Şeirinin fəhləsi olan
Hidayət
Sənətkar
ömrünün şirin məqamı...
Sentyabr ayında tanınmış şair və dövlət xadimi Hidayət Orucovun 70 yaşı tamam oldu. Hidayət müəllimi təbrik edir, ona cansağlığı, uzun ömür və yeni yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.
Yubileyi münasibəti ilə tənqidçi-ədəbiyyatşünas Qurban Bayramovun "modern.az" saytında dərc edilmiş məqaləsini təqdim edirik.
İnsana ömrün bütün məqamları şirindir. O ki qaldı sənətkar ömrünə... Bu qələmin və sözün gücü ilə əbədiləşən bir ömürdür və adət etmişik ki, sənətkarın ömrünün ən şirin məqmları olan 50-ni, 60-ı, 70-i, 80-i, 90-ı xüsusi olaraq qeyd edək, uğurlayaq, sevinək, sevindirək...
Hidayət müəllimin - görkəmli şair və dramaturq, tanınmış nasir və kəsərli publisist, bacarıqlı tərcüməçi, ictimai xadim, fövqəladə və səlahiyyətli səfir Hidayət Orucovun 70 yaşı tamam olub. Qeyd edək ki, Hidayət Orucov 5 sentyabr 1944-cü ildə Zəngəzurun Muğru bölgəsinin Maralzəmi kəndində anadan olmuşdur. Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirib. Bir müddət kənddə müəllim, "Sovet Ermənistanı" qəzetində ədəbi işçi işləyib, 1968-ci ilin iyul ayında C. Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram teatrının direktoru təyin olunub, fasiləsiz olaraq on altı il bu qədim sənət ocağına başçılıq edib.
Ədəbi mühitdə Hidayət adı ilə tanınan yazıçı, eyni zamanda, Ermənistan Yazıçılar İttifaqının Azərbaycan Ədəbiyyatı Şurasına rəhbərlik edib, İrəvan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan şöbəsində XIX-XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatından dərs deyib. 1984-cü ildə Bakıya köçərək "Gənclik" nəşriyyatının baş redaktor müavini (1984-1986), sonra da baş redaktoru (1986-1992-ci illər) vəzifələrində işləyib.
Hidayət ədəbiyyat, incəsənət, kitab mədəniyyəti məsələləri, millətlərarası münasibətlər, din, milli-mədəni dəyərlərimiz barədə, eyni zamanda tarixi keçmişimiz, türk xalqlarının deportasiyası və soyqırımına, yaşadığımız günlərin problemlərinə həsr olunmuş 500-dən çox məqalənin, publisist qeydlərin müəllifidir. Yazıçının 50-yə qədər poeziya, nəsr, publisistika, tərcümə və s. kitabları nəşr olunub.
70 yaşını tamamlayan, Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi, Azərbaycanın "Şöhrət", Gürcüstanın "Ləyaqət" ordenli, ləyaqətli ziyalı Hidayət Orucov 1992-1993-cü illərdə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin millətlərarası münasibətlər üzrə müşaviri olub, 1993-2006-cı illərdə Azərbaycan Respublikası milli siyasət məsələləri üzrə dövlət müşaviri işləyib. 2005-2006-cı illərdə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin milli azlıqlarla və dini qurumlarla iş üzrə dövlət müşaviri, 2006-2012-cı illərdə Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri olub. 2012-ci ildən bu günə qədər Azərbaycan Respublikasının Qırğız Respublikasında fövqəladə və səlahiyyətli səfiri işləyir.
Azərbaycanın Qırğızıstan Respublikasındakı səfiri Hidayət Orucov lap bu yaxınlarda türk yaradıcılıq dünyasında böyük roluna, Qırğızıstan-Azərbaycan ədəbi-mədəni əlaqələrinin möhkəmləndirilməsində töhfələrinə və danılmaz xidmətlərinə görə ilk azərbaycanlıdır ki, Aytmatov İctimai Akademiyasının həqiqi üzvü - akademiki seçilib.
Qeyd edək ki, Aytmatov İctimai Akademiyası 1994-cü ildə dünya şöhrətli böyük qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatovun türk ədəbiyyatının irsinin saxlanılması və genişləndirilməsi məqsədilə yaradılıb. Akademiyanın iyirmiillik fəaliyyəti ərzində dörd ildən bir onun fəxri və həqiqi üzvləri - görkəmli yazıçılar, dramaturqlar, şairlər, filosoflar, tarixçilər, aktyorlar, rejissorlar, dilçilər, professorlar və elmlər doktorları seçilirlər və bu, Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti və elmi tarixində mühüm hadisələrdəndir...
Hidayət müəllim bütün şüurlu həyatını Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin inkişafına, Azərbaycan dövlətçiliyinin möhkəmlənməsinə həsr edən tanınmış, xalqımız, ədəbi ictimaiyyətimiz tərəfindən sevilən, siyasi elita mühitində böyük hörmət qazanmış şəxsiyyətlərdəndir. Sayılıb-seçilən ziyalı tipidir... Amma, bütün məqamlarda o yenə də şairdir, qələm əhlidir! Bəlkə də, onun belə hörmət qazanmasına, sevilməsinə, sayılıb-seçilməsinə səbəb olan ən mühüm amillərdən biri də elə budur...
Bir dəfə, onun haqqında yazılarımın birində "seçmələrin seçməsi" ifadəsini işlətmişdim, yeddi cildlik "Seçilmiş əsərlər"i barəsindəki məqaləmdə belə bir söz oynatmışdım. Amma indi görürəm ki, "yanlış da bir naxışdır" və bu söz " "seçmələrin seçməsi" Hidayət müəllimin yaradıcılığına, yaradıcılığı ilə tən gələn şəxsiyyətinə, ictimai-siyasi fəaliyyətinə yaraşan, boy-buxununa yaraşan sözdür!!
Mənə elə gəlir ki, şairin (eləcə də bütün qələm əhlinin) ürəyinin kordinatlarından keçib gələn hissin poetik sözə, şeirə çevrilməsinin özü fəhm ilə yaranmış seçmə hiss, duyğu, obrazlı fikirdir. Seçmə olmasaydı, belə hiss, duyğu, fikir, duyum qabliyyəti hamıya məxsus olardı, daha bir seçmə şəxsiyyətin canından süzülüb gəlməzdi. Bu mənada şairlər Tanrının seçib-seçdiyi seçmə qələm adamlarıdır və onların bütün dünyagörüşü, həyatabaxışı, keçirdiyi hisslər, bunların ifadəsi olan əsərləri seçmədir... Poeziya çeşməsindən süzülüb gələn duruluqdur...
Hidayətin şair portretini, lirik "mən"ini canlandıran "Mən kiməm?" adlandırdığı bir lirik-minatür poeması (mən, bunu belə adlandırıram) var. Onun bir yerində yazır:
Bilirsiniz mən kiməm?
Babamın atamdan sonrakı yaşı,
Çiçəkli, meşəli,
qayalı Zəngəzur torpağı,
Bir aran çeşməsinin
su daşı.
...Qədimdən- qədiməm,
Uludan uluyam,
Bir ovuc,
Bir içim
xan Araz suyuyam!
Şeirdə çeşmə, su,
çay aparıcı obrazlardır və bu elə Hidayətin
bənzərsiz poeziyasının bənzəridir" Hidayətin
poeziyası çeşmə qədər duru, su qədər
lətif, çay təkin çağlar və coşqundur...
Hidayətin bütün poetik
yaradıcılığının ümumən
poeziyamızın, sayılan, seçmə poeziyamızın
seçməsi hesab etmişəm - orijinallıq,
özgürlük, özünəməxsusluq, bənzərsizlik
anlamında...
Hidayət həqiqətən
də, sözün baş mənasında maraqlı
şairdir, nasirdir, dramaturqdur, publisistdir, tərcüməçidir,
nəşriyyatçıdır, ictimai xadimdir, milli və bəşəri
miqyaslı ziyalıdır, qələm əhlidir.
Maraqlı adamdır! Maraqlı şəxsiyyətdir!. Elə, məncə maraqlı əsərləri,
maraqlı kitabları da maraqlı adamlar, maraqlı şəxsiyyətlər
yaradırlar. Hər bir istedadlı şeir
maraqlı ömrün ən maraqlı anlarının cilvəsidir.
Şeir ömrün bir anıdır, özü
də ən maraqlı anı. Şeirli günlər sənətkar
üçün xoşbəxtlikdir, şeirsiz günlər isə
iztirabdır:
Şeirim, ayrılmışam səndən...
Suçum
çox,
Gəl, əl ver barışaq,
günahımdan keç.
Sənsiz dolananda tək
özümə yox,
Atamın oğluna
oxşamıram heç.
...Çeşmələr
tamını itirir tamam,
Zirvə
cığırı da o cığır deyil.
Nə mehriban bir səs,
nə söz, nə kəlam...
Qəlbim öz qəlbini
yeyib elə bil.
"Şeirim,
ayrılmışdıq,
şeirim bağışla,
Sənsiz min
ümidsiz fikrə dalıram.
Elə ki, görüşdük,
bircə baxışla,
Öz adım, öz
atam, özüm oluram.
Bax, şeirin möcüzəsi belə
baş verir, şair-sənətkar öz "mən"ini
şeirdə tapır, özünüdərk,
özünütapma prosesi hərəkətə gəlir"
Və hər növbəti əsər də, bizləri, bir
daha, Hidayətin kövrək hisslərinin şeiriyyət aləminə,
İrəvanda qalmayan xalın nisgilli anlarına qaytarır,
düşündürür, oxucu öz "mən"inə
dalır, bizim içimizdə də özünüdərk,
özünütapma prosesi baş verir, beləliklə bu
möcüzəli poeziyanın sehrinə düşürsən"
Belə bir deyim var, mənim deyimim:
"Özün olmasan, özgürlüyün olmaz!". Hidayət müəllim bir qələm əhli
kimi kitablardan-kitaba, ildən-ilə, ədəbi mərhələdən-mərhələyə
keçə-keçə yüksəlmiş və bu yüksəliş
yolunda onun zirvəyə yönəlik öz
cığırı, öz yolu olmuş, həmişə
özünü və özgürlüyünü zəmanənin
"şeytani" daşlarından qoruyub
saxlamışdır" Poeziyada, nəsrdə, dramaturgiyada,
publisistikada " qələm toxundurduğu bütün
canrlarda müvəffəq olmuş, belə demək
mümkünsə, kamilliyə gedən bədii fikir
karvanının ləyaqətli və bacarıqlı
sarvanı kimi "savannalardan", "qum
fırtınalarının xortumlarından" ustalıqla
keçmiş, gerçəyin reallıqlarına
arxalanmış, ilğımlara, illüziyalara
qapılmamışdır...
Hidayət ictimai həyatda
olduğu kimi, yaradıcılığında, xüsusən
poeziyasında əlahiddə bir tərzdə həssasdır,
tələbkardır, duyumludur, harmonikdir. O, müasir
insan həyatının, duyumunun, yaşamının rəngarəng
təzahürlərini əlvanlığı ilə görə,
duya bilir və onları bacarıqla, istedadla şeirə gətirir,
obrazlı təfəkkürün yeminə çevirir, poeziya
ilə nəfəs alır, şeirə çevrilir:
Sinəmi tufana qalxan edirəm,
Bir ömür yolunu tutub gedirəm...
Gen yollar içində bəzən
itirəm..."
Şeirin hər yükünü
daşıyıram mən,
Bir nəğmə yazıram...
Yaşayıram mən.
Qəlbin arzuları - tər
çiçək-çiçək,
Çiçəkli
nəğmədən doyarmı ürək?
Kövrək uşaqlıqdan
qocalığadək
Şeir dəftərimi
daşıyıram mən...
Belə yaşayıram
Yaşayıram mən
Qırx altı il
bundan əqdəm - 1972-ci ildə qələmə
alınmış bu şeiri, mən Hidayətin
yaradıcılığının üvertürası hesab
edirəm. Bu şeirdəki mətləb, həm
şairin yaşam tərzidir, həm də poetik, ədəbi-estetik
qayəsi, kredosudur. Sinəsini zəmanənin
tufanlarına qalxan edərək şeir yükünü fəxarətlə
daşıyan şair "Mən"idir, şeirinin fəhləsi
olan şair "Mən"i! Bütün ağrılara, əzablara
dözən şair ömrünün başqa bir əsərdə
sərgilənən cizgiləri:
Peşəm?
Qara fəhləyəm
qardaş,
qara fəhlə
Usta fəhlələr sırasına
keçməmişəm
hələ.
Gözlərim - arzu yurdu,
Ürəyim - qabar-qabar,
Baxışımda, qəlbimdə
Yuxusuz gecə "növbələrinin"
Yorğunluğu,
acısı var.
...Nə taxta-şalban
daşıyıram,
nə
kömür,
(Elə olsaydı, nə
qəm!)
Bu, başqa cür fəhləlikdir,
bu, başqa bir
ömür!
Şeir daşıyıram
ürəyimdən
yazılmamış
varaqlara...
Hidayətin "bu başqa cür
fəhləliyi və yaşadığı başqa cür
ömrü", şair fəhləliyi səmərəli
olur, öz bəhrəsini verir, bir-birinin ardınca "Məni
səsləyəndə" (1970), "Məhəbbət
qocalmır" (1973), "Bir az gözləyin məni"
(1977), "Dənizi harayladım" (1978),
"Ömrümün çəhlimləri" (1978),
"Eviniz analı olsun" (1981), "Zirvə
cığırı" (1982), "İrəvanda xal
qalmadı" dramaturgiya, nəsr, publisistika, (1984),
"Qatardan məktub" (1986), "Hərdən xatırla məni"
(1988), "Sabaha çox var" (1990), "Mən belə
yaşayıram" (1991), "Doxsanıncı il" (1992),
"Həsrət" (1995), "Hərdən xatırla məni"
-seçilmiş şeirlər (1998), "Sözün
vaxtı"-publisistika (1999), "Ömrümün çəhlimləri"
- şeirlər və poemalar, (2002), "Burdan min atlı
keçdi"(2004), "Seçilmiş əsərləri"(2007),
"Özüm yazmaq istərdim"-tərcümələr(2011),
"Azərbaycanda din: ən qədim dövrdən bu günədək"
" monoqrafiya (2012), "Seçilmiş əsərlər",
7-cilddə (2012), bu cildlərə əlavə tərcümələrdən
ibarət 2 cilddə - "Özüm yazmaq istərdim"(2012)
və "Tom dayının daxması" (2012) və s.
kitabları ərsəyə gəlir, Hidayətin poeportretinin əsas
cizgilərini ehtiva edir, onun şair ömrünün
görünən və görünməyən cəhətləri
barədə doğru təsəvvür yaradır...
Tərcüməçilik
fəaliyyəti Hidayətin
yaradıcılığının diqqətçəkən
istiqamətlərindən biridir. Onun qələmindən
çıxmış ingilis, rus, island, türk, şotland,
gürcü və s. dillərdən etdiyi poeziya, nəsr, dram
nümunələri XX əsrin 80-90-cı illərində
ayrı-ayrı kitablar şəklində, antologiyalarda,
dövri mətbuatda işıq üzü görmüş və
böyük maraq doğurmuşdur. U.
Şekspirin "Sonu yaxşı bitən hər şey
yaxşıdır" pyesini, H. B. Stounun "Tom
dayının daxması" romanını, XIX əsrin
ingilis, island poeziyasından nümunələri və bir
sıra görkəmli rus və başqa xalqların
yazıçılarının əsərlərini Azərbaycan
dilinə çevirmişdir. Hidayətin xarici dillərdə
nəşr olunmuş "Mən belə yaşayıram"
(rus dilində), "Axtariş", "Sənsiz"
(gürcü dilində), "Sabaha çox var"
(Dağıstan dillərində) və s. kitabları maraqla
qarşılanmışdır. Əsərləri
iyiyrmidən çox dilə çevrilmişdir. Təkcə,
"Heydər Əliyev və Azərbaycanda milli siyasət"
monoqrafiyası rus, ingilis, gürcü dillərində də nəşr
edilmişdir...
Bütün bu
kitablar, yaradıcılıq fəaliyyəti söz fəhləsi
olan istedadlı bir sənətkarın, şairin, nasir və
dramaturqun mənəvi-ruhi zənginliyini aydın ifadə edir.
Bu kitablarda Hidayətin poeziyasının və eləcə də
bütöv yaradıcılığının, şəxsiyyətinin
yüksək vətəndaşlıq qayəsi, torpaq və dövlətçilik
təəssübü, xalqımızın taleyüklü
problemlərinə vətəndaş-şair
yanğısı, mərdanə ziyalı mövqeyi çox təbii,
inandırıcı və qabarıq görsənir, bədii-poetik
sözün gücü ilə canlandırılır, şair
ömrünün poetik salnaməsinə çevrilir.
Hidayət müasir
Azərbaycan ədəbiyyatında öz yeri, öz
sözü olan ünvanlı, ünlü şairdir. Yəni, onun öz ünvanlı poeziya evi var -
"Hidayət poeziya evi". Elə Hidayətin
çətin qazanılan şairlik taleyinin xoşbəxtliyi
budur. Çünki, Hidayətin taleyi şəxsi tale
çərçivəsindən çıxıb və
müasir ədəbiyyatımızın, müasir mədəniyyətimizin,
müasir sosial-siyasi həyatımızın taleyi ilə
çuğlaşıb...
Əzan cümlə,
xalqımızın taleyi ilə birikib! Və
bütün bunlar onun şeiriyyətinin bədii-estetik mahiyyətinin,
cövhərinin poetik düsturudur. Özü də, həyat
həqiqətlərinin adi məntiqinə sığmayan, amma
bədii məntiqin ölçü, sərhəd bilməyən
məntiqi ilə düzənlənən poetik düstur:
Dünyanı yorardı adilik dərdi,
Şikəst bir
qocaya dönərdi zaman.
İki dəfə iki dörd eləsəydi,
Allahın özü də
olmazdı,
inan!
***
... Əgər dörd eləsə,
riyaziyyatdır,
Əgər dörd
eləsə, adi həyatdır.
Əgər dörd eləsə, o
sənət deyil,
Ömür də, zəhmət də
tamam hədərdir...
Dünyadan ağırdır adilik
dərdi!
Çətindir, olduqca
ağrılı, əzablı bir yoldur yaradıcılıq
yolu!.. Elə buna görə də, Hidayətin
"Qatardan məktub"ları, "Vəfaya məktublar"ı,
"Avtoportret"ləri, "Xəzərin ad
günü", "Haqq, ədalət didərgin düşən"
- "Doxsanıncı il" silsilələri,
"Ömrüm çatacaqmı o şeiri yazam",
"Dağlar, səndən enə-enə ucaldım",
"Ömür monoloqu", "Araz qırağında
doğuldum", "Mənim çaylarımın mənbəyi
çeşmə", "Robert Fişerə açıq məktub",
"Məmməd Araza məktub", "Poeziya, mənim sənə
imtahanım var", "Əbədiyyət monoloqu",
"Səməd Vurğun qitəsi", "Zirvə
cığırı", "Təbrizə bomba
atdılar", "Xəlil Rza", "Zəngəzurludur",
"Köçmüş dağ kəndinin nəğməsi",
"Maralzəmi", "Lermontovun duel yerində",
"Balatondan məktub", "Hərdən xatırla məni",
"Qara pencək" və digər onlarla şeirləri
çətin yazıldığından, ağrılı-acılı,
sevincli-duyumlu, əzablı bir yaradıcılıq yolunun
müsafirləri olduqlarından yüksək poeziya
zövqünün sənət nümunələridir.
Zövqü korlayan, fikri korşaldan şeir, demək olar ki,
onun yaradıcılığında yoxdur!..
Belə sənətkarlıq
manerasına görə Hidayət həyatın gətirdiyi təzəliyi,
yeniliyi məqamında, vaxtında, əksəriyyətdən
öncə görür, duyur, dərk edir və bunu bədii
sözə çevirir. O, gözəlliyin özəlliyini
görə bildiyindən orijinal şair, söz əhli, qələm
əhlidir, sözünün və qələminin sahibidir. Fərqi
bundadır!
... Hər gün ürəyimdən
bir qatar
keçər...
İnsanlar günbəgün
yaxınlaşarlar
Ömrün baharına,
ömrün
qışına,
Çeşmələr
çaylarla
qucaqlaşarlar,
O qatar
çatammaz
mənzil
başına"
Çünki bu yol
söz yolu, poeziya yoludur, sevda yoludur. Hidayət
özü demiş: "Bu elə qatardır, mənzil
başına çatmağa sərnişin heç vaxt tələsmir".
Və bu qatar poeziya qatarıdır, sərnişini
oxucuları, maşinisti də Hidayətin özüdür...
Hidayətin qələminin
bir cəlbedici cəhəti də odur ki, o zövqə
"kütləvi zövqə uyğun gələn
mövzulara" tematikaya, fikrə, hissə, bədii
üsullara, priyomlara uymur, zövqlərdən qabaqda, öndə
getməyə cəhd edir. Zövqləri
oxşamağa yox, zövqləri zənginləşdirməyə,
hissləri cilalamağa istiqamət götürür.
Yüksək intellektuallıqdan gələn zövqün
sahibi olan insanın arzu və niyyətləri, sevinc və kədərləri,
dünya, həyat, ölüm, səadət və məhəbbət,
hürriyyət və müstəqillik, insanın bütün
məqamlarda mənən hürr olması, mənəviyyatın,
ruhun azadlığı, müvəqqəti olsa da itirilmiş
və işğal olunmuş, əsrlər boyu
parçalanmış, bölünmüş Vətən və
torpaq nisgili Hidayətin lirikasının başlıca motivləri,
aparıcı, kardinal mövzularıdır"
Hidayətin şair
şəxsiyyətində ictimai-siyasi, sosial məsələlərə
açıq münasibət, aşkar, aydın mövqe, haqq-ədalət
yolundan dönməzlik, inam və əqidə
sarsılmazlığı, ziyalı mərdliyi, hadisələrin
perspektivini düzgün müəyyənləşdirmək
bacarığı cəmlənir.
Hidayət bir
yaradıcı şəxsiyyət kimi qələmini ancaq
xalqına, millətinə xidmət xatirinə işlədir.
Milli və xəlqi mənafe, azərbaycançılıq
onun yaradıcılığında xüsusi bir qüvvətlə,
orijinal bir ahəngdarlıqla zühur edir, əsərlərinin
süjetində fəlsəfi-estetik ümumiləşdirmə,
dinamik, ardıcıl mübarizə və mücadilə ruhu
onun poetik üslubunu şərtləndirən cəhətlərə
çevrilir, həm də şeirinin vətəndaşlıq
pafosunu müəyyənləşdirir:
Ümmanların
fırtınası,
Zirvələrin son
qaşıyam.
Bu günümün dünənimlə,
Sabahımın bu günümlə
Savaşıyam.
("Əbədiyyət
monoloqu")
Bu, dialektik-dinamik
prosesdir, həyat stimuludur, elə şairin özünün
müəyyənləşdirdiyi kimi Zamana və eləcə
də əbədiyyətə yönəlik bədii-estetik,
poetik-fəlsəfi monoloqdur.
Və bütün bunlar yüksək
bədiiliklə, fikri dolğunluq və sərbəstliklə
özəl, fərdi üslubda ehtiva olunur "Hidayətanə
yozum axarına düşür"
Axarın həmişə
güclü, şəlaləli, axar-baxarlı olsun Hidayət
müəllim, şair, nasir, dramaturq, akademik Hidayət müəllimi
70 illik yubileyi münasibətilə ancaq bu dualarla qutlamaq
olar... Dualarımız müstəcəb...
Qurban Bayramov
Ekspress.-2014.- 13-15 sentyabr.- S.14;31.