Cümhuriyyət tələbələri

III fəsil. Tale sorağında

Cümhuriyyət tələbələrinin andı

"Qadir Allah və öz vicdanım qarşısında söz verir və and içirəm ki, Azərbaycana sədaqətimi müqəddəs və sarsılmaz tutacaq, bundan sonra ondan başqa vətən tanımayacaq, Azərbaycan vətəndaşlığının bütün vəzifələrini dönmədən yerinə yetirəcək və Azərbaycan Cümhuriyyətinin səadəti naminə can-başla qulluq edəcək, onun üçün nə gücümü, nə əmlakımı, nə də, lazım gələrsə, həyatımı belə əsirgəməyəcəm. Qoy bu andı yerinə yetirməkdə Allah mənə yar olsun".

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti varlığının 23 ayı ərzində min bir çətinlik və təhdidlərlə üzləşsə də, Vətənin və millətin gələcəyi naminə 100 gənci xaricə oxumağa göndərmişdi.

Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban "Cümhuriyyət tələbələri" adlı miqyaslı və sanballı araşdırmasında arxiv sənədləri əsasında onlar barəsində bilmədiyimiz məlumatları gün işığına çıxarmış, bununla yetərlənməyərək və Azərbaycanı qarış-qarış gəzərək xaricdə təhsil aldıqdan sonra artıq müstəqil olmayan vətənə qayıdan tələbələrin izinə düşmüş, onları arayıb axtarmış və talelərinə güzgü tutmuşdur.

"Cümhuriyyət tələbələri"nin ilk iki fəsli bir müddət əvvəl "Ekspress" və digər qəzetlərdə çap olunub.

1938-ci il iyul ayının 16-da həbsxanada saxlanılan İsrafil Əşrəfov dövlət təhlükəsizliyi leytenantı K.Petrosyan tərəfindən dindirilmişdi.

Sual: - Siz Azərbaycanda qeyri-leqal əks-inqilabi millətçi təşkilatın üzvü olduğunuzu boynunuza alırsınızmı?

Cavab: - Xeyr! Mən heç bir əksinqilabi təşkilatın üzvü deyiləm və heç bir günahım yoxdur!

İsrafil bir aydan artıq ayrıca kamerada saxlanılmışdı. Dəmir qapının gözlüyündən ona su və çörək uzadan gözətçinin əlindən savayı heç nə görməmişdi...

1938-ci il avqustun 21-də dindirilmə yenə də K.Petrosyan tərəfindən davam etdirilir.

Sual: - Xaricdə olmusunuzmu?

Cavab: - Bəli, olmuşum.

Sual: - Hansı ölkələrdə?

Cavab: - 1920-ci ilin yanvar ayında Konstantinopolda, Romada olmuşam, oradan da Parisə getmişəm.

Sual: - Hansı məqsədlə xaricə getmisiniz?

Cavab: - Mən xaricə 1920-ci ildə Müsavat hökuməti tərəfindən ali təhsil almağa göndərilmişəm. (Bu cümlənin altından protokola qırmızı xətt çəkilmişdir -T.Q.)

Sual: - Müfəssəl danışın, haralarda olmusunuz?

Cavab: - Parisdə üç ay müddətində "Alyans Fransa"da, yəni, "Fransa ittifaqı"nda fransız dilini mükəmməl öyrənmişəm, 1920-ci ilin sentyabrından 1921-ci ilin iyun ayınadək Tuluza şəhərində Elektrotexnika İnstitutunda oxumuşam, 1921-ci il oktyabr ayından 1922-ci il iyun ayınadək Naisi şəhərindəki Elektrotexnika İnstitutunda təhsilimi davam etdirmişəm.

Sual: - Bəs Almaniyaya niyə getmişdiniz?

Cavab: - Biz tələbələrə Azərbaycandan pul Almaniyaya göndərilmişdi. Mən, tələbə dostlarım Cəbrayıl Rəhimov və İsa Şeyxzamanovla birlikdə oraya gedib pulumuz almışıq, Fransaya qayıtmışıq.

Sual: - Niyə Almaniyada üç gün qalmısınız?

Cavab: - SSRİ səfirliyində sənədlərimizi yubatmışdılar.

Sual: - Türkiyədə nə işlə məşğul olmusunuz?

Cavab: - Mən SSRİ səfirliyinin Ərzurum nümayəndəliyində katib, Ankara nümayəndəliyində isə draqoman vəzifəsində çalışmışam.

Sual: - Arvadınız barədə nə deyə bilərsiniz?

Cavab: - Arvadım Frida Fyodorovna 1903-cü ildə Almaniyada anadan olmuşdur. Atası polyak, anası almandır, pasportunda milləti "alman" yazılmışdır. Onunla 1923-cü ildə Berlində tanış olmuşam, bir-birimizlə əhd-peyman bağlamışıq. 1927-ci ilədək məktublaşmışıq. 1927-ci ildə o, valideynlərinin xeyir-duası ilə Türkiyəyə getmiş, Ərzurumda nikah kəsdirib ailə qurmuşuq. Ankarada işləyərkən, 1929-cu ildə ilk övladımız dünyaya gəlmişdir. Qızım Ninelin indi doqquz yaşı var.

Sual: - Nağıl danışma. Arvadınızın Almaniyada hansı yaxın qohumları var?

Cavab: - Qayınanam Veronika Kovalosskaya baldızım Anna ilə birlikdə Berlin şəhərində Lorsinq Ştrasse küçəsindəki 33 nömrəli mənzildə yaşayır. Qayınanam 1934-cü ildə Bakıya, bizim yanımıza qonaq gəlmişdi...

Sual: - Yenə nağıl danışma. Almaniyada daha kimlərin var?

Cavab: - Qayınatam vəfat etmişdir. Beş qaynım və beş baldızım hazırda Almaniyada yaşayırlar. Əfsuslar olsun ki, indiyədək onların üzünü görməmişəm.

Sual: - Əfsuslar olsun ki, siz xarici dövlətin agentisiniz və istintaqa düzgün cavab vermirsiniz!

Cavab: - Mən heç bir ölkənin agenti olmamışam və agenti deyiləm. Yaxamdan əl çəkin!

1938-ci il avqustun 23-də Azərbaycan SSR XDİK dövlət təhlükəsizliyi baş mayoru Rzayev K.Petrosyanın təqdim etdiyi aşağıdakı ittihamnaməni imzalamışdı:

"Müttəhim Əşrəfov İsrafil İsmayıl oğlu Azərbaycan SSR CM-nin 64 və 73-cü maddələri ilə istintaqa cəlb olunmuşdur. İstintaqın gedişində müəyyən edilmişdir ki, İ.Əşrəfov Almaniya kəşfiyyatının agenti olmuş və Almaniyanın mənafeyinə casusluq fəaliyyəti göstərmişdir. Bunu nəzərə alaraq, Əşrəfov İ.İ. Azərbaycan SSR CM-nin 66-cı maddəsi ilə də müqəssir hesab edilməlidir".

1938-ci il avqust ayından oktyabr ayınadək İ.Əşrəfova ağır işgəncələr verilir. Onu rezin şlanqla döymüş, içməli sudan məhrum etmişdilər. Fəqət sındıra bilməmişdilər.

1938-ci il oktyabr ayının 19-da əyilməz insan "Üçlüy"ün hökmü ilə güllələnmə cəzasına məhkum edilir. Hökm oktyabr ayının 27-də yerinə yetirilir.

Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi arxivində asudə bir otaqda üzərində "RP-1668" yazılmış qovluğu başa çatdırıram. Elə bu anda arxivin üzügülər və qayğıkeş əməkdaşı Günay xanım əlindəki məcməyidə qənddan və fincanda çay içəri daxil olur. Təzədəm çayı qaynar içdikcə damarlarım qızınır. Yenə də qəhrəmanımı, əyilməz İsrafil Əşrəfovu gözlərim qabağına gətirirəm: bir qurtum suya həsrət qalmışdı...

Cümhuriyyət tələbələrinin aqibəti əks olunmuş materiallarla tanış olmaqda yaxından kömək etdiklərinə görə arxivin direktoru Xəqani Bağırova, əməkdaşı Şəfiqə Məmmədovaya minnətdarlığımı bildirirəm.

Şəfiqə xanım tərtibçisi olduğu "Soyqırım analardan başlanır" kitabının bir nüsxəsini mənə hədiyyə edib. Sovet cəza orqanlarının Azərbaycanda törətdikləri kütləvi repressiyaların qurbanı olmuş ana və bacılarımızın həyatından bəhs edən bu əsər ensiklopedik məlumat toplusuna bənzəyir. Kitabı vərəqlədikcə öz-özümə düşünürəm: görəsən, İsrafil Əşrəfovun ömür-gün yoldaşının və yeganə övladının taleyi necə olmuşdur?

Axtarışa Cümhuriyyət tələbəsinin qızının 1955-ci ildə yaşadığı Montin qəsəbəsindəki 98-ci binanın 4-cü mənzilindən başlayıram. Soraqlaşa-soraqlaşa Ninel xanım İsrafil qızı Əşrəfovanı Bayıldakı evlərin birində tapıram. Yetmiş yeddi yaşlı qadını iki oğul, iki gəlin gözləri üstündə saxlayırlar.

Ninel xanımın söhbətlərindən bəzi məqamları cib dəftərimə yazdım. Onun dediklərindən:

- Anam 1923-cü ildən 1927-ci ilədək Almaniyadan göndərdiyi məktubların bir neçəsini sonralar mənə də göstərmişdi. Anamın atama məhəbbəti Avropa Cülyettasının Azərbaycan Məcnunuyla bağlı bir nağıla bənzəyirdi. Mən məktəbdə oxuyanda onlar bəzən dalımca qoşa gələrdilər. Müəllimlər də, valideynlər də ata-anama həsədlə baxardılar - necə də bir-birinə yaraşırlar!..

"Ey gənclik!

Sənin öhdəndə böyük bir vəzifə var: Səndən əvvəlki nəsil yoxdan bir bayraq, müqəddəs bir ideal rəmzi yaratdı, onu min müşkülatla ucaldaraq dedi ki:

Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!

Əlbəttə ki, sən onun ümidini qırmayacaq, bu gün parlament binası üzərindən azərilərin yanıq ürəklərinə enmiş bu bayrağı təkrar o bina üzərinə taxacaq və bu yolda ya qazi və ya şəhid olacaqsan!"

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Azərbaycan Parlamentinin xaricə göndərdiyi tələbə-gəncləri müəyyənləşdirmiş beş nəfərdən (M.Ə.Rəsulzadə, Mehdi bəy Hacınski, Əhməd bəy Pepinov,

Qara bəy Qarabəyov və Abdulla bəy Əfəndiyev) ibarət Xüsusi Müsabiqə

Komissiyasının sədri

(ardı var)

Teyyub QURBAN

Ekspress.-2014.- 28-30 iyun.- S.15.