XXI əsrin kitabxanası necə olmalıdır?

Müasir dünyamız kitabsız, kitabxanasız mövcud ola bilməz. Bu gün inkişaf etmiş ölkələrdə rəqəmsal kitabxana yaratmağa çalışsalar da, bu, çox uzun zaman və gərgin əmək tələb edən bir işdir.

Yüzmilyonlarla kitabı elektron formaya salmaq üçün skaynerləşdirmək lazımdır. Bir tərəfdən köhnə kitabları qorumaq üçün bu, vacib olsa da, digər tərəfdən kitab maddi aləmin bir sübutudur. Kitabı gözlə görüb, kitaba əllə toxunmaq məlumat və bilginin yaddaşımıza daha yaxşı hopması, onları qavramaq və mühafizə etmək üçün çox vacibdir. Bu gün hər hansı bir böyük müəssisəni kitabxanasız təsəvvür etmək mümkün deyil, hər böyük müəssisədə kitabxana olmalıdır. Kitabxananın qurulması üçün kitab, kitabxanaçı və oxucu üçbucağı lazımdır.

Kitab

Hər hansı bir müəssisəni, məsələn, bir təhsil müəssisəsini ələ alsaq, bir kitabxana yaratmaq üçün mütləq hər şeydən əvvəl kitabxananın baza hissəsini düşünmək lazımdır. Kitabxana hər gün böyüyən bir orqan olduğu üçün uyğun məkan və geniş otaqlar kompleks halında düşünülməlidir. Bundan başqa kitab və oxucu mütənasibliyi qorunmalı, hər 100 oxucuya ən azı 1000 kitab, bir xidməti kitabxanaçı və axtarış üçün 2 kompüter təsis edilməlidir. Əgər kitabxana hər hansı bir elm sahəsi üzrə ixtisaslaşacaqsa buraya dünyanın aparıcı dilləri olan ingilis, rus, alman və s. dillərdə ən son nəşrlər toplanmalıdır. Həmin ixtisas və elm sahəsi üzrə dərc olunan dünyanın ən məşhur jurnallarına abunə olunmalıdır.

Kitabxana

Kitabxananın xüsusilə qiraət zalı geniş və işıqlı olmalıdır. Kitab fondu quru və orta temperaturda olmalıdır. Kitablar yaxşı olar ki, rəflərə çox sıx düzülməsin və birbaşa günəş şüasına məruz qalmasın. 1000 oxucusu olan bir müəssisədə qiraət zalı ən azı 200 yerlik olmalıdır.

Kitabişləmə

Kitab mağazadan və ya mətbəədən gəlib kitabxananın rəfinə yerləşənə qədər 4 əsas mərhələdən keçməlidir. Bu mərhələlər hamısı bir yerdə kitabişləmə adlanır.

1. İnventarlaşdırma (qeydiyyat). Bir kitabın doğru işlənib yerinə yerləşməsi üçün ilk olaraq inventarlaşdırma doğru aparılmalıdır. Hər nə qədər texnoloci şərait imkan versə də, mən yenə də inventarlaşdırmanı dədə-baba üsulu ilə dəftərdə aparılmasının tərəfdarıyam. Belə olduğu halda kitabın qeydi, lazım gələrsə o inventar nömrəsi altında başqa kitabla əvəzolunması və silinməsi vahid qaydada və tək əldən həyata keçirilir. Bu da kitab sayı və vəziyyəti haqqında bizə rahat və aydın bilgi verir. Lakin bunu elektron qaydada Excel programında da yerinə yetirmək mümkündür.

2. Kataloqlaşdırma. Sovet dövründə mövcud olmuş BBK- (KBT -kitabxana biblioqrafiya təsnifatı) hələ də bizim bir çox böyük kitabxanalarda işlədilən təsnifat və kataloqlaşma sistemidir. Lakin dünya kitabxanalarıyla ayaqlaşmağı bacarmaq və qarşılıqlı kitab mübadiləsi, ticari və ya mədəni əlaqələri üçün mütləq vahid bir kataloq sistemindən istifadə etməliyik. Bu gün dünya praktikasında uğurla tətbiq olunan və dünyanın yüzdən artıq ölkəsində istifadə olunan Dewey Təsnifat Sistemi (DOSS) ən doğru və aktual olan təsnifat sistemidir. Təsnifatda bütün elm sahələri və onların alt şöbələri incəliklə düşünülmüşdür. Bu təsnifat hər xalqın öz əbəbiyyatını, mədəniyyət və tarixinə aid kitabları da təsnif etməyə imkan verir. Kitabxanaya daxil olmuş invertar almış hər bir kitab diqqətlə oxunmalı, profili təyin olunmalı, daxili elm sahələri düzgün seçilməli, mümkün qədər kiçik sahələrə ayrılmalıdır. Dewey Təsnifatının üstün cəhətlərindən biri də odur ki, bu təsnifatla kitabxanaçının əməyi yüngülləşmişdir, yeni çapdan çıxmış bir çox Amerika və İngiltərə nəşrlərində hazır kataloqlaşma şifrəsi kitabın içində qeyd edilmişdir.

3. Etiketləmə. İnvertar almış, dewey kodu müəyyənləşmiş kitab üçüncü mərhələdə etiketləməyə qədəm qoyur. Kitabın kataloq nömrəsi və kitabın müəllifinin (müəllif yoxdursa, kitabın adının, birdən çox müəllif varsa ilk müəllifin) ilk 3 hərfi və kitabın invertar nömrəsi kiçik kağıza qeyd edilərək, kitaba bağlı vəziyyətdə aşağı tərəfindən yapışıdırılır.

4. Kitabın rəfdə yer alması. Bəzi mütəxəssislər belə hesab edir ki, kitabları rəflərə yerləşdirərkən dil və ya əlifba fərqi gözlənilməlidir. Bəziləri isə belə düşünür ki, kitab invertardakı nömrələrə gərə ardıcıllıqla rəfə düzülməlidir. Mən isə bunların heç biri ilə razı deyiləm. Kitab rəfə yalnız kataloq təsnifatına görə və daxili əlifba ardıcıllığını qorumaq şərti ilə düzülməlidir. Belə olduqda kitabın yerləşdirilməsi və oxucu üçün axtarışı çox daha rahat olur.

Xidmət

Kitabxananın yerləşdiyi müəssisənin bütün işçiləri və ya bu təhsil müəssisəsidirsə bütün tələbələr işə, dərsə başladıqları andan avtomatik kitabxananın üzvü sayılmalıdır. Adı proqramdakı siyahıda olan bütün insanlar kitabxana xidmətindən heç bir fərq qoyulmadan istifadə edə bilərlər. Heç bir xüsusi imtiyaz və vəzifə fərqi kitabxana üçün əsas ola bilməz. Oxucunun kitabxanadan istifadə qaydası əsasnamə şəklində hazırlanmalı, burada oxucunun hüquq və vəzifələri aydın göstərilməlidir. Oxucuya evə bir dəfədə necə kitab və nə qədər müddətə verilməsi təyin olunmalıdır.

Oxucu

Kitabxananın oxucu qarşısında məsuliyyətləri olduğu kimi, oxucunun da kitabxana və kitabxananın yerləşdiyi müəssisə qarşısında məsuliyyətləri olmalıdır. Evə verilmiş ədəbiyyatın cırılması, yararsız hala düşməsi və ya itirilməsi zamanı kitabxananın daxili qaydaları əsasında cərimələnmə mövcud olmalıdır. Bundan başqa oxucunun evə verilən kitabın gecikdirilməsi zamanı hər gün üçün xüsusi olaraq təyin edilmiş miqdarda cərimə ödəməsi vacibdir, bu oxucuda kitabxanaya yanaşmada ciddiyyət və məsuliyyət hissini inkişaf etdirir.

Kitabxana proqramları

Yaxşı olar ki, kitabxanada vahid proqramlardan istifadə edilsin. Kitabişləmə, kataloqlaşdırma, xidmət və axtarış üçün eyni proqram olduğu zaman bu çox effektli nəticələr verir. Əvvəla kitabxanaçı və oxucu eyni proqramdan istifadə etdiyi üçün anlaşılmazlıqlar olmur, sonra hər hansı kitaba düzəliş və yeni əlavələr edildikdə bunu oxucu həmin anda görə bilir. Proqramın kitabişləmə hissəsi şifrəli olmalıdır ki, bu hissəni yalnız kitabişləmədəki işçilər görə bilsin. Eyni zamanda xidmət-kitab vermə, alma əməliyyatları üçün yalnız xidmət işçilərinə izin verilməlidir ki, başqa işçilər buna müdaxilə edə bilməsinlər.

Kitabxana proqramları hazır paket halında alınır və ya xüsusi proqramçılara yazılması üçün sifariş edilir. Bütün hallarda proqram kitabxanada işlək hala salınana qədər mütəxəssislər kitabxanaçılarla bərabər işləməlidir. İş prosesində proqramçı qüsur və əskiklikləri aşkar etməli, işə yaramayan və ya lazımsız olan hissələr proqramdan çıxarmalıdır. Hər hansı yeni proqramı tətbiq etməyə başlamazdan əvvəl kitabxanaçılara xüsusi təlim keçilməli və təcrübi çalışmalar verilməlidir.

Sərgilər

Kitabxanada daimi və səyyar sərgilər olmalıdır. Bəzi özəl gün və tarixləri tanıtmaq, vətənpərvərlik və milli ruhu canlı tutmaq üçün tarixi hadisələrin ildönümü və ya tarixi şəxsiyyətlərin doğum günlərində səyyar sərgilər və afişalar açıla bilər. Mövzuyla bağlı kitablar diqqət cəlb edəcək şəkildə düzülməlidir. Bundan başqa daimi sərgilər olmalıdır ki, bu da yeni kitabların və ya dərgilərin sərgisi ola bilər.

Biblioqrafik işlər

Biblioqrafiya işi kitabxanaşünaslıqda ən çətin və məsuliyyətli sahədir. Dövrü mətbuatda çap olunmuş məqalələri təsnif etmək və elm sahələrinə görə kataloqlaşdırmaq biblioqrafiyanın ən vacib işidir. Konfrans materialları, məqalələr toplusu və biblioqrafiq nəşrlər də biblioqrafın təsnifatından keçməlidir. Bundan başqa sərgilərin hazırlanması, özəl və əlamətdar günlər haqqında qısa məlumatların hazırlanması da biblioqrafın işlərinə daxildir. Çox təəssüf ki, bu gün Azərbaycanda bir neçə böyük kitabxana istisna olmaqla biblioqraf ştatı ləğv olunmuşdur.

Nadir nüsxələr,

sorğu ədəbiyyatı

və dövrü mətbuat

Nadir nüsxələr, sorğu ədəbiyyatı və dövrü mətbuat qiraət zalında saxlanılır. Təsnifat ümumi qaydada aparılır. Qəzet və curnallar müəyyən fasilələrlə aylıq, rüblük, illik olaraq cildlənir. Bu ədəbiyyatın heç biri evə verilmir, kitabxana və ya müəssisə daxilində istifadə olunur.

Məlumat bazaları

Kitabxana məlumat bazaları, disketlər, CD video-kasetləri, e-dərgilər, e-kitablar ilə təchiz olunmalıdır. Dünya təcrübəsində çoxdan yer almış beynəlxalq məlumat bazalarına (online dərgi) abunə olunmalı və bunlardan istifadə edilməlidir. Beynəlxalq aləmdə çap olunmuş ən son elmi mülahizələr və kəşflər haqqında anında məlumat almaq üçün bu çox vacib məsələdir.

Kitabxanalararası

iş birliyi

Eyni sahə üzrə profilləşmiş kitabxanalar arasında mütləq müqavilə və ya şifahi razılaşma yolu ilə iş birliyi olmalıdır. Yaxşı olar ki beynəlxalq xidmət olan (ILL-Inter-Library Loon) xidmətinə qoşulmaq haqqında müqavilə imzalansın. Bu kitabxanalararası mübadilə əsasında kitabxanada olmayan kitab, məqalə və başqa nəşrlər digər kitabxanalardan müəyyən müddət üçün alınıb istifadə oluna bilsin.

Kitabxanaçı

Kitabxanaçılıq ixtisaslı kardlar tələb olunan bir sahədir. Kitabxanaçı mütləq ali təhsilli mütəxəssis olmalıdır. Bundan başqa o, insanlarla ünsiyyəti bacaran, mülayim, səbirli, bilikli, çevik, praktik zəkalı olmalıdır.

Kitabxanaçı işini sevməli, daim öz üzərində işləməli, ixtisasıyla bağlı yenilikləri diqqətlə izləməlidir. Müasir dünyanın tələblərinə cavab verəcək qədər texnologiyadan və texnik cihazlardan anlamalı, kitabxana proqramlarında işləyərkən proqrama hakim olmalı, lazım gələrsə öz təklifləriylə proqramı təkmilləşdirmək haqqında çıxış etmək qabiliyyətinə malik olmalıdır.

Son olaraq demək istəyirəm ki, bu qısa yazıdakı fikirlər tamamilə şəxsi mülahizələrimdir, eyni zamanda peşə səriştəsi və iş təcrübəsinə əsaslanır. Bu yazı heç bir elmi aədəbiyyata baxılmadan və elmilik güdülmədən yazılmışdır. Burda gördüklərim və görmək istədiklərim, arzu etdiklərim və əlbəttə unutduqlarım vardır. Bu yazını daha ətraflı və geniş də yazmaq olardı, amma güman edirəm ki, yığcam yazmaqla ən vacib məsələlərə diqqət yönəltmiş oldum.

Nailə Əskər

Ekspress.-2014.-13-15 dekabr.-S.21.