"Evimizə agent göndərirdilər..."

Tofiq Bakıxanov: "Atamla əmimi həbsdən Mir Cəfər Bağırov buraxdırdı"

İstedadın da qanla, genlə nəsildən nəslə keçdiyi artıq qəbul olunub. Bizdə isə bunu sübut etməyə lüzum yoxdur, ona görə ki, yüzlərlə sübut var. Hamısı da göz qabağında. Yəni indi müxtəlif sənət sahələrində müvəffəqiyyətlə çalışan istedadlı sənət adamlarının əksəriyyəti bir vaxtlar bütün dünyaya səs salan korifey sənətkarların övladlarıdır. Bu üzdən istedadın atadan oğula keçdiyini söyləmək olar. Amma gəlin, görək məşhurların övladları bununla razılaşırlarmı? Valideynlərini necə xatırlayırlar? Axı indi az qala sitayiş etdiyimiz dühaları övladlarından yaxşı kim tanıyır?

Bu rubrikada məqsədimiz ömrünü millətinin inkişafına sərf edən dahiləri yad etmək, onları indiki nəslə tanıtdırmaq və sevdirmək, tanıyanlara isə yeni nə isə deməkdir.

Rubrikamızın budəfəki qonağı görkəmli sənət dühası, mahir tarzən, ustad müəllim, xalq artisti Əhməd Bakıxanovun yadigarı, xalq artisti, tanınmış bəstəkar Tofiq Bakıxanovdur.

- Atam 1892-ci ildə Bakıda anadan olub. Babam Məmmədrza bəy dövrünün tanınmış ziyalılarından olub, özü də musiqini sevən insandı. Atamgil ailədə 4 uşaq olub - Məmmədxan, Əhmədxan, Haşımxan və bacıları Tacxanım. 19-cu əsrin axırlarında Bakıda iki ailədə musiqi məclisləri keçirilərmiş: biri bizim evdə, o biri də İçərişəhərdə Mənsurovların evində. O dövrdə nəinki Bakının, bütün Qafqazın məşhur musiqiçiləri, xanəndələri bizim evin qonağı olublar. Məşhur xanəndələrdən Məşədi Məhəmməd, Keçəçi Məmməd, Bakıdan Ağabala Ağasəidoğlu Məmmədrza bəyin evinin əziz qonaqlarından idi. Atam gözünü dünyaya açandan evimizdə həmişə tar-kaman səsi eşidib.

Uşaqlıqdan atam tara həvəs göstərib. Atamgil İranda yaşayanda dövrünün məşhur xanəndəsi olmuş Əbülhəsən xan İqbal onların ən əziz qonaqları olarmış. Atamla əmim bir müddət ondan muğamları öyrənib. Əbülhəsən xan kamil muğamat bilicisi idi.

- Atanızın İrana səfəri mərhum babanızın bir müddət hökumətdən qaçaq düşməsi ilə bağlı idi, yoxsa məhz Əbülhəsən xandan dərs almaq üçün getmişdi?

- Xeyr, babam Bakıda axtarışda olduğu üçün ailəsilə İrana köçmüşdü. Atamın gəncliyində Bakıda yüksək rütbəli bir çar çinovnikini öldürürlər. Yaxın adamlardan biri babama deyir ki, "siz Bakıxanovlardan olduğunuz üçün sizi də şübhəli şəxs kimi həbs eləyəcəklər". Bu hadisədən sonra babam ailəsini də götürüb İrana mühacirət edir. Atamgil ələ keçməsin deyə, bir müddət Zəncanda, bir müddət Rəştdə, bir müddət də Tehranda yaşayırlar. İranda yaşayanda da babamın evi Bakıdan gedən qonaqlarla dolu olurmuş. Hətta atam deyirdi ki, Stalin İrana gələndə, bizim evdə qonaq olub. Kiçik əmim Haşımxan da Tehranda anadan olub. Axırda elə olur ki, rus kazakları babamı tanıyıb həbs edirlər və Bakıya gətirirlər. Babam həbs olunandan sonra atamgil də Bakıya köçürlər. Babamı siyasi dustaq kimi Xarkova sürgün eləyirlər.

- Bəlkə Məmmədrza bəyin həmin hadisədə doğrudan da iştirakı olub?

- Xeyr, babamın doğrudan da bu hadisədən xəbəri olmayıb. Sadəcə olaraq babam Abbasqulu ağa Bakıxanovun qardaşı Cəfərqulu ağanın nəslindən idi. Babam Cəfərqulu ağanın nəvəsi idi. Bu qardaşlar çar generalları olsalar da, o qədər də yuxarı dairələrdə sevilən insanlar olmayıblar. Elə Bakıxanovlar nəslindən olduğu üçün də həmin qətl hadisəsində şübhəli bilinərək həbs olunub, ancaq günahsız olduğunu sübut eləyə bilməyib. Həmin qətli törədən adamın soyadı Staroselski olub. Özü də azərbaycanlıymış. Qardaşı Petroqraddan nənəm Mələkxanıma məktub göndərmişdi. Babam onun qardaşının əməlinə görə sürgünə göndərildiyi üçün üzrxahlıq edirdi. 1918-ci ildə babamı həbsdən azad eləyiblər. Onun Zirədə bağı vardı. Həbsdən qayıdandan az sonra, 1918-ci ilin yayında Zirəyə bağa gedəndə - o vaxtlar avtomobil az-az adamlarda olurdu, babam da qazalaqda gedirmiş - yolda onların qarşısına avtomobil çıxıb və at hürküb qazalağı aşırıb. Onda babam dünyasını dəyişib.

- Eşitdiyimə görə, Əhməd müəllim tarı sol əllə çalırmış?

- Bəli, atam tarı sol əllə çalırdı. Bunun da maraqlı tarixçəsi var. Atamgilin evində gözəl bir tar varmış. Bu tarı babam, Məmmədxan əmim çalırmış. Sonradan əmim də məşhur tarzən kimi filarmoniyanın solisti oldu. Ona respublikanın əməkdar artisti adını da vermişdilər.

Atam o tardan rahat istifadə edə bilmədiyinə görə, günlərin birində evdə heç kim olmayanda, tarı söküb simlərini elə düzüb-qoşur ki, sağ əllə çalmaq mümkün olmur. Sonra da başlayır sol əllə çalmağı öyrənməyə. O, solaxay deyildi, yazını sağ əllə yazırdı. Atam nəinki Azərbaycanda, bütün Şərqdə sol əllə çalan yeganə tarzən idi.

Rəhmətlik Üzeyir bəy bizimlə qapıbir qonşu idi. İndi onun ev muzeyi yerləşən küçə o vaxt Ketsxoveli adlanırdı. Sonra Zərgərpalana köçdük. Üzeyir bəy atamın istedadını yüksək qiymətləndirirdi. Bir dəfə hansı kitabdasa "Əbu-əda", "Nəva" muğamlarının olduğunu oxuyur. Kimdən soruşursa, bilən olmur. Ona deyirlər ki, bilsə, Əhməd Bakıxanov biləcək. O da zəng eləyib atamdan xahiş edir ki, tarını götürüb onlara getsin. Atam tarını götürüb Üzeyir bəyin evinə gedir. Üzeyir bəy atamdan soruşur ki, "Əbu-əda", "Nəva" və "Nişapur" muğamlarını bilirmi? Atam həmin muğamları Üzeyir bəy üçün çalır. O zaman Üzeyir bəy deyir ki, "mən axtardığımı tapdım" və atamı konservatoriyada muğam dərsi deməyə dəvət eləyir. Atam 1973-cü ildə dünyadan köçənə qədər konservatoriyada muğamatı tədris eləyib. Konservatoriyada işə başlayandan sonra isə orda muğam məclisləri təşkil olunur, Üzeyir bəylə birlikdə muğamları nota köçürürlər. Elə həmin ildə də mərhum Müslüm Maqomayev atamı radioda solistlər ansamblı yaratmağa dəvət edir. O dövrdə Müslüm Maqomayev Azərbaycan Radio Komitəsində musiqi redaksiyasının baş redaktoruymuş. Ansambl 10 il fəaliyyət göstərir. 1937-ci ildə həm atamı, həm də əmimi həbs eləyirlər. Guya ki, onlar İran musiqisini təbliğ edirlər. O vaxt şayiələr yayılmışdı ki, guya Əhməd Bakıxanov İran casusudur, onun evindən silahlar tapılıb. Anam Məsməxanım Üzeyir bəyə bu barədə məlumat verir. O da anama deyir ki, "Mən Mir Cəfər Bağırovla bir vaqonda Moskvaya gedəcəyəm. O zaman ona bu barədə xəbər verərəm". Üzeyir bəy Moskvaya gedəndə, yolda bu barədə Mir Cəfər Bağırova məlumat verir. Deyir ki, "Bizim konsevatoriyanın iki müəllimini -Bakıxanov qardaşlarını həbs eləyiblər". Bağırov soruşur ki, "hansını, solaxay Əhmədxanı?" Üzeyir bəy də təsdiqləyir. Bağırov yanındakı köməkçisinə tapşırır ki, bir yerə qeyd eləsin, Moskvadan qayıdandan sonra yadına salsın. Bağırov özü qubalı olduğu üçün atamın nəslini yaxşı tanıyırdı. Doğrudan da, Bağırov Moskvadan qayıdandan sonra atamgili həbsxanadan buraxırlar. 1941-ci ildə həbsdən çıxandan sonra atam yenidən Azərbaycan Radio Komitəsinin nəzdində Xalq Çalğı Alətləri Ansamblını yaradır. Bir dəfə onlar radioda "Humayun" muğamını ifa eləyəndə, yüksəkvəzifəli dövlət məmurunun qeyri-millətdən olan arvadı komitənin sədrinə zəng vurub deyir ki, "bu nədir, ancaq qəmli musiqi verirsiniz". O da atamgilə deyir ki, çıxışı saxlayın. Atam da deyir ki, "Veriliş gedə-gedə çıxışı saxlaya bilmərik". Buna görə yenidən ansamblı dağıdırlar. Bu hadisədən bir müddət sonra Radio Komitəsinin sədri dəyişir və atamı yenidən ansambl yaratmaq üçün radioya dəvət eləyirlər. Ondan sonra atam ömrünün sonuna qədər həmin ansambla rəhbərlik edir.

- O dövrdə Əhməd müəllim ansambla kimləri cəlb eləmişdi?

- O ansamblın solistləri tanınmış xanəndələr olub. Əvvəllər solistlər Hüseynqulu Sarabski, Cabbar Qaryağdıoğlu, Seyid Şuşinski, Zülfi Adıgözəlov idi. Sonradan Xan Şuşinski, Əbülfət Əliyev, Həqiqət Rzayeva, Hüseynağa Hacıbababəyov, Rübabə Muradova, Zeynəb Xanlarova, Yaqub Məmmədov, İslam Rzayev, Əlibaba Məmmədov və başqaları gəldi. Çalğıçıların əksəriyyəti atamın öz tələbələri idi. Sonralar onlardan Əliağa Quliyev, Həbib Bayramov, Əhsən Dadaşov, Baba Salahov, Sərvər İbrahimov xalq artisti adını aldılar. Bəstəkarlardan Süleyman Ələsgərov, Əşrəf Abbasov, Hacı Xanməmmədov, Ağabacı Rzayev, Ələkbər Tağıyev və Arif Məlikov atamın tələbələri olub.

- Əhməd müəllim kimlərlə dostluq eləyirdi?

- Atamın dostları əsasən sənət yoldaşları idi. Özü də atam dostlarını çox istəyirdi. Rəhmətlik Seyid Qarabağdan gələndə, atam ikiotaqlı evimizin bir otağını ona verdi. Əbülfət Əliyev də Qarabağdan gələndə, neçə müddət əmimgildə qaldı. Rübabə Muradova İrandan gələndə, illərlə bizdə qaldı. Atam gənclərə çox köməklik göstərərdi. Bir dəfə müharibənin qızğın çağlarında Fikrət Əmirovu da davaya aparırlarmış, o da atamın yanına gəlib deyir ki, "tarımı satmaq istəyirəm, pul lazımdı". Onda atam ona pul verib tarı özündə saxlayır, müharibədən qayıdandan sonra özünə qaytarır.

- Bakıxanovların digər böyük qolu İrandadır. Onlarla əlaqəniz varmı?

- Rəhmətlik Ziya Bünyadov bir dəfə İrandan qayıdandan sonra dedi ki, orda Tus şəhərində Bakıxanov nəslindən 60 adama rast gəldim. Bakı xanı Hüseynqulu xan İrana gedəndən sonra da Bakıxanovlardan İrana gedən çox olub. Azərbaycanda Şura Hökuməti qurulandan sonra da bizim nəslin bir çox nümayəndəsi İrana getdi. Bakıxanovlardan olduğuna görə atam çox əziyyətlər çəkdi. Evimizdə babamın böyük portreti vardı. Başında buxara papaq, belində qızıldan kəmər və xəncər. Yəni bəy paltarında. Repressiya illərində atam həmin şəkli cırıb yandırdı ki, evi axtaranda şəkli görməsinlər. Bizim qohumları da sıxışdırırdılar. Tanınmış kamançaçalan Tələt Bakıxanovun bacısı orta məktəbdə əlaçı idi. Ali məktəbə qəbul imtahanı zamanı bütün suallara cavab versə də, ona demişdilər ki, "səni familiyana görə qəbul eləyə bilmərik". Bir də görürdün ki, evimizə agent göndərirdilər. Gəlirdi, qapımızı döyürdü, atama deyirdi ki, "Əhməd müəllim, mən İrandan gəlmişəm. Sizin adınız İranda məşhurdur. Bu nə güzərandır, siz yaşayırsınız? İstəyirsiniz, sizi İrana aparaq. Orda qohumlarınız sizə mülk hazırlayıblar". Müharibə dövrü idi. Atam bu xəbərlə gələnlərə deyərdi ki, "mən uşaqlarıma gündəlik bir tikə çörək tapıramsa, buna da şükür. Hökuməti sağ olsun ki, mənə əməkdar müəllim kimi əlavə çörək payı verir". Müharibə dövründə əməkdar müəllimlərə əlavə çörək verilirdi. Bu hadisələrdən bir neçə il sonra, NKVD-də işləyən bir tanışımız vardı, o, atama dedi ki, "əgər artıq bir söz desəydin, səni Sibirə göndərəcəkdilər". Belə şeylər çox olurdu.

- Tofiq müəllim, eşitdiyimə görə, Əhməd Bakıxanov xalq artisti adını alandan sonra cəmi 1 gün yaşayıb...

- Atam 1973-cü ildə 81 yaşında vəfat elədi. 1943-cü ildə əməkdar müəllim adı vermişdilər. O, ilk azərbaycanlı əməkdar müəllim idi. Anadan olmasının 60 illiyi münasibəti ilə ona "xalq aristi" verməliydilər, amma "əməkdar incəsənət xadimi" verdilər. 80 yaşı tamam olanda isə xalq artisti adına təqdimatı getdi. Vəfatından 40 gün əvvəl Mərkəzi Komitənin iclasında 1-ci katib, ümumilli liderimiz rəhmətlik Heydər Əliyev atama xalq artisti adının verilməsi ilə bağlı fərmanı imzalayır. Və deyir ki, hamı Əhməd Bakıxanovu xalq artisti kimi tanıyır. Ancaq ölümündən 40 gün qabaq imzalanan fərman ölümündən 1 gün əvvəl elan olundu. Qanuna görə, imzalanan fərman 1 gün sonra rəsmən qəzetlərdə elan olunmalı idi. Bu elanı gecikdirən adamlar vardı. Məsələn, necə? Fikrət Əmirovun anadan olmasının 50 illiyi idi, fəxri fərman verilmişdi, onu saldılar əvvələ. Tutalım ki, İslam Səfərli xəstəydi, ona da fəxri ad vermişdilər və atamdan əvvəl elan elədilər. Nəhayət, fərman televiziyada elan olunandan sonra, gəlib evimizdə çəkiliş də apardılar.

- Xəstəliyi nə idi?

- Atam xəstəlikdən yox, xiffətdən öldü. Belə ki, atamdan 40 gün əvvəl anam rəhmətə getmişdi. Anamsız 40 gün dözə bildi. Rəhmətliklər bir-birin çox istəyirdilər.

İLTİFAT

Ekspress.-2013.-31 avqust-2 sentyabr.- S.19;30.