xəbərim yoxdu.

YAKOVLEV - Rayevi tanıyırdınız?

YAQUBOV - O, daxili işlər naziri idi.

YAKOVLEV - Hansı ildə?

YAQUBOV - 1938-ci ildə.

YAKOVLEV - Siz onunla yaxından tanış deyildiniz?

YAQUBOV - Əsla yox. Mən 2-3 ay üçlüyün üzvü olmuşam, iki iclasında iştirak etmişəm.

YAKOVLEV - Üçlüyün sədri kim idi?

YAQUBOV - Rayev.

YAKOVLEV - Yəqin ki, üçlüyün üzvü kimi qərarlara imza atırdınız.

YAQUBOV - Üçlük ÜİK(b)P MK Siyasi Bürosu tərəfindən yaradılmışdı. Qərarlara qol çəkməyə bilməzdim.

YAKOVLEV - Üçlüyün iş qaydası necə idi?

YAQUBOV - Dediyim kimi, üçlüklər Siyasi Büronun qərarı ilə yaradılmışdı. Azərbaycanda sədr daxili işlər naziri Rayev idi. İclasları onun kabinetində keçirilirdi. Rayevi sonralar həbs etdilər.

YAKOVLEV - Dediniz ki, üçlüyün 2-3 iclasında olmusunuz, neçə ölüm cəzasına qol çəkmisiniz?

YAQUBOV - Bunu deyə bilmərəm. Hər iclasda yüzlərlə işə baxılırdı.

YAKOVLEV - Yaddaşınız, görünür, pisdir.

YAQUBOV - Pis deməzdim. Nəzərə alın ki, bu işlər çoxdan baş verib.

YAKOVLEV - Əlbəttə, yada salmayacaqsınız. Çünki adamları milçək kimi qırırdınız. Siz 1938-ci il fevralından oktyabr ayınadək üçlüyün üzvü olmusunuz. Ərz etdiyiniz 2-3 ay yox, səkkiz ay. Sənədlərə görə, həmin müddətdə 2.679 nəfərin şinə baxılmışdır. Onların əksəriyyəti əksinqilabi fəaliyyətdə və Bağırova qarşı terror cəhdində təqsirli bilinmişlər. 2.679 nəfərdən 2.103-ü güllələnmişdir. 576 nəfər islah-əmək düşərgəsinə göndərilmişdir. Yalnız bir nəfər azadlığa buraxılmışdır. Onların əksəriyətinin cəza protokollarında sizin imzanız vardır. Deyirsiniz ki, üçslüyün 2-3 iclasında iştirak etmisiniz. Elə çıxır ki, iclaslarda iştirak etmədən protokollara qol çəkmisiniz.

YAQUBOV - Protokola iclaslarda deyil, ertəsi günü imza atılırdı. O zaman hər şeyi daxili işlər orqanları diktə edirdi. İyul plenumundan sonra 37-ci il qurbanlarına bəraət verilir.

YAKOVLEV - Günahsız insanları məhv etmiş Bağırov, Yemelyanov və başqaları ədalət məhkəməsinin hökmü ilə cəzalarına çatmışlar. Hesab edirsinizmi, siz də məsuliyyət daşıyırsınız. Deyirsiniz ki, partiya və komsomoldan tərbiyə almısınız. Məni də partiya və komsomol yetişdirmişdir. Ancaq heç bir ölüm hökmünə imza atmamışam, bəraət arayışlarına qol çəkmişəm. Əgər Büro iclasında iştirak etməmişəmsə, çıxarılan qərarı imzalamamışam.

YAQUBOV - Siz o zamankı şəraiti nəzərə almırsınız.

YAKOVLEV - Sualıma cavab verin: Baxdığınız hansı işləri xatırlayırsınız? Fərdi, yoxsa qrup halında?

YAQUBOV - Heç birisi yadımda deyil.

YAKOVLEV - Bəlkə Şamaxı işini yadınıza salasınız. 1938-ci il martın 1-də "Üçlüyün" sizin iştirakınızla keçirilən iclasında Şamaxı rayon partiya komitəsinin təlimatçısı Xoren Amirovun və başqalarının barəsində hansı hökm çıxarılmışdı?

YAQUBOV - Xatırlamıram.

YAKOVLEV - Siz 1938-ci ildə həm MK-nın təbliğat üzrə katibi, həm də "Üçlüyün" üzvü idiniz. Əlibayramlıda məsuliyyətə alınanlardan birisi partiya aparatının işçisi, raykomun təlimatçısı idi. Onun məsələsini qurub-quraşdıran Daxili İşlər Nazirliyinin rayon şöbəsinin əməkdaşıydı, ölüm hökmündə sizin imzanız vardır.

YAQUBOV - Xatırlamıram.

YAKOVLEV - Guya DQMV-də əksinqilabi təşkilatın mövcudluğu barədə məlumat vardı.

YAQUBOV - DQMV-də belə işlər az deyildi. Konkret olaraq hansını nəzərdə tutursunuz?

YAKOVLEV - 1938-ci ildə DQMV-də guya əksinqilabi təşkilatda iştirak etdiklərinə görə 37 nəfər güllələnmişdi.

YAQUBOV - Ola bilər.

YAKOVLEV - Bu, terror aktı deyildi?

YAQUBOV - O zaman istintaq materiallarını Xalq Daxili İşlər Komissarlığı hazırlayırdı. Mən hardan biləydim?

YAKOVLEV - Gərək əməlli-başlı araşdıraydınız. Günahsız adamları əksinqilabi təşkilatın üzvü və terrorçu kimi məhv etməyəydiniz. Sizin imzaladığınız bir protokolda fəhlə Yusif Məmiyev əksinqilabi və antisovet ünsür kimi hallanır, onun kolxoz quruluşuna zidd mövqeyi göstərilir. Azsavadlı Yusif Məmiyev ömründə kolxoz görməmişdi, azsavadlı fəhlə idi. Belə bir vətəndaşın ölüm hökmünə imza atanların vicdanı yoxdu? Deyin, bu gün siz özünüz "Üçlüyün" fəaliyyətini necə qiymətləndirərdiniz?

YAQUBOV - Aydındır ki, bu, mahiyyətcə kadrların məhv edilməsi idi. Sonralar MK Bürosunun digər üzvləri ilə birlikdə mən də repressiya qurbanlarına bəraət veriləndə partiyamızın siyasi xəttini alqışlamış və müdafiə etmişəm.

YAKOVLEV - Bəlkə xatırlayırsınız, Yusif Qasımov Azərbaycan KP MK katibi idi. Pak və təmiz kadr idi. O, hazırda sürgündən qayıtmışdır. Onunla Bakıda görüşdüm. Yusif Qasımov həmişə xalqın mənafeyini üstün tutmuşdur, Kirov da onu yaxından tanıyırdı. Elə Levon Mirzoyanı yada salaq. Qazaxıstanda Mərkəzi Komitənin birinci katibi idi. Bakıya gətirtdirib Bağırov ona divan tutdu... Siz necə, özünüzü toəmiz adam hesab edirsiniz?

YAQUBOV - Mən o zaman hesab edirdim ki, partiya tapşırığını yerinə yetirirəm, hardan bilərydim ki, bütün bunlar təxribatdır.

YAKOVLEV - O zaman Sumbatov, Beriya, Bağırov kimi qəddar düşmənlər, eləcə də Borşev, Nodarov, Xoren Qriqoryan, Markaryan kimi əclaflar və cinayətkarlar vardı. Onlar 1920-ci ilin cinayətkarcasına fəaliyyətə başlamışdı. Siz komsomolda boy atmış bir gənc kimi necə oldu ki, onlara qoşulmaqla əlinizi qana bulaşdırdınız? "Üçlüyün" üzvü oldunuz? Əgər siz doğrudan da təmiz adam, pak kommunist olsaydınız, günahsız insanlara ölüm hökmünü gözüyumulu imzalamazdınız. Vicdanınız buna necə yol verirdi?

YAQUBOV - Dərrakəm çatmırdı.

YAKOVLEV - Necə yəni dərrakəniz çatmırdı? Siz ali savad almışdınız, aspirantura bitirmişdiniz, Mərkəzi Komitənin katiblərindən biri idiniz.

YAQUBOV - O zamankı şəraiti nəzərə alın. Onda mən cəmi bir il rəhbər işdə olmuşam. Heç zaman məhkəmə sahəsində çalışmamışam. 1938-ci ildə bir neçə ay MK katibi vəzifəsini tutmuşam. Mənə hansı iş tapşırılıbsa, onu can-başla yerinə yetirmişəm. İndi mən dərk edirəm ki, "Üçlüyün" fəaliyyəti başdan-ayağa düzgün qurulmamışdı. Onu demək istəyirəm ki, "Üçlüyün" üzvü olsam da, bilərəkdən günahsız insanları məhv etməyi qarşıma məqsəd qoymamışam.

YAKOVLEV - Siz "Üçlüyün" tərkibində fəaliyyətinizlə Bağırovun etimadını doğrultduğunuza görə MK katibi seçilmisiniz.

YAQUBOV - Bağırov başqalarını da irəli çəkmişdir. O, birinci katib idi. Mən qurultayımızda (Azərbaycan KP-nin XX qurultayı nəzərdə tutulur - T.Q.) sizə bu barədə müfəssəl məlumat vermişəm.

YAKOVLEV - Ancaq çox şeyləri gizli saxlamısınız. Deməmisiniz ki, Bağırovun etimadını doğrultmaq üçün mindən artıq insanın dərisini soyub məhv etmisiniz. Buna görə də Bağırov sizi daxili işlər naziri təyin etmişdir. Bağırov görmüşdür ki, siz insanı milçək kimi öldürməkdə mahirsiniz.

YAQUBOV - Qətiyyən belə deyildir. Əvvəlcə daxili işlər naziri vəzifəsinə Az.Sİ-nin direktoru Saleh Qocayev irəli sürülmüşdü. O, elmi işindən ayrılmaq istəməyərək razı olmamışdı. Ondan sonra namizədliyim ortaya çıxmışdı. Büronun qərarına əməl etməli idim, razılaşmaya bilməzdim.

YAKOVLEV - Siz sonrakı illərdə də Bağırovun ən yaxın adamı olmuşsunuz, partiyamıza və Sovet hakimiyyətinə sadiq kadrların rüsvay edilməsində, onların həbs edib işgəncələrlə öldürülməsində Bağırovun sağ əli olmusunuz. Siz partiyamıza deyil, Bağırova xidmət göstərmisiniz.

YAQUBOV - Mən hər zaman partiyamıza xidmət etmişəm!

YAKOVLEV - Faktlar sübut edir ki, siz 1953-cü ilin iyulunadək hər vəchlə Bağırovun cinayətkar davranışını partiyamızdan gizlətmisiniz. Məgər eşitməmisiniz ki, Bağırov iş kabinetində Levon Mirzoyanı ayaq altına salıb şil-küt etmişdir?

YAQUBOV - Yox, yox, eşitməmişəm!

YAKOVLEV - 1951-ci ildə pambıq tədarükündəki qanunsuzluqlardan da xəbəriniz yoxdu? Azərbaycandan namuslu adamlar açıq və anonim məktublar yazıb bu biabırçılıqdan dəhşətə gəldiklərini bildirirdilər. Siz isə susurdunuz. Digər bir faktı yadınıza salıram. Dağlıq Qarabağdan Mərkəzə daxil olmuş şikayət məktubları ilə əlaqədar ÜİK(b)P MK-nın təlimatçısı sizə zəng etmişdi. Siz buna "provokasiyadır" cavab vermişdiniz. Daha sonra Peqov, Şubin yoldaşlar maraqlanmışdılar.

YAQUBOV - O zaman bu məsələ ilə Səmədov yoldaş məşğul olmuşdu, Qarabağa o getmişdi. Mən yeddi ay Moskvada xəstəxanada yatmışdım.

YAKOVLEV - Sizdən DQMV-də baş verən hadisəni soruşurdular, cavab vermişdiniz ki, "provakasiyadır", bununla da Bağırovu təmizə çıxardınız. Çünki ondan qorxurdunuz.

YAQUBOV - Bəli, qorxurdum, bərk qorxurdum, hamı kimi qorxurdum. Axı sizlərdən kim onun əleyhinə bir söz deyə bilərdi?

YAKOVLEV - İyul plenumunda məruzənizdə və çıxışlarınızda Şamaxı hadisəsindən və digər faktlardan danışmadınız. Çünki özünüz bu qanunsuzluqların iştirakçısı idiniz. Partiya üzvü, keçmiş raykom katibi Qəmbər Bağırovun döyülməsi barədə nə deyə bilərsiniz?

YAQUBOV - Müharibə illərində Mərkəzi Komitənin göstərişilə onu cəbhədən qaçmış fərari kimi həbsə almışdıq, bandit olduğunu bilmirdik.

əvvəli və ardı var...

Teyyub Qurban

Ekspress.-2013.-20-22 aprel.-S.15.