Əlillərin gəliri

Qaçqın və məcburi köçkünlərin, əhalinin sosial cəhətdən qayğıya ehtiyacı olan təbəqələrinin problemlərinin işıqlandırılması

Əlillərin sosial müadafiəsinin gücləndirilməsinin ən səmərəli yolu onların gəlirlərinin davamlı şəkildə artırılmasıdır. Sağlamlıq imkanı məhdud olan bir insan lazımi gəlirə sahib olmadıqda o, gündəlik qayğılarının həllində digər insanlara nisbətən daha böyük çətinliklərlə üzləşir. Xüsusən də əlillik vəziyyəti daha ağır olan insanlar üçün bu hal keçərlidir. Buna görə də dövlət əlillərin sosial müdafiəsini gücləndirmək məqsədilə diqqəti ilk növbədə əlillərin gəlirlərinin artırılmasına yönəldir.

Əlillərin gəlirlərinin artırılması üçün dövlət hərtərəfli dəstək nümayiş etdirir. Bir tərəfdən əlillərin pul gəlirləri artırılır, onlara pensiya çıxmaqda güzəştlər tətbiq edilir, daha yüksək pensiya təyin olunur, müxtəlif müavinət və təqaüdlər verilir, digər tərəfdən isə əlillərə işə düzəlməkdə, mənzil və avtomobillə təminatda, müalicə almaqda, təhsildən güzəştli şərtlərlə istifadədə dəstək verilir. Hər iki formada gəstərilən dəstək ümumən əlillərin gəlirinin artmasına xidmət edir.

2002-ci ildən bəri əlillərin pul gəlirlərinin artması üçün çoxlu sayda qanun qəbul edilib, müxtəlif fərman və sərəncamlar verilib. Ötən müddətdə prezidentinin fərman və sərəncamları ilə əlilliyə görə əmək pensiyalarının orta aylıq məbləği 9,6 dəfə, sosial müavinətlərin məbləği 3,7 dəfə artırılıb.

Əlillərin pensiyası artır

Hazırda əlilliyə görə orta pensiya məbləği 147 manatı ötüb.

Dövlət əlillik statusu əldə edən şəxslərə pensiyaya daha tez çıxmaq və sosial müavinətlərdən istifadə etmək imkanı yaradıb. Cəmi 5 il əmək stacı olan əlil əmək pensiyasına çıxa bilər.

Azərbaycanda pensiyaçıların 338,213 nəfəri (2013-cü il) əlilliyə görə pensiya çıxanlardır. Onların sayı cəmi pensiyaçıların 26,6 faizini təşkil edir. 2009-cu ildə əlilliyə görə pensiya alanların sayı 301,66 min nəfər olub. Həmin ildə cəmi pensiyaçıların 23,6 faizi əlilliyə görə pensiya çıxanlar olub. Buradan görünür ki, əliliyə görə pensiya alanların cəmi pensiyaçılara nisbəti artır.

Əlilliyə görə təyin edilən pensiyaların aylıq məbləği 2013-cü ilin sonunda 147 manat təşkil edib. Həmin tarixdə pensiyaların orta məbləği 170 manat idi. 2009-cu ildə isə əlilliyə görə pensiyaların orta məbləği 95 manat, bütün pensiyalar üzrə orta məbləğ isə 96 manat təşkil edib. Buradan görünür ki, son illərdə pensiyaların orta məbləğindəki artımın sürəti əlilliyə görə təyin edilən pensiyaların orta məbləğindən daha yüksək olub. Əlilliyə görə təyin edilən pensiyaların orta məbləğinin artım sürətinin müqayisədə aşağı olması əlilliklə pensiya çıxanların sayında artımın yüksək olmasıdır. Son 4 ildə pensiyaçıların ümumi sayındakı artım məhz əlilliyə gərə pensiya çıxanların sayındakı artımdan asılı olub.

Lakin I qrup əlilliyə görə pensiya çıxanların pensiyalarının orta məbləği ümumi göstəricidən az deyil. Hətta I qrup gözdən əlillərin pensiyalarının orta aylığ məbləği isə 251 manat təşkil edib.

Əlilliyə görə əmək pensiyasının baza hissəsinin məbləği yaşa görə əmək pensiyasının baza hissəsinin məbləğinin I qrup əlillərə 120 faizi (I qrup gözdən əlillərə 200 faizi) həcmində müəyyənləşdirilib. Digər mühüm bir məqam əmək pensiyasının baza hissəsinə əlavələrlə bağlıdır. Öhdəsində əmək qabiliyyəti olmayan ailə üzvləri olan işləməyən I və II qrup əlillərə ailənin əmək qabiliyyəti olmayan hər üzvü üçün yaşa görə əmək pensiyasının baza hissəsinə əlavələr hesablanır.

Pensiyaçılarla bərabər 111 mindən çox əlil sosial müavinət alır. Onların aldığı sosial müavinətin orta məbləği 50 manatı ötür.

Bundan başqa sağlamlıq imkanları məhdud olan 18 yaşa qədər olan uşaqlara verilən müavinətlər də var. Müavinət alan əlil uşaqların sayı 63 mindir. Onlara verilən müavinətin orta məbləği 67 manat təşkil edir.

Vergi güzəştləri, müavinət və təqaüdlər

Əlillərin pul gəlirlərinin artmasında vergi güzətlərinin də payı var.

Əlillərin maddi və sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması məqsədilə Vergi Məcəlləsinə edilən son dəyişiklikdə əlillərin gəlirinin vergidən azad olunan məbləği artırılıb.

I və II qrup müharibə əlillərinin muzdlu işlə əlaqədar aylıq gəlirlərinin vergidən azad edilən hissəsi 400 manat müəyyən edilib. Bu məbləğdən az əmək haqqı alan I və II qrup müharibə əlillərindən vergi tutulmur.

I və II qrup əlilləri (müharibə əlillərindən başqa), sağlamlıq imkanları məhdud 18 yaşınadək şəxslərin hər hansı muzdlu işdən vergi alınacaq aylıq gəliri 200 manatdan başlayır.

Buradan görünür ki, vergi güzəştlərinin tətbiq edilməsi əlillərin gəlirinin artmasına əlavə köməklikdir. Məsələn, I və II qrup müharibə əlili 400 manat əməkhaqqı aldıqda o 56 manat vergi ödəməkdən azad edilir və həmin vəsait əlillin əməkhaqqısına daxil olunur. Eyni maaşı əlil olmayan şəxs aldıqda ona çatan pul 344 manat olur.

Əlillərin pul gəlirlərinin digər hissəsini sosial müavinət və təqaüdlər formalaşdırır.

Əlilliyə görə müavinət - əlillik "ümumi xəstəlik", "hərbi xidmət dövründə xəstələnmə", "əmək zədəsi və peşə xəstəliyi", "hərbi əməliyyatlar keçirilən zonada olmaqla əlaqədar", "Çernobıl AES-də qəzanın ləğvi ilə əlaqədar" səbəbindən baş verdikdə müavinət I qrup əlillərdə 67 manat, II qrup əlillərdə 50 manat, III qrup əlillərdə 43 manatdır.

Əlillik "Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün, müstəqilliyinin və konstitusiya quruluşunun müdafiəsi ilə əlaqədar" və "1990-cı ilin 20 Yanvar hadisələri ilə əlaqədar" səbəbindən baş verdikdə I qrup əlillərə verilən aylıq müavinət 83 manat, II qrup əlillərdə 66 manat, III qrup əlillərdə 60 manat müəyyənləşdirilib.

Əlillik "Çernobıl AES-də hərbi xidmətlə əlaqədar" və ya "hərbi xidmət vəzifələrini yerinə yetirməklə əlaqədar" səbəbindən baş verdikdə I qrup əlillərə 77 manat, II qrup əlillərə 66 manat, III qrup əlillərə 50 manat müavinət təyin edilir.

Digər qruplar üzrə sağlamlıq imkanları məhdud 18 yaşınadək uşaqlara verilən müavinət 67 manat, ailə başçısını itirməyə görə müavinət 55 manat müəyyən olunub.

Müharibə əlilləri həmçinin 45 manat kompensasiya da ala bilir. Bu müavinət 2002-ci ildə ləğv edilən kommunal, nəqliyyat və s. güzəştləri kompensasiya etmək üçün ayrılır.

Yuxarıda sadalanan müavinətləri pensiya almayan əlillər istifadə edə bilir. Əmək fəaliyyəti ilə məşğul olub gəlir əldə edən əlillər isə bu müavinətlərin bir hissəsindən yararlanmaq hüququna sahibdir.

Radiasiya qəzası nəticəsində zərər çəkən şəxslərə əlavə olaraq hər il müalicə üçün 195 manat müavinət də təyin olunub.

Müharibə əlillərinə aylıq müavinətdən əlavə prezident təqaüdü də verilir. Son artımla təqaüdün aylıq məbləği I qrup müharibə əlillərində 150 manat, II qrup müharibə əlillərində 130 manat, III qrup müharibə əlillərində 100 manat müəyyən edilib. Bu təqaüddən işləyən, işləməyən və pensiya alan bütün müharibə əlilləri yararlana bilir.

Əlillərə qeyri-maliyyə yardımları

Əlillərin gəlirinin digər hissəsini qeyri-maliyyə yardımları formalaşdırır. Bura mənzil və avtomobillərin verilməsini, müharibə əlillərinin övladlarının ödənişli təhsil haqlarından azad edilməsini, əlillərin işə düzəldilməsinə dövlət dəstəyini aid etmək olar.

Əlillərin mənzillə təmin olunması məqsədilə son bir neçə ildə paytaxt Bakıda və regionlarda yeni çoxmənzilli yaşayış binaları, o cümlədən fərdi evlər tikilib. Mənzil və avtomobillər bir qayda olaraq müharibə əlillərinə verilir. Ümumilikdə, ötən illərdə 5 mindən çox əlil mənzillə təmin olunub. O cümlədən kənd rayonlarında həyətyanı sahəsi olan 750-dən çox fərdi ev inşa edilərək müharibə əlillərinə verilib. Hazırda hər il bir neçə yüz mənzil inşa olunaraq əlillərə verilir.

Eyni zamanda, 1998-ci ildən indiyədək müharibə əlillərinə 4 minə yaxın avtomobil paylanıb.

Yalnız 2014-cü ildə müharibə əlillərinin avtomobillə təmin olunması məqsədilə 5 milyon manat vəsait ayırıb. Ayrılan vəsait hesabına növbədə olan 650 nəfərə yaxın Qarabağ müharibəsi əlillərinin hamısı avtomobillə təmin olunacaq.

Müharibə əlillərindən başqa gözdən əlillərə də mənzil verilməsi faktına rast gəlinir. İndiyədək gözdən əlillər üçün 130 mənzilli yaşayış binası tikilərək istifadəyə verilib. Gözdən əlillərə daha bir binanın tikintisi yekunlaşmaq üzrədir.

Azərbaycan dövləti əlillərin gəlirlərinin artmasına xidmət edən daha bir addımı təhsil xərclərinin ödənilməsi ilə bağlıdır. Ölkə başçısının bir müddət öncə verdiyi fərmana əsasən Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün, müstəqilliyinin və Konstitusiya quruluşunun müdafiəsi zamanı əlil olan vətəndaşların Azərbaycan ali təhsil müəssisələrində bakalavriat və magistratura təhsil səviyyələrində və orta ixtisas təhsili müəssisələrində ödənişli əsaslarla təhsil alan uşaqlarının təhsil müddəti ərzində təhsil haqqı dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına ödəniləcək.

Əlillərin işlə təminatını yaxşılaşdırmaq məqsədilə dövlət əksər müəssisə və təşkilatlar qarşısında kvota müəyyənləşdirib. 100 nəfərdən artıq işçisi olan müəssisələrdə iş yerlərinin 2-3 faizi məhz əlillər üçün ayrılmalıdır.

Kvotaya əməl olunmamasına görə İnzibati cəzalar nəzərdə tutulur.

Beləliklə, indiyədək əlillər üçün mühüm tədbirlər görülüb. Lakin hələ də ölkəmizdə əlillərin sosial problemlərinin həlli məqsədilə həm qanunvericilik sahəsində, həm də maddi təminat məsələlərində təkmilləşdirilmə tədbirləri görülməlidir.

Azərbaycan 2008-ci ildə "Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında" Konvensiyanı və Konvensiyanın Fakültətiv Protokolunu ratifikasiya etməklə öz üzərinə mühüm öhdəliklər götürüb. Öhdəliklərdən biri əlilliyi olan şəxslərin statusuna dair milli qanunvericiliyin həmin Konvensiyanın tələblərinə uyğunlaşdırılması, qanunlarda əlilliyi olan şəxslərlə bağlı ayrı-seçkilik hallarının aradan qaldırılması, əlilliyi olan şəxslərin cəmiyyətə tam inteqrasiyası üçün real icra mexanizminə malik olan qanunvericilik aktlarının qəbul edilməsidir.

Vasif CƏFƏROV

Ekspress.-2014.- 29-31 mart.- S.11