"Tamaşa içində tamaşa yaratdım"

Mərahim Fərzəlibəyov: "İlyas Əfəndiyev qadın psixologiyasını qadın yazıçılardan daha yaxşı bilirdi"

İlyas Əfəndiyevin 1967-ci ildə qələmə aldığı "Mənim günahım" pyesi dramaturqun ən çox sevdiyi əsərlərdən biri idi. Amma səhnə təcəssümünü yazıçının istədiyi kimi tapmamışdı.

İlyas Əfəndiyevlə uzun illər əməkdaşlıq edən, onun 9 pyesinə quruluş verən rejissor Mərahim Fərzəlibəyov illər sonra "Mənim günahım"la yenidən gündəmə gəldi. Pyes üzərində olan hazırlıq işləri hələ ötən ildən başlanmışdı. Yeni tamaşa İlyas Əfəndiyevin 100 illik yubileyinə bir hədiyyədir.

Pyes geniş tamaşaçı auditoriyasına təqdim olunduğu gündən ətrafında müzakirə və polemikalar qızışdı, tamaşa heç də birmənalı qarşılanmadı.

Mərahim Fərzəlibəyovla söhbətimiz də "Mənim günahım"la bağlı oldu.

- Mərahim müəllim, İlyas Əfəndiyevlə uzun illər əməkdaşlıq etmisiniz, bəlkə də onun əsərlərinə sizin qədər müraciət edən ikinci bir rejissor olmayıb...

- İlyas Əfəndiyevlə yaradıcı əməkdaşlığımız 1979-cu ilə təsadüf edir. Quruluş verdiyim tamaşaları bəyəndiyi üçün ilk dəfə əməkdaşlığa yeni yazdığı "Xurşidbanu Natəvan" pyesi ilə başladıq. Bu pyesin yazıldığı tarixdə Qarabağ məsələsi o qədər də aktual deyildi. İlyas müəllim öz əsərində xan qızı Nətəvanı bir şəxsiyyət kimi təqdim etdi. Çünki Xan qızı haqqında bir çox şayiələr gəzirdi ki, bu da onun şəxsiyyəti haqqında yanlış fikirlər yaradırdı. Yazıçı öz əsəri ilə məhz həmin şayiələrə son verdi, onu bir şəxsiyyət, dövlət xadimi kimi, əlbəttə ki, çatışmayan cəhətləri ilə təqdim etdi. Və ən önəmlisi SSRİ dövründə - 1979-cu ildə xan qızının dili ilə deyirdi: "Bizi bu əzablı yolların axırında azad Azərbaycan gözləyir". Mərkəzi Komitədən bu sözlərə heç bir irad olmadı, çünki bu fikir çoxlarının ürəyincə idi. Bir sözlə, "Xurşidbanu Natəvan"la başlayan bu əməkdaşlıq İlyas müəllimin son günlərinə qədər davam etdi. Böyük rejissor Tofiq Kazımovun ölümündən sonra demək olar ki, bütün əsərlərini mənimlə işləməyə başladı. Bunun da səbəbi o idi ki, İlyas müəlimlə bir-birimizi başa düşürdük. Onun sağlığında 8 əsərinə quruluş verdim, ölümündən sonra isə iki əsərinə quruluş verdim: Sumqayıt Teatrında "Sən həmişə mənimləsən" və Milli Teatrdasa "Mənim günahım".

İlyas Əfəndiyevin yaradıclığı genişşaxəli olub, onlarla əsərləri var və elə əsərləri də var ki, heç səhnəyə qoyulmayıb. İlyas Əfəndiyevin əsərləri hər dövrdə aktualdır, çünki yaşadığı quruluşu, cəmiyyəti, mövcud olan problemləri, qayda-qanunları və s. yaxşı bilirdi.

İlyas müəllim qəhrəmanlarını öz cəmiyyətinə bənzədir. Yəni, hər bir insan yaşadığı cəmiyyətin modelidir. Qapalı bir cəmiyyətdə yaşadığımız illərdə SSRİ-nin bir çox qadağaları vardı. Onlardan biri də Şimali və Cənubi Azərbaycan arasında olan sərhəd, onların birləşməsinə qarşı olan qüvvələr və s. kimi məqamlardan bəhs olunmasına izn verilmirdi. Ancaq yazıçı "Unuda bilmirəm" əsərində ilk dəfə cənub dərdimizdən bəhs etdi. Doğrudur o vaxta qədər həmin mövzuya aid qələmə alınan, şerlər, romanlar var idi, ancaq ilk dəfə Azərbaycanın ana teatrında belə bir mövzunu səhnələşdirilməsi çox cəsarətli addım idi. İlyas müəlimin qəhrəmanları ideal deyil, çünlki o, ideal qəhrəman yaratmırdı, qəhrəmanını mənfi və müsbət cəhətləri ilə təqdim edirdi. Yəni, insan robot deyil, canlıdır və canlı insan mütləq hər hansı bir səhvlərə yol verə bilər. Bu baxımdan yazıçı qəhrəmanlarında mütləq bu kimi keyfiyyətlərə yer verirdi.

- Bildiyimə görə, "Mənim günahım" yazıçının ən çox sevdiyi əsərlərindən biri olsa da, onun səhnə variantını ürəyi istədiyi kimi görmək arzusu həyata keçməyib...

- Əslində "Mənim günahım" bəlkə də Azərbaycan ədəbiyyatında yeganə əsərdir ki, burda bir balerinanın həyatından bəhs olunur. Ümumiyyətlə, balerinanın taleyi aktrisanın taleyindən çox fərqlənir. Çünki balerina 3 yaşından 40 yaşına qədər əzablı yol keçir. Məhz belə bir çətin obrazı yaradan yazıçı onun səhnə variantını görməyi çox arzulayırdı. "Mənim günahım" yazıldığı 1967-ci ildə səhnəyə qoyulsa da, bir neçə dəfə təqdim olunduqdan sonra bağlanıb. Tamaşanın rejissoru Əşrəf Quliyev olub. İlyas müəlim bəyənmədiyi üçün tamaşa bağlanıb. Bunu yazıçı özü deyirdi. Mən tamaşanı görməsəm də, yazıçıdan eşitdiklərimdən belə nəticəyə gəlirəm ki, tamaşanın ən çatışmayan cəhəti rolların bölgüsü olub. Çox gözəl aktrisamız Leyla Bədirbəyli balerina rolunu oynayıb, ancaq onun bədən ölçüləri obraza uyğun olmayıb. Əli Zeynalov da obraza görə bir qədər yaşlı olub və s.

- Maraqlıdır ki, İlyas Əfəndiyev kimi bir dramaturq məhz tamaşa təqdim olunduqdan sonra onu bağlamaq fikrinə düşüb. Yəni, əvvəlcədən bu çatışmazlığı hiss edə bilməmişdi?

- İlyas Əfəndiyev bəlkə də yeganə müəllif idi ki, əsərlərini sadəcə səhnədə görmək üçün yazmazdı, əksinə qələmə aldığı əsərin səhnə variantının da uğurlu olması üçün çalışırdı. Bu baxımdan bir çox tamaşaları olub ki, bir neçə dəfə oynanıldıqdan sonra bağlayıb. Görünür "Mənim günahım" tamaşası da məhz bu səbəblərlə bir neçə dəfə oynanıldıqdan sonra bağlanıb. Və onunla əməkdaşlıq etdiyim illər ərzində daima "Mənim günahım"dan bəhs edər, ordakı obrazlardan danışardı.

- Bəs Siz niyə bu əsərə yazıçının sağlığında müraciət etmədiniz?

- Mən istəmirdim bu əsərə müraciət edim. Çünki İlyas müəllimdən hər il yeni-yeni əsərlər gözləyirdim. "Mənim günahım" hazır bir əsər idi və istənilən vaxt müraciət edə bilərdim. Və vaxt, zaman yetişdi, mən məhz bu əsərə müraciət etməyi düşündüm, çünki əsər olduqca aktualdır, hər dövrün nəbzini tuta bilir. 1967-ci ildə yazılsa da, görün bu gün necə də öz müasirliyini qoruyub saxlayır. Həm cəmiyyət baxımından, həm məhəbbət baxımından, eyni zamanda da insan məfhumu baxımından aktualdır. Mən dünya ədəbiyyatını daima oxuyuram. Əsərdəki Səxavət obrazı çox böyük obrazdır. Bu obrazla insanın ən dəhşətli keyfiyyətləri üzə çıxır. Bu şəxsin pulu var və ehtiyacı olanlara borc verməkdən zövq alır. Bu sadizmdir və belə bir obraz çox nadir obrazdır. Bu baxımdan "Mənim günahım" əsərində hər obrazın öz çəkisi, öz gücü var.

- Amaliya Pənahovanın quruluşunda bu əsər televiziya tamaşası olaraq hazırlanmışdı. Aktrisa eyni zamanda Nurcahan obrazını canlandırmışdı. Bir rejissor kimi bu barədə fikirlərinizi bilmək istərdim...

- Televiziya tamaşası bir növ film kimi təqdim olunur. Etiraf edək ki, Amaliya xanımın quruluşu, oynadığı Nurcahan obrazı maraqlı alınmışdı, ümumiyyətlə, tamaşada maraqlı aktyor heyəti var idi. Eyni zamanda, təqdim olunduğu 1985-ci ildə öz aktuallığı ilə diqqəti çəkdi. Bilirsinizmi, tamaşada rol bölgüsü çox vacibdir. Bu baxımdan mən əsərə müraciət etməyi düşündüyüm zaman öncə rol bölgüsü haqqında düşündüm. Əsas qəhrəmanları elə aktyorlarımız oynamalı idi ki, məhz onların vasitəsi ilə dövrün problemini qabarda bilim.

- Nurcahan obrazında Məleykə Əsədovanın ifası maraqlı alınıb. Ən azından ona görə ki, aktrisa balerinanın görünüşünə, yəni, bədən ölçülərinə çox yaxın idi...

- Məleykə Əsədova həm görünüşü ilə, həm də aktrisalıq qabiliyyəti ilə özünə geniş tamaşaçı kütləsi toplamış aktrisalarımızdan biridir. Bu baxımdan onu Nurcahan obrazına çox yaxın bildim, eləcə də Sahib rolu üçün Elşən Rüstəmovu düşündüm.

- Bəzi səhnələrdə maraqsız görünən uzun-uzadı məqamlara təsadüf olunur, ancaq hər halda rejissor kimi bir bildiyiniz var ki, həmin səhnələrə belə geniş yer vermisiniz...

- Uzun-uzadı dediyiniz səhnələrdə gənc aktyorlara bilərəkdən geniş meydan verdim. Çünki yenicə səhnədə ilk addımlarını atan bu gənclər gələcək tamaşalar üçün hazırlanmalıdır. Həmin gənclərə rol etibar etmək lazımdır ki, artıq irəlidə olan illərdə qəhrəman rolları üçün hazırlana bilsinlər.

- Əsərdə nəyə daha çox sadiq qaldınız və hər hansı bir tapıntılar oldumu?

- Sovet dövründə cəmiyyətdə baş verən prosesləri qabarıq göstərmək üçün əsas qəhrəmanlardan öncə cəmiyyətdəki problemləri önə çəkmək vacib idi. O dövr üçün bu, maraqlı ola bilərdi, ancaq hazırkı dövrdə fərqli yanaşma tələb olunurdu. Məsələn, Nurcahanın qadın kimi çəkdiyi iztirablar, qadınlıq qüruru, sevgi hisslərini qabarıq vermək daha məqsədəuyğun hesab olunurdu. Xüsusilə də sevgi xəttini çox qabartdım, çünki hazırda ən çox ehtiyacımız olan hiss məhz sevgidir. Nurcahan mürəkkəb obrazıdr, onun də səhvləri var. Həyat yoldaşından bir dəfə diqqətsizlik görməklə bunu sanki böyüdür və faciəyə çevirir. Sahib əvvəlki dövr üçün şəhər soveti sədri vəzifəsinə təyin olunub, bunu indiki dövrdə bələdiyyə kimi təqdim etdik, zamanını əsasən işə həsr edir, hətta elə gərgin çalışır ki, sevdiyi qadının tamaşasının 200-cü təqdimatına gəlmir. Və hər dəfə onun bir diqqətsizliyi üzə çıxır ki, nəticədə də onların ayrılmasına səbəb olur. Mənə elə gəlir ki, məhəbbətin digər bir adı diqqətdir, insan sevəndə gərək diqqəti itirməsin.

-Ümumiyyətlə, İlyas Əfəndiyevin qadın qəhrəmanları diqqəti çox sevir, sevgiyə böyük önəm verir və ən əsası çox cəsarətlidirlər...

- Həqiqətən İlyas Əfəndiyev qadın psixologiyasını qadın yazıçılarımızdan daha yaxşı bilirdi. Bu baxımdan o, qadın qəhrəmanlarını sevgi dolu, cəsarətli təqdim edirdi. Bu baxımdan Məleykə Əsədovanın oynadığı Nurcahanı tam şəkildə bəyənirəm. Bəlkə də ona görə ki, Məleykə xanımın aktrisalıq taleyi ilə Nurcahanın balerina kimi taleyində çox oxşarlqı var idi. Bu baxımdan aktrisa obrazda o qədər də başqalaşmırdı, sanki, öz taleyini yaşayırdı. Onun həyəcanı, hissləri, göz yaşları təbii idi, çünki Nurcahanın taleyini aktrisa özü həyatda yaşayırdı.

- Məleykə Əsədovanın balerina geyimində səhnəyə çıxması maraqlıdır, diqqəti özünə cəlb edir. Hiss olunurdu ki, bir neçə dəqiqə çəkən həmin səhnələr həftələr, aylarla olan hazırlıq prosesindən qaynaqlanır...

- Aktrisa obraz üzərində məşq etdiyi zaman dedi ki, bu, mənim taleyimdir. Belə olduğu halda, o, Nurcahanı olduğu kimi səhnəyə gətirməyə hazır idi. Hazırlıq prosesində balet terminlərindən istifadə etdik. Aktrisa balet dərsləri keçdi. Bir sözlə, Nurcahanı öz peşəsinə layiq formada təqdim etməyə böyük səylə çalışdıq. Onsuz da hamı bilir ki, Məleykə aktrisadır, sadəcə, səhnədə bir xətti də onun balerina kimi səhnəyə çıxmasıyla təqdim etdim. Necə deyərlər, tamaşa içində tamaşa yaratdım. Hətta tamaşaçılar da son səhnədə deyil, məhz həmin səhnədə gül təqdim edirlər ki, bu da həmin xəttin gücünü daha da artırdı. Doğrudur, həmin səhnə heç də birmənalı qarşılanmadı, ancaq mən rejissor kimi o səhnənin tamaşaya yeni bir rəng qatacağına inandım.

- Bəlkə də, İlyas Əfəndiyevin səhnədə görmək istədiyi məqamları tamaşada verməklə yazıçının arzusunu, ola bilsin ki, vəsiyyətini həyata keçirdiniz...

- Həqiqətən belə idi. İlyas müəllimlə digər əsərlərində birgə çalışdıq, istənilən yanlışı, çatışmayan cəhətləri tez həll edirdik. Ancaq o, artıq yoxdur və mən bri rejissor kimi bunun fərqindəyəm. Nə olur-olsun onun əsərlərinə quruluş verdiyim zaman mütləq əsərin süjet xəttinə sadiq qalıram və yazıçının əsər haqqında olan fikirlərini xatırlayıram, nəyi, necə görmək istəyirdisə mütləq onu o formada həyata keçirməyə çalışıram. "Mənim günahım" tamaşasında yazıçının görmək istədiklərini həyata keçirdim. Tamaşa hələ yeni hazırlanıb, zamanla inkişaf xətti keçəcək...

Ulduzə QARAQIZI

Ekspress.-2015.- 6 may- S.15.