Ən yaxın tarix

İlk və yeganə qadın spiker

Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban "Ən yaxın tariximiz" başlığı altındakı yeni araşdırmasında arxiv sənədləri əsasında müasirlərimiz olan dövlət və ictimai xadimlərimiz barədə indiyədək bilmədiyimiz məlumatları, faktları işıq üzünə çıxarır.

İlk araşdırma anadan olmasının 80 illiyi münasibətilə Azərbaycan parlamentarizmi tarixində qanunverici orqana başçılıq edən ilk və hələlik son sədr Elmira Qafarovaya həsr edilib.

(Azərbaycan Ali Sovetinin 1991-ci il 26 noyabrda keçirilən növbədənkənar sessiyasında Milli Şuranın tərkibi təsdiq edilmişdi. Şura üzvlərinin bir qisminin adlarını ötən yazıda vermişdik. Siyahını davam etdiririk)

NADİROV İ.A.- Hindarx kənd seçki dairəsindən deputat. Ağcabədi rayonu. Azərbaycan Respublikası Kitabxana Kollektorunun direktoru.

NƏCƏFOV N.A. - Beynəlmiləl seçki dairəsindən deputat.Bakı şəhərinin Kirov rayonu. "Azadlıq" qəzetinin redaktoru.

NURİYEV O.Q. - Oktyabr seçki dairəsindən deputat.Bakı şəhərinin Oktyabr rayonu. Qarabağa Xalq Yardımı Komitəsi sədrinin birinci müavini.

RƏHİMZADƏ A.Q. - Tərtər seçki dairəsindən deputat. Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Kənd təsərrüfatı daimi komissiyasının sədri.

RƏHİMOV Ə.V. - Sumqayıt-Axundov seçki dairəsindən deputat. Sumqayıt şəhəri. Azərbaycan Respublikası EA Xlorüzvüsintez İnstitutunun laboratoriya müdiri.

RƏHİMOV K.N. - Vədalan seçki dairəsindən deputat. Masallı rayonu. "Dirçəliş" jurnalının redaktoru.

RÜSTƏMOV T.T. - Nügədi seçki dairəsindən deputat. Quba rayonu. "Xalq qəzeti"nin baş redaktoru.

RÜSTƏMXANLI S.X. - Mehmandarov adına seçki dairəsindən deputat. Bakı şəhəri Xətai rayonu. Azərbaycan Respublikası Dövlət Mətbuat Komitəsinin sədri.

TİMOŞENKO V.V. - Sumqayıt Beynəlmiləl seçki dairəsindən deputat. Sumqayıt şəhəri. Hərbi qulluqçu.

FƏTƏLİYEV R.M. - Musabəyov seçki dairəsindən deputat. Bakı şəhəri Oktyabr rayonu. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının direktoru.

FƏTTAYEV M.M. - Sumqayıt- Corat seçki dairəsindən deputat. Sumqayıt şəhəri. V.İbrahim adına 35 nömrəli Sumqayıt şəhər orta məktəbinin müəllimi.

HACIYEV A.M. - Aşağı Tala seçki dairəsindən deputat. Zaqatala rayonu. Zaqatala yerli radio verilişləri redaksiyasının redaktoru.

HACIKƏRİMOV Ş.Q. - Şıxlinski seçki dairəsindən deputat. Bakı şəhəri Xətai rayonu. Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəzlik Nazirliyinin Xətai rayon şöbəsinin rəisi.

HƏSƏNOVA M.D. - Siyəzən seçki dairəsindən deputat. Siyəzən rayonu. Zarat kənd orta məktəbinin direktoru.

HÜSEYNOV Ş.B. - Gəncə-Lenin seçki dairəsindən deputat. Gəncə şəhərinin Kəpəz rayonu. Gəncə dəmiryol xəstəxanasının baş həkimi.

CƏLİLOV A.O. - Sədərək seçki dairəsindən deputat. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Sədərək rayonu. Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Milli siyasət və millətlərarası məsələlər daimi komissiyasının sədri.

CƏLİLOV F.A. - Üçüncü Kirov seçki dairəsindən deputat. Bakı şəhərinin Kirov rayonu. M.Ə.Rəsulzadə adına BDU-nun dosenti.

ŞİRİNOV İ.Ə. - Puta seçki dairəsindən deputat. Bakı şəhəri Qaradağ rayonu. Beyləqan rayonunun prokuroru.

ŞIXLİNSKİ (ŞIXLI) İ.Q. - Qazax seçki dairəsindən deputat. Qazax rayonu. Azərbaycanın xalq yazıçısı.

***

1991-ci il noyabr ayının 29-da Milli Şuranın ilk iclası keçirilir. İclasda prezident Ayaz Mütəllibovun Moskva danışıqları barədə prezidentin müşaviri Rasim Musabəyovun məlumatı dinlənilir. İki saatdan artıq davam edən məruzə deputatları heç də razı salmır.

Milli Şuranın 1991-ci il dekabrın 5-də keçirilən ikinci iclasında Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi məsələsi üzrə referendum keçirilməsi məsələsinə baxılmışdı. Günün ikinci yarısı iclasa sədrlik edən Ziyad Səmədzadə Milli Şuranın işinin təşkili ilə əlaqədar prezidentlə görüşdüyünü bildirmişdi. O, Ayaz Mütəllibovun sözlərini Şura üzvlərinə çatdırmışdır ki, Milli Şura üçün hər cür şərait yaradılacaqqdır. Onlara hökumət telefonu veriləcək, xidməti maşınla təmin olunacaqlar. Rayonlardan gələn Şura üzvləri üçün "İnturist" mehmanxanasında yer ayrılacaqdır.

Sonra Tamerlan Qarayev Milli Şuranın konsepsiyası, onun müxtəlif istiqamətlər üzrə yaradılacaq komissiyalarının işi və digər məsələlərdən ətraflı danışmışdır. Milli Şura üzvləri qərara gəlmişlər ki, hamı bir-birinə "bəy" və "xanım" sözlərilə müraciət etsin.

1991-ci il dekabrın 6-da Milli Şuranın iclasında noyabrın 20-də vertolyot qəzası ilə əlaqədar Tamerlan Qarayev çıxış etmiş və suallara cavab vermişdir. Deputat Mirmahmud Fəttayev iradını T.Qarayevə bu sözlərlə bildirmişdir:

"Məsələyə müdaxilə etməyiniz düzgün deyil. Nəzərə almalısınız ki, bu məsələlərdə sizin adınız hallanır, həmin hadisələrin hamısı sizin adınızın əhatəsindədir".

Deputat M.Mütəllimov çıxışında demişdir: "Prezidenti, baş naziri, Ali Sovetin sədrini çıxmaqla, respublikanın bütün rəhbərləri həlak olmuşlar. Bundan artıq faciə ola bilməz". Bu sözlərdən sonra qızğın mübahisə düşmüşdür.

Milli Şuranın dekabrın 9-da keçirilən iclasında yenə də yetərsay olmamışdır. Deputat M.Mütəllimov demişdir ki, respublikanın rəhbərliyi bilə-bilə Milli Şuranın işini pozur. Belə olmasaydı, eyni vaxda bir neçə qrup deputat xaricə göndərilməzdi. Deputatların ezamiyyət məsələsi Milli Şura ilə razılaşdırılmalıdır.

Mili Şuranın dekabrın 13-də başlanan iclası Şuşa icra hakimiyyəti başçısının həlak olması ilə əlaqədar bir dəqiqəlik sükutdan sonra davam etmişdir. Gündəliyin təsdiqi ilə əlaqədar müzakirələrdə deputat R.İsmayılov iclasın sədri Tamerlan Qarayevə üzünü tutaraq demişdir: "Biz işləyirik, gücümüz çatanı edirik, Nazirlər Sovetində isə bizi lağa qoyurlar, etirazımı bildirirəm".

Deputat İsmayıl Şıxlı bildirmişdir ki, Nazirlər Sovetinin həmin yığıncağında iştirak etmişdir. Baş nazir öz iqtisadi konsepsiyası haqda məruzə etdi. Yığıncaqda mənə verilən sualların müəyyən qismi hücum və istehza səciyyəsi daşıyırdı.

Deputat Sabir Rüstəmxanlı qeyd etmişdir ki, televiziya və mətbuat açıq-aşkar Milli Şuranın işinə hörmətsizlik və təxribat edir.

Milli Şuranın dekabrın 16-da keçirilən iclası başlayan kimi sədrlik edən Tamerlan Qarayev elan etmişdir ki, yenə də yetərsay yoxdur. Buna görə də deputatlar müxtəlif mövzularda danışmaqla kifayətlənmişlər.

Milli Şuranın dekabrın 19-dakı iclasında Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin nümayəndəsi ilə deputatların sual-cavab görüşü təşkil edilmişdir. Sonra Milli Şuranın daimi komissiyalarının tərkibi barədə fikir mübadiləsi olmuşdur.

İclasda yetərsay yarananda "Ermənistandakı daimi yaşayış yerlərini tərk edərək Azərbaycan Respublikasında yerləşdirilmiş vətəndaşlar arasında rəy sorğusu keçirilməsi haqqında" məsələyə baxılmışdır. 1992-ci ilin yanvarında keçiriləcəyi nəzərdə tutulmuş rəy soğusunun mətni deputatlar tərəfindən yekdilliklə təsdiq edilmişdir:

"AZƏRBAYCANLILARA TAM MUXTARİYYƏT VERİLMƏSİ ŞƏRTİLƏ, ZORLA QOVULDUĞUNUZ YAŞAYIŞ YERİNƏ QAYITMAĞA RAZI OLARDINIZMI? "HƏ", "YOX"?"

Milli Şuranın dekabrın 21-dəki iclasına Ziyad Səmədzadə sədrlik etmişdir. İclasda dövlətlərarası münasibətlər müzakirə olunmuşdur. Azərbaycanr Respublikasının Müstəqil Dövlətlər Birliyinə daxil olub-olmaması barədə aşağıdakı qərar layihəsi qəbul edilmişdir:

1. AZƏRBAYCARN RESPUBLİKASININ MDB-YƏ QOŞULMASI İNDİKİ ŞƏRAİTDƏ MƏQSƏDƏUYĞUN SAYILMASIN.

2. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA YERLƏŞƏN SOVET HƏRBİ HİSSƏLƏRİNİN STATUSU AZƏRBAYCAN KONSTİTUSİYASINA, MİLLİ ŞURA QƏRARLARINA VƏ PREZİDENT FƏRMANINA UYĞUN DƏQİQLƏŞDİRİLSİN. BU HİSSƏLƏRİN QISA MÜDDƏTDƏ AZƏRBAYCANDAN ÇIXARILMASI MƏQSƏDİLƏ MÜVAFİQ RAZILAŞDIRMA ƏLDƏ ETMƏK AZƏRBAYCAN PREZİDENTİNƏ HƏVALƏ EDİLSİN.

Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Milli Şurasının sədri Elmira Qafarova müalicədən qayıtdıqdan sonra 1991-ci il dekabrın 25-də Milli Şuranın iclasını apardı. Ancaq yenə də izlasa başlamaq üçün yetərsay olmadı.

Elmira Qafarova çoxlarının gözləmədiyi bir təklif verdi":Ali Sovetin işçiləri deputatları bir-bir evlərindən iclas zalına gətirsinlər. Buna qədər gündəlikdəki "Əlifba islahatı haqqında" məsələyə baxılsın. Bu haqda deputat Firudin Cəlilovun məruzəsini dinləyək".

Firudin Cəlilovun "Azərbaycan əlifbasının latın qrafikasına keçirilməsi barədə" məruzəsi bitər-bitməz evlərindən maşınla Ali Sovetə gətirilən deputatların hesabına zalda yetərsay yarandı. Məruzəçi qərar layihəsi ilə deputatları tanış etdi. Səs çoxluğu ilə "Latın əlifbasına keçmək haqqında" Qanun qəbul edildi.

Sonra Elmira Qafarovanın təklifi ilə 31 dekabrın Dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyi günü elan edilməsinə dair Qanun da yekdilliklə qəbul olundu.

Milli Şuranın dekabrın 31-dəki iclasında Enlmira Qafarova deputatlara bildirdi ki, iclasda qonaqlarımız - Türkiyənin görkəmli ictimai xadimləri Cəmil Ünal, Əhməd Qaraca və Fəxrəndin bəy iştirak edirlər. Elmira xanım deputatlar adından hörmətli qonaqları salamladı. Eləcə də, Dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyi günü münasibətilə hamını təbrik etdi.

İclasda yetərsay olduğundan həmin gün Milli Şura bazar iqtisadiyyatı, pul islahatı və özəlləşdirmə haqqında Azərbaycan hökumətinin konsepsiyasını Nazirlər Kabineti üzvlərinin iştirakı ilə müzakirə etdi..."

(ardı var)

Teyyub QURBAN

Ekspress.-2014.- 29-31 mart.-S.15.