Əlillərin işlə təminatında hansı problemlər var?

Qaçqın və məcburi köçkünlərin, əhalinin sosial cəhətdən qayğıya ehtiyacı olan təbəqələrinin problemlərinin işıqlandırılması

Azərbaycandakı aktual məsələlərdən biri də əlillərin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılmasıdır. Əlil insanlarımızın mənzil şəraitinin yaxşılaşdırılması, məşğulluğunun və işlə təminatının təşkili, əmək hüquqlarının qorunması daim gündəmdədir.

Bu gün Azərbaycanda əlilliyi olan şəxslərin sayı təxminən 425 min nəfərdir ki, bu da əhalinin 4,6 faizini təşkil edir.

Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyindən bildirildiyinə görə, dünya ölkələri üzrə bu göstərici 15 faizdir.

Qeyd edək ki, dövlət hər ay əlillik qruplarına uyğun olaraq, onlara pensiya və sosial müavinətlər verir. Buna baxmayaraq, sosial müavinətlər o qədər də işə yaramır. Səbəb isə odur ki, sosial müavinətlərin həcmi olduqca aşağıdır və həmin vəsaitlə kommunal xərcləri ödəməyə, eyni zamanda müalicə olunmağa, hətta normal qidalanmağa belə çətinlik çəkirlər. İnkişaf etmiş ölkələrdə əlil olan şəxslərin cəmiyyətə, ictimai həyata inteqrasiyası üçün sistemli işlər görülür. Azərbaycan qanunvericiliyində də əlillərin əmək şəraitini yaxşılaşdırmaq üçün bir sıra müddəalar öz əksini tapıb. Məsələn, sahibkar 25 iş yerindən birini əlil üçün nəzərdə tutmalıdır. Bundan başqa, hərəkət imkanları məhdud olan şəxslər, digər işçilərlə müqayisədə, daha çox imtiyaza malikdir. Belə ki, müəssisədə işçilər üçün 21 günlük məzuniyyət nəzərdə tutulursa, əlil olan işçi üçün bu, 36 gün təşkil edir və s. Amma danılmaz faktır ki, hazırda ölkəmizdə bir çox sahibkarlar əlil olanları işə götürməyə o qədər də həvəsli deyillər. Təbii ki, bu kimi durumlar nəticə etibarilə əlil olanların maddi durumuna mənfi təsir göstərdiyi kimi, onların psixoloji durumuna da təsirsiz ötüşmür.

İqtisadçı-ekspert Rövşən Ağayevin fikrincə, Azərbaycan əlillik səviyyəsinə görə MDB-də üçüncü yerdədir. Onun sözlərinə görə, Azərbaycanın dövlət qanunvericiliyində, qoşulduğu beynəlxalq konvensiyalarda göstərilir ki, dövlət işləmək qabiliyyəti olmayan, fiziki cəhətdən qüsurlu vətəndaşının da yaşamını təmin etməlidir.

Xatırladaq ki, bu məsələ ölkə prezidentinin sərəncamı ilə 2011-ci il noyabrın 15-də təsdiqlənən "Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyasının həyata keçirilməsi üzrə 2011-2015-ci illər üçün Dövlət Proqramı" ilə də tənzimlənir. Yəni, bu proqramda həmin insanların peşə kurslarına cəlb edilməsi, əmək bazarı ilə tanış olması, peşə yönümünün təşkili, nəhayət, həmin insanların işlərə cəlb olunması nəzərdə tutulur. Əmək Hüquqlarının Müdafiəsi Liqasının rəhbəri Sahib Məmmədovun fikrincə isə bu sahədə vəziyyət ürəkaçan deyil: "1992-ci ildən etibarən "Əlillərin sosial reabilitasiyası" haqqında qanun qüvvədədir. Həmin qanunda kvota müəyyən olunub ki, əlillər müəssisələrdə işə götürülməlidir. Qoyulan o çərçivələr daxilində əlilləri işə götürən müəssisələr üçün mənfəət vergisindən güzəştlər də nəzərdə tutulub".

Milli Məclisin Sosial siyasət komitəsinin Sədri Hadı Rəcəbli də əlil insanlar üçün işlə bağlı bəzi kvotaların nəzərdə tutulduğunu deyir: "Dövlətin qanunu olsa da-olmasa da, əlil, müəyyən səbəblərdən sağlamlıqlarını itirmiş vətəndaşlarımızın işlə təmin olunması məsələsinə mərhəmət hissi ilə yanaşmaq lazımdır və yanaşmalıyıq".

Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Naziliyi isə əlillərin məşğulluğunda ciddi problemin olması fikrini qəbul etmir. Belə ki, qurumdan verilən məlumata görə, əlillər kvotaya uyğun olaraq məşğulluq mərkəzləri tərəfindən işlə təmin edilirlər: "Əlillərin inteqrasiya ilə bağlı, yəni onların şəhər gəzintiləri, rahat hərəkət etmələri ilə bağlı problemləri ola bilər. Hazırda nazirliyimiz tərəfindən BMT ilə birlikdə əlillərin cəmiyyətə inteqrasiyası ilə bağlı layihə həyata keçirilir. Bu sahədə bir sıra işlərin görülməsi nəzərdə tutulub".

Əlil Təşkilatları İttifaqının rəhbəri Davud Rəhimov isə bildirib ki, əlillər üçün nəzərdə tutulan kvotanı həyata keçirməyən müəssisə rəhbəri üçün cərimələr və sanksiyalar da mövcuddur. Belə ki, müəssisələrdə əlillər üçün iş uyğunlaşdırılmayıbsa, onlar Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinə cərimə ödəməlidir. "Ancaq iş yerlərində nə uyğunlaşdırmalar aparılır, nə cərimələr ödənilir. Əgər müəssisə cərimə olunsa, onun rəhbəri əlili işə götürməkdə maraqlı olacaq. Çünki cərimə əlilin orada işləməsindən alınacaq əməkhaqqıdan qat-qat yüksək olacaq".

Qeyd edək ki, əlillik dərəcəsi almaq üçün vətəndaş yaşadığı rayon üzrə səhiyyə müəssisəsinin göndərişi, 88 saylı arayış-forma sənədi əsasında tibbi-sosial ekspert komissiyalarına müraciət etməlidir. Ölkəmizdə əlillik dərəcəsinin səbəbinin və müddətinin müəyyən edilməsi Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilmiş "Tibbi-sosial ekspert komissiyaları haqqında" və 1997-ci il tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş "Əlilliyin müəyyən olunması meyarlarına dair" əsasnamələri ilə təsdiqlənir. Bundan başqa, tibbi-sosial ekspert komissiyalarına müraciət etmiş vətəndaşlar komissiyalar tərəfindən müayinə edilir, əlillik qrupu təyin olunduğu təqdirdə, onların əlillik dərəcəsinin səbəbi və müddəti müəyyən edilir.

Xatırladaq ki, müəssisə və təşkilatlarda əlillərə normal şəraitin yaradılması "Əlilliyin və uşaqların sağlamlıq imkanları məhdudluğunun qarşısının alınması, əlilərin və sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların reabilitasiyası və sosial müdafiəsi haqqında" qanunda öz əksini tapıb. Qanunun 12-ci maddəsinə əsasən, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün müəssisə, idarə və təşkilatlar işçilərə müəyyən olunmuş standartlara uyğun təhlükəsiz əmək şəraiti yaradır və onların əmək qabiliyyətinin aşağı düşməsinə, sağlamlığına vurulmuş ziyana görə qanunvericiliyə uyğun məsuliyyət daşıyır, müalicə və reabilitasiya xərclərini ödəyir. Qanunun 24-cü maddəsinə görə isə tibbi-sosial ekspert komissiyasının rəyinə görə əlillərin, sağlamlıq imkanlarının məhdudluğu mülahizələrinə görə əlili, sağlamlıq imkanları məhdud uşaqla əmək müqaviləsini bağlamaqdan, yaxud əlili, sağlamlıq imkanları məhdud uşağı işdə irəli çəkməkdən imtina edilməsinə, müdriyyətin təşəbbüsü ilə onun işdən azad edilməsinə, öz razılığı olmadan başqa işə keçirilməsinə yol verilmir.

"Məşğulluq haqqında" qanuna müvafiq olaraq idarə və müəssisələrdə əlillərin, eyni zamanda işə düzəlməkdə çətinlikləri olan digər şəxslərin işlə təmin edilməsi üçün kvota yerləri müəyyən edilir. Bundan başqa, Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidməti işəgötürənlər tərəfindən əmək qanunvericiliyinə əməl olunması sahəsində nəzarət həyata keçirilərkən əlillərin əməyindən istifadə və onlar üçün normal iş şəraitinin yaradılması məsələlərinə yaxından fikir verilir.

Onu da bildirək ki, ölkə başçısının təsdiqlədiyi "2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf Dövlət Proqramı"nın həyata keçirilməsi üzrə 2011-2015-ci illər Tədbirlər Planı"nda vətəndaşların həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması məqsədilə müvafiq qurumlar qarşısında konkret öhdəliklər qoyulub. 2016-cı ilədək isə hökumət əmək bazarının monitorinqi prosesini gücləndirmək, əmək bazarının mövcud vəziyyətinin, məşğulluq və işsizlik səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi üzrə müvafiq tədqiqatları aparmaq, əmək miqrasiyası sahəsində idarəetmə sistemini təkmilləşdirmək, ünvanlı dövlət sosial yardımı və sosial müavinətlər sistemini, sığorta-pensiya sistemini təkmilləşdirmək niyyətindədir. Bu baxımdan əlilliyi olan şəxslərin məşğulluğu ilə bağlı əmək bazarına inteqrasiyası üzrə proqramların hazırlanması, kiçik biznes sahələri üzrə məsləhət xidmətlərinin göstərilməsi, iş və biznes klublarının təşkili, əlillər üçün sosial müəssisələrin yaradılması, onların məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsi və əmək bazarına səmərəli inteqrasiyasi üzrə 2012-2015-ci illər üçün fəaliyyət planının hazırlanması nəzərdə tutulub.

Əlil Təşkilatları İttifaqının sədri Davud Rəhimovun fikrincə, qanunvericilikdə əlillərin məşğulluğunun təminatı və onların əmək hüquqlarının qorunması baxımından müsbət cəhətlər kifayət qədər olduğu kimi, çatışmazlıqlar da mövcuddur: "Tibbi-ekspertiza komissiyaları tərəfindən verilən əlillik dərəcələrini müəyyənləşdirən sənədlərdə "əmək qabiliyyətinə yararsızdır" yazılan vətəndaşların işlə təmin edilməməsi düzgün addımdır. Çünki təşkilatların onları işə götürmələrinə qanunvericilklə yol verilmir. Üstəlik, Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidməti tərəfindən həyata keçirilən dövlət nəzarəti zamanı əmək qabiliyyətinə yararsız əlillərin işə götürülməsi nöqsan kimi qəbul ediləcək və bu, əmək qanunvericiliyinin pozulması sayılacaq. Nazirlər Kabinetinin və müvafiq qurumların təlimatları ilə əmək qanunvericiliyinin tələbləri də üst-üstə düşmür. Məsələn, əlillərin işlə təminatının şamil olunduğu və şamil olunmadığı təşkilatlar var. Belə çıxır ki, hökumət təşkilatları əlilləri işə götürə bilməzlər. Bu da narazılıq yaradır".

Rəhimov onu da qeyd edib ki, Azərbaycanın 2008-ci ildə qoşulduğu "Əlillərin hüquqları barədə" BMT-nin beynəlxalq konvensiyasının tələbləri ilə ölkəmizin əlillərlə bağlı qanunvericiliyindəki bəzi maddələr toqquşur. Xüsusilə də məşğulluğun təminatı, əmək hüquqlarının qorunması, təhsil, iş yerlərinin uyğunlaşdırılması, peşə kurslarının təşkili və digər məsələlərlə bağlı qanunvericilikdə dəyişikliklər olmalıdır.

Rəşid RƏŞAD

Ekspress.-2014.- 29 yanvar.- S.9.