İnklüziv təhsilin inkişafı

Təhsil Nazirliyi bununla bağlı Dövlət Proqramının layihəsini hazırlayaraq Nazirlər Kabinetinə təqdim edib

Hər bir uşağın təhsil almaq hüququ var. "Təhsil haqqında" qanunda da göstərilir ki, "irqindən, milli və dini mənsubiyyətindən, dilindən, cinsindən, yaşından, səhhətindən, sosial maddi vəziyyətindən, fəaliyyət sahəsindən, ictimai mənşəyindən, yaşayış yerindən, dinə münasibətindən, siyasi əqidəsindən, həmçinin üzərində məhkumluğun olmasından asılı olmayaraq vətəndaşların təhsil hüququna təminat verilir". Burada "səhhət" sözü diqqəti cəlb edir. Demək, səhhətində problemləri olan, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan, əqli və fiziki geriliyi olan uşaqların da təhsil almaq hüququ var.

Bəs onlar bu hüquqdan necə yararlanırlar? Statistikaya görə, ölkədə 60 minə yaxın əlil uşaq var ki, onlardan yalnız 12 mini təhsilə cəlb olunub. Qalanlarının isə təhsil almasında, nə qədər qəribə səslənsə də, valideynlər maraqlı deyillər. Təhsilə cəlb olunanların əksəriyyəti xüsusi məktəb və internat-məktəblərdə oxuyurlar. Yəni Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar özləri kimi əlil uşaqlarla, reallıqdan uzaq, qapalı şəraitdə təhsil alırlar. Belə təlim-tərbiyə uşağın diqqətini onun defektinə cəmləyir. Onlar digər uşaqlarla ünsiyyətə girməkdə çətinlik çəkir və özlərini bir növ cəmiyyətdən təcrid olunmuş kimi hiss edirlər. Sağlam uşaqlar da eyni zamanda, bu və ya digər məkanda xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqla rastlaşdıqda ona təəccüblə baxır, sanki o tamam başqa bir dünyadan gəlib, bəzən isə gülür və ələ salırlar. Bunun əsas səbəbi isə onlar arasında ünsiyyətin, əməkdaşlığın olmamasıdır. Bunun nəticəsində onlar bir-birilərini dərk etmir və nə hiss keçirdiklərini başa düşmürlər.

Burada bir sual yerinə düşür: xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar sağlam uşaqlarla birlikdə təhsil ala bilərmi? Əlbəttə. Ümumtəhsil sistemi bütün uşaqları əhatə etməli və bütün uşaqların bərabər imkanlara malik olmasını təmin etməli və hər birinin fərdi nailiyyətlərinə dəstək verməlidir. Belə bir imkanı inklüziv təhsil yarada bilər.

İnklüziv (fransızca-inclusive "özünə daxil edən", latınca-inkludə "nəticəyə gəlmək" mənasını verir) təhsil xüsusi qayğıya ehtiyacı olan insanların təlim prosesinə cəlb olunmasıdır. İnklüziv təhsil istər sağlam, istərsə də əlillərin bərabər təhsil alma hüquqlarını təmin edir və bu, cəmiyyətdə sosial bərabərliyin qorunmasına, əlil uşaqların təhsil və başqa xüsusi ehtiyaclarının ödənilməsinə şərait yaratmış olur.

Əqli və fiziki məhdudluğu olan uşaqları heç bir şərt qoymadan adi siniflərə daxil etmək olar. Həmin uşaqlar dərs boyu kollektiv ruhunu hiss etdikləri üçün onlarda özünə inam hissi də formalaşır. İnklüziv təhsillə bağlı beynəlxalq sənədlərdə göstərilir ki, bir sinifdə təhsil alan xüsusi qayğıya ehtiyacı olan şagirdlərin faizi 5-10% olmalıdır. Belə ki, əgər sinifdə 20 nəfər şagird varsa bunlarda ikisi - biri fiziki, digəri isə əqli geriləməsi olan şagird təhsil ala bilər.

Ölkəmizdə "İnklüziv təhsil layihəsi"nin icrasına 2005-ci ildən start verilib. Nazirlər Kabinetinin 3 fevral 2005-ci il tarixli qərarına əsasən "Azərbaycan Respublikasında xüsusi qayğıya ehtiyacı olan (sağlamlıq imkanları məhdud olan) uşaqların təhsili"nin təşkili üzrə inkişaf proqramı təsdiq edilib.

Təhsil Nazirliyi inklüziv təhsilin inkişafı ilə bağlı Dövlət Proqramının layihəsini hazırlayaraq Nazirlər Kabinetinə təqdim edib. Bu barədə noyabrın 21-də Təhsil Nazirliyinin De-institutlaşma Uşaq Müdafiəsi İdarəsinin rəhbəri Məlahət Hacıyeva parlamentdə "Uşaq Hüquqları Konvensiyasının 25 illiyi: reallıqlar və perspektivlər" mövzusunda keçirilən konfransda deyib. Onun sözlərinə görə, 2015-2022-ci illəri əhatə edəcək proqramın məqsədi sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin inklüziv təhsilə cəlb olunmasını və onların təhsil ala bilməsi üçün maneəsiz mühitin yaradılmasını təmin etməkdir.

İnklüziv təhsilə cəlb edilən uşaqların sayının az olduğunu deyən M.Hacıyeva qeyd edib ki, ölkədə sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların hamısı təhsillə əhatə olunmayıb: "Ona görə də məqsədimiz odur ki, hər bir sağlamlıq imkanları məhdud uşaq öz ərazisində təhsilə cəlb olunsun. Hazırda 9355 uşaq evdə, 2558 uşaq xüsusi məktəblərdə təhsilə cəlb olunub, 412 uşaq internat məktəblərində olan xüsusi siniflərdə təhsil alır. Yalnız 298 uşaq inklüziv təhsilə cəlb edilib".

Ümumiyyətlə, əlil uşaqların təhsilə cəlb olunması üçün yeni planlar nədən ibarətdir? Təhsil Nazirliyinin mətbuat xidmətindən verilən məlumata görə, sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların bütün təhsil pillələri üzrə digər uşaqlarla birgə keyfiyyətli təhsilə (inklüziv təhsilə) cəlb olunması üçün UNİCEF-in texniki dəstəyi ilə "2013-2020-cu illərdə Azərbaycan Respublikasında İnklüziv Təhsilin İnkişafı üzrə Dövlət Proqramı" hazırlanmış və Nazirlər Kabinetinə təqdim olunub. Proqramın məqsədi bütün təhsil pillələri üzrə sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin təhsilə cəlb olunmasını və onların təhsil ala bilmələri üçün maneəsiz mühitin yaradılmasını təmin etməkdir. Sənəd layihəsi həmçinin "Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyası çərçivəsində təsdiq olunması nəzərdə tutulan dövlət proqramlarının siyahısına da daxil edilib.

Dövlət Proqramının təsdiq olunub reallaşacağı təqdirdə sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların təhsilinin təşkili ilə bağlı mövcud problemlər öz həllini tapacaq. Dövlət Proqramının əsas vəzifələri bunlardır:

- Bütün təhsil pillələri üzrə inkluziv təhsilin təşkil edilməsi üçün qanunvericilikdə müvafiq dəyişikliklərin edilməsi;

- Təhsil müəssisələrinin və tədris proqramlarının sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların ehtiyaclarına uyğunlaşdırılması üçün müvafiq tədbirlərin görülməsi;

- İnklüziv təhsilinin təşkili ilə bağlı pedaqoji kadrların hazırlanması və təkmilləşdirilməsi;

- Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər üzrə məlumat bazasının yaradılması;

- Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin təhsilə cəlb olunması və sosial inteqrasiyasının vacibliyi barədə maarifləndirmə işinin aparılması;

- Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin cəmiyyətə inteqrasiyası ilə bağlı müvafiq xidmətlərin yaradılması;

- Şəhər, rayon infrastrukturunun və nəqliyyatın sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin maneəsiz hərəkət etməsi üçün onların ehtiyaclarına uyğunlaşdırılması.

Əlil uşaqların məşğulluğu məsələsinə gəlincə, bildirilir ki, Təhsil Nazirliyi sistemində olan sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar üçün xüsusi internat məktəblərinin nəzdində fəaliyyət göstərən tədris emalatxanaları müəssisələrdə əsaslı təmir işləri aparılan zaman yenilənmiş, müasir inventar və avadanlıqlarla təchiz olunub. Xüsusi təhsil müəssisələrində əmək təlimi, peşəyönümü və peşə hazırlığı işlərinin təşkili şagirdlərin müstəqil həyata hazırlanması və sosial uyğunlaşmasının başlıca şərti hesab olunur. Şagirdlərə əmək təlimi dərsləri dərinləşmiş proqram tələbləri əsasında təchiz olunmuş emalatxanalarda keçirilir. Bu dərslər müəyyən edilmiş ümumi vəzifələri yerinə yetirməklə yanaşı, həm də şagirdlərin fiziki inkişafındakı qüsurların bərpasına yönəldilir. Xüsusi təhsil müəssisələrində əmək təlimi və peşə hazırlığı Təhsil Nazirliyinin təsdiq etdiyi proqramlar əsasında aparılır. Xüsusi təhsil müəssisələrində ciddi qüsurları olan şagirdlər əmək təliminə oxuduqları sinifdən asılı olmayaraq 12 yaşdan cəlb edilirlər.

Bununla yanaşı, Təhsil Nazirliyi tərəfindən əlilliyi olan uşaqların müstəqil həyat bacarıqları və peşə vərdişlərinin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı reabilitasiya-inkişaf mərkəzləri təşkil olunur. Yerli ehtiyaclar nəzərə alınaraq, gələcəkdə bu tip mərkəzlərin sayının artırılması planlaşdırılır.

Uşaq Hüquqları üzrə Azərbaycan QHT Alyansının sədri Nazir Quliyev araşdırmalara istinad edərək, təhsilə cəlb olunan əlil uşaqların böyük əksəriyyətinin evlərində təhsil aldıqlarını bildirir. Ancaq onun sözlərinə görə, evdə təhsil almaq üsulu müasir dövrdə səmərəli deyil. "Burada əsas məsələ onların cəmiyyətə inteqrasiya olunmasıdır, bunun üçün də əlil uşaqlar öz həmyaşıdları birlikdə təhsil almalı və ünsiyyətə girməlidirlər".

Bundan başqa, Quliyev hesab edir ki, qanunvericilikdə boşluqlar olduğundan fiziki qüsurlu insanların infrastruktur baxımından problemləri var. Belə ki, onların hərəkəti üçün lazımi şərait yaradılmır və nəqliyyatdan rahat istifadə edə bilmirlər. Burada kompleks təminetmə olmalıdır. "İnfrastruktur düzgün qurulmalıdır. Onların cəmiyyətə inteqrasiyası üçün əsas məsələlərdən biri isə valideynlərin maarifləndirilməsidir. Təcrübədə göstərilir ki, əlilliyi olan uşaqların valideynləri uşaqların cəmiyyətə qaynayıb-qarışmasında, təhsil almasında və gələcəyinin düzgün təməl üzərində qurulmasında böyük rol oynayır".

Onun fikrincə, əlil uşaqların təhsil almaması onların gələcək həyatında böyük fəsadlar yarada bilər: "Əlil övladı olan hər bir ailə bilməlidir ki, uşaqların kiçik yaşlarından təhsil almaları olduqca vacib məsələlərdəndir. Çünki uşaq təhsil ala bilməyərək cəmiyyətdən kənarda qalır və gələcəkdə ailənin üzərinə yük olur, özünü cəmiyyətə yararsız insan kimi hiss edir. Ailənin gəlir gətirən üzvü isə məcbur olur ki, əmək fəaliyyətini saxlayıb uşağa baxsın. Bundan əlavə, əlillərin əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmamaları cəmiyyətdə sosial yükün ağırlaşmasına gətirib çıxarır" deyən N.Quliyev bildirir ki, amma onlar peşə təhsili alsalar, lap kiçik yaşlarından əmək fəaliyyətinə cəlb olunsalar, cəmiyyətə faydalı insan olarlar və yükə çevrilmirlər. Təcrübələr də göstərir ki, təhsili olan fiziki qüsurlu insanın digər insanlardan heç bir fərqi yoxdur, sadəcə, onlara uşaqlıqdan qayğı göstərərək düzgün yönləndirmək lazımdır.

Ümumiyyətlə, əlil uşaqların inklüziv təhsilə cəlb olunması üçün valideynlər arasında maarifləndirmə işi aparmaq lazımdır. Əlil övladı olan valideynlər bilməlidirlər ki, sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqların inklüziv təhsilə cəlb olunmasının bir sıra üstünlükləri varr. Belə ki, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar kollektivə uyğunlaşır, cəmiyyətə inteqrasiya edir. Onlarda özünə inam hissi formalaşır, onlar cəmiyyətin digər üzvləri kimi bərabər hüquqlu şəxsiyyət kimi formalaşır. Məhz bununla da gələcəkdə onların məşğulluq kimi problemi aradan qaldırılmış olur.

Qənirə MƏMMƏDLİ

Ekspress.-2014.- 22-24 noyabr.- S.10.