İnformasiya mühafizəsini necə təşkil edirik?

İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişaf etdirilməsi

İnformasiya təhlükəsizliyi dedikdə, informasiya münasibətlərində olan subyektlərə, xüsusilə də informasiya sahibləri və ondan istifadə edən istifadəçilərə informasiyanın və onu dəstəkləyən istifadəçilərə infrasturkturun təbii və ya süni xarakterli, təsadüfi təsirlərdən mühafizəsi başa düşülür.

İnformasiya təhlükəsizliyi problemlərinə düzgün yanaşma, informasiya sistemlərinin istifadəçisi və informasiya münasibətində olan subyektlərin, onların maraqlarının aydınlaşdırılmasından başlanır. İnformasiya təhlükəsizliyinə olan təhlükə - informasiya texnologiyalarından istifadənin əks tərəfidir. "İnformasiyanın mühafizəsi, informasiya təhlükəsizliyi" - informasiyanın toplanması, saxlanması, informasiyanın dağıdılması və ya modifikasiyası təhlükəsindən qorunmasının təminində informasiyanın təkmilləşdirilməsi və müxtəlif növ üsulların və müdafiə vasitələrinin tətbiqi problemləri ilə məşğul olan ixtisasdır. Xalq təsərrüfatı üçün elmi və texniki problemlərin həllində bu ixtisasın yeni informasiyaların işlənib hazırlanmasında, informasiyanın mövcud mühafizə üsulları və vasitələrinin təkmilləşdirilməsində, informasiya təhlükəsizliyinin təminində əhəmiyyəti böyükdür.

İnformasiya texnologiyalarının inkişafı və informasiya məkanından istifadə əsasında yaranmış münasibətlər Azərbaycan prezidenti tərəfindən 1998-ci ilin iyununda təsdiq olunmuş "İnformasiya, İnformasiyadan İstifadə və İnformasiyanın Mühafizəsi" qanunu ilə tənzimlənir. Qeyd edək ki, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarını (İKT) Azərbaycan cəmiyyətinə tətbiq etməyin əhəmiyyəti Ümumdünya Ticarət Təşkilatına daxil olmaq və Avropaya inteqrasiya etmək üçün vacib şərtdir. Azərbaycan dünya səviyyəli fiber-optik kommunikasiya infrastrukturlarını işə salıb ki, bu da ölkənin bütün regionları arasında informasiya mübadiləsinə texniki yardım göstərməyə imkan verəcək.

İnformasiya sistemlərindən istifadə edən subyektlərin maraqlar spektrini aşağıdakı kateqoriyalara bölmək olar: informasiya resurslarının əldə edilməsinin, bütövlüyünün və məxfiliyinin təmin olunması və infrastrukturun dəstəklənməsi. Bəzi hallarda İT-nin əsas tərkib hissələrinə informasiyanın icazə verilməmiş surətinin çıxarılması daxil edilir ki, əslində bu müvəffəqiyyət qazanacaq bir amil deyil. Əldə edilmə - müəyyən zaman müddətində lazım olan informasiya xidmətinin əldə edilməsi deməkdir. Bütövlülük dedikdə - informasiyanın aktual olması və ziddiyyətli olmaması nəzərdə tutulur, onun dağılmaqdan qorunması və icazə verilməmiş dəyişikliyə məruz qalmaması başa düşülür. Məxfilik - informasiyaya icazə verilməmiş daxil olmadan mühafizə deməkdir.

Onu da qeyd edək ki, informasiya sistemləri müəyyən informasiya xidmətlərinin əldə olunması üçün yaradılır. Əgər bu və ya digər səbəblərdən istifadəçilərə bu xidmətləri göstərmək mümkün deyilsə, o zaman informasiya münasibətlərində olan bütün subyektlərə zərər dəymiş olacaq. Buna görə də informasiyanın əldə edilməsi parametri İT-nin vacib parametrlərindən biri kimi sayıla bilər.

İnformasiyanın əldə olunmasına parlaq misal müxtəlif növ istehsalın idarə sistemlərini, nəqliyyat idarə sistemlərini və s. göstərmək olar.

Bütövlülüyü statiki (informasiya obyektlərinin dəyişilməz qalması) və dinamiki (mürəkkəb hərəkətlərin dəqiq yerinə yetirilməsi) kimi iki qrupa bölmək olar. Dinamiki bütövlülüyə nəzarət vasitələri əsasən oğurluğu aşkar etmək, ayrı-ayrı xəbərləri çeşidləmək və ya təkrarən göndərmək məqsədilə maliyyə məlumatları axınının analizi zaman tətbiq edilir. İnformasiya "müəyyən hərəkətlər üçün təlimat" xidmətini göstərdiyi hallarda, İT-nin vacib amillərindən biri - bütövlülük təşkil edir. Dərman üçün yazılmış reseptura, təyin edilmiş tibbi prosedurlar, komplektləşdirici məlumatların toplusu və xarakteristikaları, texnoloji proseslərin gedişatı - bütün bunlar elə bir informasiyaya misaldır ki, burada informasiyanın bütövlülüyünün pozulması məcazi mənada ölümlə nəticələnə bilər. Eyni zamanda hər hansı bir rəsmi informasiyanın, o cümlədən qanunun mətninin və ya hər hansı bir dövlət təşkilatının Web- səhifəsinin təhrif olunması da xoşagəlməzdir. Məxfilik bizim ölkədə İT-nin ən yaxşı işlənmiş aspektidir. Müasir informasiya sistemlərinin məxfiliyinin təmini üçün həyata keçirilən praktiki tədbirlər Azərbaycanda ciddi çətinliklərlə üzləşir. Birinci informasiya sızılmasının texniki kanalları barəsində məlumatlar bağlı xarakter daşıdığından, əksər istifadəçilər mümkün ola biləcək risklər barəsində təsəvvürə malik olmurlar. İkincisi, məxfiliyin əsası olan kriptoqrafiyadan istifadə edənlərin qarşısında bir sıra qanuni və texniki problemlər durur.

AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun əməkdaşı İradə Ələkbərova İM-də əməliyyatların əsasən iki istiqamətdə - informasiya hücumu və informasiya mühafizəsi - aparılması fikrini irəli sürüb. Onun sözlərinə görə, informasiya hücumu qarşı tərəfin informasiya infrastruktrunun tam məhv edilməsi və ona öz qüvvəsindən istifadə imkanı verməməkdir. "Burada informasiya hücumunun hədəfi kimi dezinformasiya, radioelektron vəsaitlərin məhvi, informasiya bazalarının məhvi, qarşı tərəfin kompyuter şəbəkəsinə hücum və s. daxildir. Bu sırada qarşı tərəfin elektron informasiya bazalarının kiberməhvi xüsusi önəm daşıyır. İM-də informasiya hücumu dedikdə şəbəkələrarası birləşmələr vasitəsi ilə informasiya hesablama şəbəkələrinə təsir, şəbəkədə aktiv axtarış, icazəsiz fəaliyyət və nəhayət informasiya qarşıdurması nəzərdə tutulur. İnformasiyanın müdafiəsi - obyektin öz məlumatlarının və informasiya strukturlarının əks tərəfin təsirlərindən mühafizəsi nəzərdə tutulur. Buraya informasiyanın strateji maskalanması, informasiya infrastruktrunun fiziki qorunması, dezinformasiya, radioelektron mübarizə və s. daxildir. İM-in müdafiə hissəsi təhlükəsizliyin təminatı metodları ilə realizə olunur".

İ.Ələkbərova informasiya müharibəsinin müharibə şəraitində, eyni zamanda atəşkəs zamanı, hətta sülh şəraitində aparılmasının vacibliyini bildirir. Dediyinə görə, İM-də həm xüsusi təlim görmüş hərbçilər, həm də mülki şəxslər iştirak edir. Müasir İM texnologiyalarının tətbiqində əsas strateji əsasların təyin edilməsi bu sahədə görüləcək ilkin məsələlərdəndir. Strateji əsasları təşkil edən məsələlər isə bunlardır: informasiya əməliyyatları zamanı ənənəvi dövlət sərhədlərinin maneəsiz dəf edilməsi; informasiyanın manipulyasiyası nəticəsində real vəziyyətin dərk edilməsinin idarə edilməsi; informasiyanın ələ keçirilməsi və saxlanması üçün strateji kəşfiyyat fəaliyyətində prioritetlərin dəyişdirilməsi; İM aparan tərəfin və informasiya əməliyyatlarının başlama vaxtının aşkar edilməsinin cətin olması; İM-ə başlayan tərəfə qarşı koalisiyanın yaradılmasının mürəkkəbliyi və s.

Bunu nəzərə alaraq, bir çox dövlətlər informasiya təhlükəsizliklərini təmin etmək üçün İM-in potensialının təkmilləşdirilməsinin vacibliyini anlayırlar. Əgər İM-in hücum hissəsi informasiya silahının işlənib hazırlanması və istifadəsindən asılıdırsa, müdafiə hissəsinin əsas aspekti təhlükələrin aşkar edilməsi və vaxtında qarşısının alınmasıdır.

İnformasiya Texnologiyaları üzrə ekspert Cahid İsmayıloğlu informasiya təhlükəsizliyi deyəndə, zərərli informasiyadan qorunmaq və informasiyaların qorunması prinsiplərinin əsas götürüldüyünü bildirir. Onun sözlərinə görə, informasiyanın qorunması və informasiyadan qorunmaq çox mühüm, bir məsələdir. Virtual informasiya mühiti mövcud olduğu müddət ərzində informasiya müharibəsinin daim mövcud olacağını diqqətə çatdıran İsmayıloğlu hesab edir ki, müntəzəm olaraq Ermənistan, Rusiya, Çin, ABŞ və digər ölkələrin ərazilərindən Azərbaycana aid internet resurslarına haker hücumları qeydə alınmaqdadır. "Hal-hazırda İran bu siyahıya liderlik etməyə başlayıb. İranın son zamanlar Azərbaycana qarşı hərtərəfli fəaliyyəti kiberterror sahəsindən də yan keçmir".

Dövlətin, cəmiyyətin və vətəndaşların həyatında informasiyanın, informasiya resurslarının və texnologiyalarının rolunun artması informasiya təhlükəsizliyi məsələlərini ön plana çıxarır. İnternetin sürətli inkişafı, yeni veb texnologiyalar əsasında yaradılmış proqram təminatı sistemlərinin mühafizəsi məsələnin kökündə dayanır. Ekspert yeganə yolun mühafizəni gücləndirmək, hər gün baş verən yenilikləri öyrənmək və gündəmdə saxlamaqdan ibarət olduğu fikrindədir: "Əsasən milli dəyərli internet resurslarının təhlükəsizliyi diqqət mərkəzində olmalıdır. Çünki daha çox bu növ informasiya resurslarına daim haker hücumları həyata keçirilir. Azərbaycan, ümumiyyətlə, dünya informasiya məkanına bu cür müdaxilələrdən sığortalanmayıb. Bu hücumlar əsasən Azərbaycanla müharibə vəziyyətində olan işğalçı Ermənistanın informasiya strukturları, xaricdə (əsasən Rusiyada) ermənipərəst, erməni lobbisinin idarəsində olan qruplar, fərdlər tərəfindən həyata keçirilir. Hücumlar mütəmadi şəkildə həyata keçirilir, daha çox Azərbaycan üçün əlamətdar olan Xocalı soyqırımının ildönümü, 20 Yanvar faciəsi, 31 Mart Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü və bu kimi günlərdə daha çox müşahidə edilir".

Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları nazirinin müavini Elmir Vəlizadə də kiber məkanda Azərbaycan saytlarına hücumlarının müdafiəsi ilə bağlı münasibət bildirib: "Azərbaycanda bu sahənin təhlükəsizliyinə dövlət həmişə həssaslıqla və diqqətlə yanaşıb. Azərbaycanda rəsmi internet resurslarının qorunması ilə bağlı xüsusi dövlət qurumu və xüsusi dövlət provayderi yaradılıb. İşə nəzarəti isə Prezident yanında dövlət xüsusi mühafizə idarəsi həyata keçirir. Milli Təhlükəsizlik, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları nazirlikləri isə bu sahəni müəyyən səlahiyyətlər çərçivəsində qoruyur. Qanunvericilik bazasını yaxşılaşdırırıq. Yeri gəlmişkən, 2008-ci ildə Azərbaycan Avropa Şurasının "Kibernetik cinayətkarlıq haqqında Konvensiya"sını imzalayıb. Bununla bağlı Cinayət Məcəlləsində elektron daşıyıcılara müdaxilə edilməsi ilə əlaqədar məsuliyyət nəzərdə tutulub. Bu sahədə təhlükəsizlik sistemi ardıcıl yenilənmə və müasirləşmə tələb edir".

Onun sözlərinə görə, təhlükəsizlik tədbirləri gücləndikcə onlara qarşı edilən hücumlar da müasirləşir. "Başqa sözlə, biz müdafiəni gücləndiririk. Eyni zamanda, düşmən hakerlər də hücumları artırır, müasirləşirlər və ən son üsullara əl atırlar. Hazırda Azərbaycan dövləti informasiya təhlükəsizliyinin qorunması, müasirləşməsi üçün xeyli vəsait ayırır. Biz çalışırıq ki, kiber texnologiyalarla işləməyi bacaran bacarıqlı kadrlarımızı da artıraq. Hazırkı kadrlarımız peşəkardırlar. Bizim mütəxəssislər hətta hücumu edən ünvanları da müəyyənləşdirə bilirlər. Bəzən qonşu ölkələrin ərazisindən də bizə kiber hücumlar olur deyə biz həmin cinayətkarların aşkarlanması üçün həmin ölkədən də kömək istəyirik".

Əslində mühafizə üçün beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi, müdaxilə hallarının qarşısının alınmasını təmin edən proqramların təminatları mütləq tətbiq edilməlidir. Belə olan halda kənar hücumlardan qorunmanın yollarını da asanlıqla tapmaq mümkündür.

Ulduzə QARAQIZI

Ekspress.-2013.-14 may.-S.9.