Mir Cəfər Bağırov və Mirteymur Yaqubov

Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır?

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb...

Qeyd: Artıq 5 ilə yaxındır, Teyyub müəllimin Mir Cəfər Bağırovla bağlı arxivlərdən gün işığına çıxardığı materialları, müxtəlif sənədləri qəzetimizin hər şənbə sayında "Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır" başlığı altında təqdim edirik. Əslində, bu layihəni Mir Cəfərin məhkəməsi ilə, məhkəmənin ətrafında cərəyan edən hadisələrlə və ictimaiyyətə məlum olmayan maraqlı faktlarla yekunlaşdırmaq istəyirdik. Lakin arxiv elə dəryadır ki, sonu-bucağı yoxdur. Teyyub müəllim arxivdən elə faktlar, elə sənədlər üzə çıxarırdı ki, onların oxucularımızda maraq doğuracağını nəzərə alaraq bir çox hallarda mövzudan kənara çıxmalı olurduq.

Yaxın saylarımızda Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsini təqdim edəcəyik. Həmin vaxtadək "Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır" başlığını yalnız rubrika kimi saxlayırıq.

SADIQ RƏHİMOV - Siz nə vaxtdan bunu deməyə başlamısınız?

MİRTEYMUR YAQUBOV - Mən hər vaxt bunu demişəm. Moskvada ali məktəbi və aspiranturanı bitirdikdən sonra 1933-cü ildə ÜİK(b)P MK tərəfindən Bakıya ezam olunmuşam. Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı - Kommunal Məktəbində kafedra müdiri, prorektor vəifələrində çalışmışam. 1937-ci ilin əvvəlində Xurşud Məmmədov ilə birlikdə Moskvada Ali Təkmilləşmə Kursunda təhsil almış, namizədlik dissertasiyası üzərndə işləmişəm. Həmin vaxt Azərbaycandan göndərilmiş rəsmi teleqram əsasında Bakıya qayıtmış, MK-da məni Cahangir Axundzadə yoldaş qəbul etmiş, Bağırovun yanına aparmışdır. Bağırov tərcümeyi-halımla tanış olandan sonra Komsomolun Mərkəzi Komitəsində işləməyi məsləhət gördü. O zaman 33 yaşında idim. Mən komsomolda iş təcrübəm olmadığını, aspiranturanı yenicə bitirdiyimi desəm də, Bağırov heç eşitmək də istəmədi. Nəticədə bir neçə gündən sonra Azərbaycan LKGİ MK katibi vəzifəsinə təsdiq olundum. O vaxtdan mən Bağırovu bilavasitə tanımışam. Bir il keçmiş, komsomolun birinci katibi vəzifəsindən Azərbaycan KP MK-nın üçüncü katibi, bir aydan sonra isə ikinci katibi vəzifəsinə irəli çəkilmişəm. ÜİK(b)P MK tərəfindən Azərbaycan Daxili İşlər Xalq Komissarlığı "Üçlüyü"nün tərkibinə daxil edilmişəm.

1939-cu ildə Partiya tarixinin qısa kursunun nəşri ilə əlaqədar Azərbaycan KP MK-nın təbliğat üzrə katibi və şöbə müdiri təyin olundum. 1941-ci ildə XDİK-nın bölünməsindən sonra MK qərarı ilə Daxili İşlər Nazirliyinə göndərilmiş və 1950-ci ilədək nazir vəzifəsində çalışmışam. Bundan sonra MK-nın ikinci katibi seçilmişəm. Həmin dövrdə 7 ay Moskvada xəstəxanada yatmışam. Sağalıb Bakıya qayıtdıqdan sonra Bakı Vilayət Partiya Komitəsinin katibi, bundan da sonra Mərkəzi Komitədə 8 ay Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi vəzifəsini tutmuşam. Beləliklə, bir daha təkrar edirəm, 1937-ci ildən Bağırovu bilavasitə tanıyıram. Halbuki Bağırov 1920-ci ildə Azərbaycanda rəhbər vəzifələrdə olmuşdur. Bunu nəzərə alın. Axı mənim taleyimi belə asanlıqla nə üçün bu köhnə qəddarın adı ilə bağlayırsınız? İndi məlum olmuşdur ki, Bağırov tələ 1920-ci ildə dəhşətli cinayətlər törətmişdir...

Bağırovun respublikamızda törətdiyi antipartiya və antidövlət cinayətlərinə görə mən də məsuliyyət daşımalıyam? Bir çox qocaman bolşeviklərin Bağırov tərəfindən öldürülməsinə dair Bağırovun məhkəməsində eşitdiyim və mətbuatda haqqında oxuduğum adamları mən görməmişəm. Məsələn, Dadaş Bünyadzadəni bircə dəfə, Kirov yoldaşı bir-iki dəfə komsomol fəalları yığıncağında görmüşəm.

Bağırov həbs olunub xalq düşməni elan edildi. Onun törətdiyi cinayətlərinə görə niyə indi mən də məsuliyyət daşımalıyam?! Əlbəttə, başa düşürəm ki, Bağırovun respublikamızda kadrların məhv edilməsində mənim də təqsirim vardır. Mən MK Bürosunun üzvü və MK katibi kimi kor-koranə bu əclafa, zülmkara inandığıma görə mən də müəyyən məsuliyyət daşıyıram. Ancaq bunu da bildirməliyəm ki, mən Bağırovun dövründə heç bir təsərrüfat təşkilatında və nazirlikdə rəhbər olmamışam, kənardan onların fəaliyyətlərinə necə təsir edə bilərdim. Günahsız cəzaya məhrum edilmişlər arasında bir nəfər də olsun məni özünə düşmən hesab edən tapa bilməzsiniz.

Partiya işində mən daha çox orta və ali məktəb sahələrində təbliğat işi ilə məşğul olmuşam. Əlbəttə, bu sahələrdəki qüsurlara görə mən məsuliyyət daşıyıram.. 1938-ci ildə "Üçlüyün" işində iştirakım barədə Moskvada Partiya kollegiyasının iclasında Serov yoldaşa izahat vermişəm. O vaxt "Üçlüyün" sədri Rayev, üzvləri Əli Hüseynov və mən idim. Mövcud qayda-qanunlara görə həbsə alınmış şəxslərin işinə onların iştirakı olmadan baxılırdı. İstintaq Xalq Daxili Komissarlığı orqanlarında aparılırdı. Sonra işlərə hərbi prokurorluqda baxıldıqdan sonra "Üçlüyə" təqdim olunurdu. Dediklərimi arxiv sənədlərində açıq-aşkar görə bilərsiniz. İndi məlum olur ki, istintaqın gedişində həbsə alınanlara fiziki əziyyət verilmiş, günahsız insanlar təhqir olunmuşlar. Bir daha bəyan edirəm ki, "Üçlüyün" üzvü kimi mənə təqdim edilmiş istintaq materiallarında bu cür qanunsuzluqlara yol verildiyinə təsadüf etməmişəm. "Üçlüyün" müşavirələri Rayevin kabinetində aparılır və qərarlar da orada qəbul olunurdu. Hər bir istintaq üzrə işə ayrıca protokol tutulurdu və protokola 1-2 gündən sonra "Üçlüyün" müşavirəsindən sonra imza atılırdı. Bəzən protokollara prokuror və "Üçlüyün" digər üzvləri imzaladıqdan sonra mən öz kabinetimdə, MK binasında qol çəkmişəm. Bu qayda Xalq Daxili İşlər Komissarlığında 1938-ci ildə də qüvvədə idi. Həmin il bir müddət keçəndən sonra mən Bağırov qarşısında məsələ qaldırdım ki, "Üçlüyün" üzvlüyündən azad olunum, çünki məhkəmə və prokurorluq orqanlarında işləməmişəm, səriştəm yoxdur. Xahişimi Rayev də müdafiə etdi. Beləliklə, mən MK qərarı ilə "Üçlüyün" tərkibindən çıxarıldım, bu qərarı ÜİK(b)P Mərkəzi Komitəsi də təsdiq etdi.

Hal-hazırda müəyyən olunur ki, o zaman istintaq işləri sosialist qanunçuluğunun ziddinə aparılmışdır, cəza çəkən günahsız insanlar bəraət alırlar. 1938-ci ildə "Üçlüyün" işindəki fəaliyyətimə siyasi qiymət verilərkən nəzərə almaq lazımdır ki, o zaman "Üçlüyün" qərarlarına imza atarkən partiya tapşırığını yerinə yetirdiyimi zənn edirdim. Mənim faciəm də budur.

Bağırovun şəxsiyyətinə pərəstişlik yaradılmasında mənim rolumdan danışanlara nə deyə bilərəm? Bağırov ifşa edilənədək onu despot hesab etsək də, onun bir kommunist kimi təmizliyi də bizdə şübhə doğurmurdu. Onun burada, Mərkəzi Komitə binasında nələr törətdiyi hamınızın gözü qarşısınla baş vermişdir... ancaq hamımız da ağzımıza su alıb oturmuşuq. Azərbaycan KP MK Bürosunun qərarı olmadan Bağırov Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin sədri necə təsdiq edildi? Bizi kabinetinə yığdı, dedi ki, sizlər - Yaqubov, Səmədov, Mustafayev - MK katibləri olacaqsınız. Biz də dinmədik. Bax, Bağırovun şəxsiyyətinə pərəstiş belə yarandı. "Bağırovun rəhbərliyi altında" sözlərini təkcə mən demirdim, hamımız deyirdik. Moskvada, partiyanın XIX qurultayında bütün nümayəndələrinin gözü qarşısında Bağırov Fadeyevi məcbur etdi ki, ondan üzr istəsin. Nə üçün? Ona görə ki, Fadeyev Bağırovun çıxışına etiraz etmişdi.

MUSTAFAYEV - Yaqubov yoldaşa kimin sualı var? (Yoxdur) Kimin nə təklifi var?

YAKOVLEV - Təklif edirəm ki, Yaqubov partiya sıralarından xaric edilsin.

MUSTAFAYEV - Bu təkliflə əlaqədar kim çıxış etmək istəyir?

YAQUBOV - Mən çox böyük səhvə yol vermişəm, bu faktdır. Mənə, göz açıb qarşısında partiyanı və komsomolu görmüş bir adama təklif etdiyiniz qərar ölümdən betərdir. Sizdən acizanə xahiş edirəm, nə cəza verirsinizsə-verin, ancaq partiya sıralarında saxlayın.

əvvəli və ardı var

Teyyub Qurban

Ekspress.-2013.- 4-6 may.-S.15.