Mir Cəfər Bağırov və Teymur Quliyev

Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır?

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb...

Qeyd: Artıq 5 ilə yaxındır, Teyyub müəllimin Mir Cəfər Bağırovla bağlı arxivlərdən gün işığına çıxardığı materialları, müxtəlif sənədləri qəzetimizin hər şənbə sayında "Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır" başlığı altında təqdim edirik. Əslində, bu layihəni Mir Cəfərin məhkəməsi ilə, məhkəmənin ətrafında cərəyan edən hadisələrlə və ictimaiyyətə məlum olmayan maraqlı faktlarla yekunlaşdırmaq istəyirdik. Lakin arxiv elə dəryadır ki, sonu-bucağı yoxdur. Teyyub müəllim arxivdən elə faktlar, elə sənədlər üzə çıxarırdı ki, onların oxucularımızda maraq doğuracağını nəzərə alaraq bir çox hallarda mövzudan kənara çıxmalı olurduq.

Yaxın saylarımızda Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsini təqdim edəcəyik. Həmin vaxtadək "Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır" başlığını yalnız rubrika kimi saxlayırıq.

1953-cü il iyulun 20-də Azərbaycan KP MK və Bakı Şəhər Partiya Komitəsinin yenidən birləşmiş plenumu təşkil edilir. Plenumda "Azərbaycan KP MK və Bakı Şəhər Komitəsinin fəallarla birlikdə keçirilmiş Birləşmiş Plenumunun qərarı haqqında" Sov.İKR MK Rəyasət Heyətinin 1953-cü il 17 iyul tarixli qərarı ilə əlaqədar Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Mirteymur Yaqubov məlumat vermiş, sonra Teymur Quliyev çıxış etmişdi.

"Teymur Quliyev: - Mən çox danışmayacağam. Çünki Yaqubov yoldaş bütün məsələləri ətraflı şərh etdi. Mən bir həftə bundan qabaqkı vaxta qayıtmaq istəyirəm. Yəqin ki, plenum iştirakçıları Bağırovun son çıxışını yaxşı xatırlayırlar. Onun son çıxışı, necə deyərlər, dumanlı çıxış idi..."

MÜƏLLİFDƏN. Arxiv sənədləri arasından 60 il bundan qabaq -1953-cü il iyulun 13-də Azərbaycan KP MK və Bakı Şəhər Komitəsinin birləşmiş plenumunda Mir Cəfər Bağırovun son çıxışının mətnini qaldırıram.

"MİR CƏFƏR BAĞIROV: - Dünəndən bəri ünvanıma yönəltdiyiniz kəskin çıxışları dinləyirəm. Azərbaycanlıların belə bir məsəli var: "Döyülməmiş çəltikdən düyü alınmaz". Tənqidinizlə məni "döyməyinizdə" haqlısınız. Ancaq bilin ki, mən bir an da olsun özümü düşünmürəm. Sizin mühakiməniz, partiyamızın qərarı necə olacaqsa, qəbul edəcəyəm. Bununla belə, tənqidi çıxışlarınız mənə kömək etdi ki, hafizəmdəki bir faktı xatırladım. Ancaq ad və familiya çəkməyəcəyəm. Çünki Mərkəzi Komitənin Rəyasət Heyətinin iclasınadək bunu aşkarlamağa səlahiyyətim çatmır.

Əvvəlcə Azərbaycanda və Zaqafqaziyada 1918-1919-cu illərdə mövcud olan vəziyyət barədə demək istəyirəm. O zaman Amerikanın baş qubernatorluğu Naxçıvanda yerləşirdi. İşğalçılar Bakıya gəlirdilər. Onlar getməyə macal tapmamış başqaları - italiyalılar, almanlar və ingilislər gəlirdilər. Bunların da hər birinin izi, kəşfiyyatı qalırdı. Faktlar göstərir ki, ingilislər hamıdan çox agent qoyub gedirdilər. Dünəndən bəri fikirləşirəm: Beriya öz anketində yazmışdır ki, əks-kəşfiyyatda xidmət etmişdir, özü də partiyanın tapşırığı ilə. Çox vaxt kəşfiyyat orqanları cürbəcür hiylə və kələk işlədir, güllələnməyə məhkum edir, sonra həmin şəxs guya təsadüfən qaçıb güllələnmədən yaxasını qurtarır, mühacirətə gedir, orada etimad qazanır və sairə. Partiya təşkilatının tapşırığı ilə əks-kəşfiyyatda işlədiyi barədə Beriyanın öz anketində yazdıqları təsadüfi deyil. Mən Zevin yoldaşın (Partiya Tarixi İnstitutu ) dünənki arayışını xatırlayıram. Zevin yoldaş bildirir ki, partiyaya qəbul olunmaq üçün ona zəmanəti ifşa olunmuş düşmən - Sarkis vermişdir. Burada uzun müddət partiya təşkilatına rəhbərlik edən Mirzoyan, sən demə, ingilis agenti imiş. Casusluğa 1918-ci ildə cəlb olunmuş Mirzoyan Bakıda Zavağzal rayonunda həmkarlar ittifaqı hərəkatına rəhbərlik edirdi. Mirzoyanın quldur dəstəsi Qazaxıstanda ifşa edildikdən sonra, dəstənin üzvlərindən biri, canavar təbiətli menşevik Roxlin yaxşı yadımdadır. 1939 və yaxud 1940-cı ildə hər halda müharibə ərəfəsində buralarda peyda oldu. Biz Roxlini, necə deyərlər, göydə axtarırdıq, yerdə əlimizə düşdü. Bir çox ingilis agentlərinin ad-familiyasını ondan öyrənə bildik. Lap bu yaxınlarda burada çoxdan "lövbər salmış" başqa bir ingilis agenti həbs edilmişdir. Ərz edim ki, ingilis kəşfiyyatı qədim tarixə malikdir, təcrübəlidir, agentləri kəşfiyyatda işləməyə müvəqqəti cəlb etmir, yeniyetməlik çağlarından işə cəlb edir və şərtləşir ki, müəyyən vaxtda, hətta qoca yaşlarında lazım gəldikdə onu axtarıb tapacaqlar.

Mənə elə gəlir ki, Beriya bir çox agentləri yaxından tanıyırdı. Əks təqdirdə onu çoxdan ifşa edərdilər. Beriya yazırdı ki, kəşfiyyatda partiyanın tapşırığı ilə işləmişdir. Birinci çağırış SSR İttifaqı Ali Sovetinin birinci sessiyasından sonra o, Stalin yoldaşa yazmışdı ki, yeni konstitutsiya əsasında yüksək vəzifəyə seçilmiş bir şəxs vaxtı ilə ağqvardiyaçıların kəşfiyyatında işləmişdir. (Burada dumanlı nə var ki - 1936-cı ildə qəbul edilmiş yeni Konstitutsiyaya əsasən 1937-ci ilin dekabrın 12-də SSRİ Ali Sovetinə birinci çağırış seçkilər keçirilmişdi. Yüksək vəzifəyə seçilmiş bir şəxs - yeyinti sənayesi komissarı vəzifəsindən irəli çəkilərək SSRİ Xalq Komissarları Soveti sədrinin müavini olmuşdu. 2000-ci ildə Moskvada çıxmış "İmperiya Stalina" bioqrafik ensiklopediyada bunları oxumaq olar. Burada deyildiyi kimi, Anastas İvanoviç Mikoyan 1895-ci il noyabrın 13-də Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında Sanain kəndində doğulmuş, 1978-ci il oktyabrın 21-də Moskvada vəfat etmişdir. Atası dülgər işləmişdir. 1916-cı ildə 21 yaşında Tiflisdə erməni ruhani seminariyasını bitirmiişdir. 1918-ci il mart ayında müsavatçıların qiyamının yatırılmasında iştirak etmişdir. Həbsə alınmış, ancaq möcüzə baş vermiş və 26 Bakı Komissarları arasında güllələnməmişdir. Kitabın müəllifi K.A.Zalesski "möcüzə"nin nədən ibarət olduğunu açmamışdır. Buna M.C.Bağırov 1953-cü ildə işarə etmişdir - ingilis kəşfiyyatı agentlərini gənc yaşlarından cəlb edir, lap qoca yaşlarında onu axtarıb tapır. Stalinin, Beriyanın və Bağırovun sağlığında əli-qolu bağlı qalan dünya daşnaklarının Kreml nümayəndəsi sonralar asudə qanad açdı, yer üzünü dolaşdı, iyirminci əsrin birinci yarısında ermənilərin həyata keçirə bilmədikləri mənfur niyyətləri onun sayəsində baş tutdu. SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri vəzifəsində Mikoyan 1960-cı ildə Azərbaycanın əzəli diyarı Naxçıvanı daşnaklara hədiyyə etmək istədi, 1969-cu ildə Azərbaycanın qədim şəhəri İrəvanda "erməni soyqırımı" abidəsi ucaldıldı. 1978-ci ildə Bakıda Şaumyanın heykəli peyda oldu. Yeri gəlmişkən, sabiq millət vəkili Maksim Musayevin 2012-ci ildə Bakıda nəşr edilmiş "Ermənilər Amerikada" kitabında Mikoyanla əlaqədar maraqlı bir epizod vardır. Kitabda (səh.116) oxuyuruq: "Amerika qitəsi dövlətlərindəki "sosialist sisteminin yaradılması" gizli proqramına rəhbərliyi əsasən Anastas Mikoyan ildarə edirdi. Bununla əlaqədar bəzi ölkələrə onun rəsmi, hətta qeyri-rəsmi səfərləri də olurdu. Vəziyyəti daim nəzarətdə saxlayan ABŞ rəhbərliyi yaxın ölkələrin birindən A.Mikoyan Moskvaya qayıdarkən, onun təyyarəsini məcbur edib hərbi aerodroma endirmişdi. Özü və təyyarənin ekipajı girov saxlanır və münaqişə pik həddinə çatır. Aparılan ardıcıl diplomatik danışıqlardan sonra A.Mikoyan SSRİ-yə təhvil verildi.

Həmin günlərdə Mikoyanın arvadı qəflətən vəfat etdi və bu məsələlərə görə də o, dəfn mərasimində iştirak edə bilmədi. Mikoyanın girov edilməsindən sonra Amerika qitəsi ölkələrində "sosializmi qurmaq" ideologiyası tədricən səngimyə başladı. Bəzi siyasi şərhçsilər belə bir fikir də söylədilər ki, Mikoyan hər iki tərəfə - həm Sovetə, həm də ABŞ-a işləyirdi və ona görə də özü girov düşdü").

Qayıdaq 1953-cü il aprelin 20-nə. Bakıda Azərbaycan KP MK və BK-nın birləşmiş plenumu işini davam etdirir. Moskvada Bağırovun düşmənləri - Xruşşov, Malenkov və Mikoyanla görüşündə rəğbət qazanmış Teymur Quliyev aprelin 20-də birləşmiş plenumun qərarı ilə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin sədri təsdiq edilir. Artıq xitabət kürsüsündədir.

"TEYMUR QULİYEV: - Aprelin 17-də Kremldə Sov.İKP MK Rəyasət Heyətinin üzvləri ilə görüş zamanı Bağırovun çıxışının hansı əks-səda doğurduğu barədə burada Yaqubov yoldaş məlumat verdi. Deməliyəm ki, partiyamızın rəhbər orqanları Bağırov yoldaşa Beriya ilə əlaqədar məsələlərdə düzgün mövqe tutmaq üçün şərait yaratdılar. Lakin o yaradılmış imkandan istifadə etmədi. Əksinə, MK üzvləri arasında hansısa bir başqasının agent olması barədə cəfəngiyyatı təkrar etdi. Xruşşov, Malenkov, Molotov, Voroşilov və digər yoldaşlar Bağırovun sözlərini təxribat və manevr kimi qiymətləndirdilər.

Yoldaşlar, Bağırov yoldaş partiyamızın etimadını doğrultmadı. Bu yüksək etimadı biz doğrultmalıyıq (Alqışlar)..."

Teymur Quliyev Bağırovdan sonra Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin sədri vəzifəsində 11 ay 17 gün çalışdı - 1953-cü ilin aprelin 20-dən 1954-cü il fevralın 17-dək...

əvvəli və ardı var

Teyyub Qurban

Ekspress.-2013.-3-5 avqust.-S.15.