Bərabərlik hüququ

Bərabərlik vətəndaş cəmiyyətinin, hüquqi dövlətin formalaşmasının əsas prinsiplərindən sayılır. Bu prinsipə görə hamı qanun qarşısında bərabər olmalıdır ki, dövlət idarəçiliyində, cəmiyyətdə özbaşınalıq, intizamsızlıq, ədalətsizlik baş verməsin, ümumi rifat, inkişaf təmin edilsin. Bərabərlik prinsipi dövlətin insanlara, insanların biri-birinə olan münasibətinin təbii əsaslarını müəyyənləşdirir. O, insanların hansısa bir təbii cəhətinə görə fərləndirilməsini qəbul etmir, insanları cinsi, milli, dini, irqi və digər xüsusiyyətlərinə baxmayaraq bərabərləşdirir.

Bərabərlik prinsipi bərabərlik hüququnu doğurur. Prinsipin tələblərinə uyğun olaraq bərabərlik hüququ böyük önəm daşıyır. O, insanların sahib olduğu təbii hüquqlar arasında ən önəmlilərdən sayılır. Bərabərlik hüququ vətəndaş cəmiyyəti mövcud olan, hüquqi dövlət qurulan bütün ölkələrdə mahiyyətcə eyni mənaya malikdir.

İnsanlar əsrlər boyu bərabərlik uğrunda mübarizə aparıblar, ayrı-seçkiliyin bütün formalarına milli, dini, irqi, cinsi, silki və s. qarşı çıxıblar. Müxtəlif tarixi dövrlərdə insanlar sosial mənşəyinə, irqinə və dərisinin rənginə, cinsinə, milli və dini mənsubiyyətinə görə bərabər olmayıblar.

İkinci dünya müharibəsindən sonra “hüquq bərabərliyi” və “ayrı-seçkilik” anlayışları yeni mahiyyət kəsb etdi. Beynəlxalq ictimaiyyət bu məsələlərə daha həssas yanaşmağa başladı.

İnsan hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamənin birinci maddəsində qeyd edilir ki, bütün insanlar azad, hüquq və ləyaqətlərinə görə bərabər doğulurlar. Onlar idrak və vicdana malikdirlər. Ona görə də bir-biri ilə qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar.

Təcrübə göstərir ki, insanların hüquqi cəhətdən bərabər olması zərurəti obyektiv şərtlərlə bağlı olub. Bərabərlik prinsipinin gözlənilməməsi daim hüquq və azadlıqların pozulmasına şərait yaradıb, cəmiyyətdə böyük narazılıqlar doğurub.

Son onilliklərə qədər hətta dünyanın inkişaf etmiş, qabaqcıl ölkələrində bərabərlik prinsipinin hüquq çərçivəsində pozulmasının əlamətləri qalırdı. Məsələn, ayrı-seçkilik Avropa, ABŞ kimi inkişaf etmiş cəmiyyətlərdə mövcud idi. Məhz ayrı-seçkiliyin ləğv edilməsi ilə bərabərlik hüququnun təmin edilməsində ən önəmli dəyişiklik oldu.

Müasir hüquqa əsasən ayrı-seçkiliyin bütün formaları bərabərlik hüququnun pozulması deməkdir. İnsan hüquqları haqda Ümumi Bəyannamənin ikinci maddəsində bəyan edilir: “İnsanlar irqinə, dərisinin rənginə, cinsinə, dininə, siyasi və digər əqidəsinə, milli yaxud sosial mənşəyinə, mülki, silki, yaxud başqa vəziyyətinə görə heç bir fərq qoyulmadan hüquqlara və azadlıqlara malik olmalıdırlar.”

Bu prinsipi əsas tutan Azərbaycan dövləti özünün Konstitusiyasında irqindən, milliyyətindən, dinindən, cinsindən, mənşəyindən, əmlak vəziyyətindən, qulluq mövqeyindən, əqidəsindən, siyasi partiyalara, həmkarlar ittifaqlarına və digər ictimai birliklərə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verir. Eyni zamanda dövlətimiz hər cür ayrı-seçkiliyə görə məhdudlaşdırmaları qadağan edir.

Bərabərlik hüququ Azərbaycan Konstitusiyasının 25-ci maddəsində öz əksini tapıb.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Konstitusiyanın 25-ci maddəsi daim genişləndirilib. 2009-cu ilə qədər 25-ci maddə (Bərabərlik hüququ) belə olub:

I. Hamı qanun və məhkəmə qarşısında bərabərdir.

II. Kişi ilə qadının eyni hüquqları və azadlıqları vardır.

III. Dövlət irqindən, milliyyətindən, dinindən, dilindən, cinsindən, mənşəyindən, əmlak vəziyyətindən, qulluq mövqeyindən, əqidəsindən, siyasi partiyalara, həmkarlar ittifaqlarına və digər ictimai birliklərə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verir. İnsan və vətəndaş hüquqlarını və azadlıqlarını irqi, milli, dini, dil, cinsi, mənşəyi, əqidə, siyasi və sosial mənsubiyyətə görə məhdudlaşdırmaq qadağandır.

2009-cu il 18 mart tarixli referendumdan sonra 25-ci maddəyə daha iki bənd əlavə olundu:

IV. Heç kəsə bu maddənin III hissəsində göstərilən əsaslara görə zərər vurula bilməz, güzəştlər və ya imtiyazlar verilə bilməz, yaxud güzəştlərin və ya imtiyazların verilməsindən imtina oluna bilməz.

V. Hüquq və vəzifələrlə bağlı qərarlar qəbul edən dövlət orqanları və dövlət hakimiyyəti səlahiyyətlərinin daşıyıcıları ilə münasibətlərdə hər kəsin bərabər hüquqları təmin edilir.

Maddənin genişləndirilməsi ilə bağlı Konstitusiya Məhkəməsinin şərhinə əsasən, bərabərlik hüququ insan hüquqlarının fundamental prinsiplərindən biridir. Konstitusiyasının 25-ci maddəsində öz əksini tapmış müddəalar hamının qanun və məhkəmə qarşısında bərabər olması, kişi və qadınların hüquq bərabərliyi, eləcə də bərabərlik hüququ ilə qarşılıqlı surətdə bağlı olan ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi prinsipi əks olunub. Təklif olunan əlavələrdə bərabərlik hüququnun və ayrı-seçkiliyə məruz qalmamaq hüququnun məzmunu genişləndirilir, bu hüquqların mühüm elementləri (təminatları) Konstitusiya səviyyəsində təsbit edilir.

Birinci əlavədə (25-ci maddənin 4-cü hissəsi) nəzərdə tutulur ki, heç kəsə onun irqinə, milliyyətinə, dininə, dilinə, cinsinə, mənşəyinə, əmlak vəziyyətinə, qulluq mövqeyinə, əqidəsinə, siyasi partiyalara, həmkarlar ittifaqlarına və digər ictimai birliklərə mənsubiyyətinə görə zərər vurula bilməz, güzəştlər və ya imtiyazlar verilə bilməz, yaxud güzəştlərin və ya imtiyazların verilməsindən imtina oluna bilməz. Başqa sözlə, göstərilən əsaslara görə insanlara üstünlük verilməsi, yaxud onların hüquqlarının məhdudlaşdırılması yolverilməzdir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, dövlət qanunvericilikdə bərabərlik prinsipindən bir sıra istisnalar müəyyənləşdirə, yəni bəzi kateqoriya insanlar (məsələn, qadınlar, uşaqlar, əlillər və s.) üçün güzəştlər və ya imtiyazlar nəzərdə tuta bilər. Bu, özü-özlüyündə ayrı-seçkilik sayılmır.

İkinci əlavədə isə (25-ci maddənin 5-ci hissəsi) nəzərdə tutulur ki, dövlət orqanları və hakimiyyət səlahiyyətlərinin daşıyıcıları ilə münasibətlərdə hər kəsin bərabər hüquqları təmin edilməlidir. “Hakimiyyət səlahiyyətlərinin daşıyıcıları” dedikdə, dövlət orqanlarının və bələdiyyələrin vəzifəli şəxsləri başa düşülür. Onlar eyni faktiki hallara malik olan işlərdə eyni qərarlar qəbul etməli və bu qərarı qəbul edərkən hər hansı şəxsin, məsələn, cəmiyyətdə müəyyən nüfuz sahibi olmasını deyil, yalnız hüquq və qanunu rəhbər tutmalıdırlar. Konstitusiyanın 25-ci maddəsinin III hissəsində göstərilən meyarlar (din, milliyyət, cins, əmlak vəziyyəti və s.) əsasında fərqləndirmə aparılması qadağandır.

Beləliklə, Azərbaycan da bərabərlik hüququnu tanıyır və bunula bağlı mövcud olan dəyərləri qəbul edir. Göründüyü kimi, Konstitusiyada bəyan olunan bərabərlik hüququ hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyini ifadə edir. Bu hüquq qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər hüquq və azadlıqlardan ayrılıqda işləmir və hər hansı şəxsi həmin hüquq və azadlıqlarından istifadə zamanı diskriminasiyadan qoruyur.

Azərbaycan Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun qərarında bərabərlik hüququ ilə bağlı izahıda isə qeyd edilir ki, bərabərlik hüququ tarixən feodal imtiyazlarına müqabil yaranaraq tədricən insan, cəmiyyət və dövlət arasında olan münasibətləri tənzimləyən çox vacib prinsipin əsasını qoyub. Hüquq bərabərliyi eyni zamanda konstitusionalizmin təməl prinsiplərindən və demokratiyanın ayrılmaz elementlərindən biri kimi tanınır.

Təsadüfi deyildir ki, bərabərlik hüququ bu və ya digər ifadə formalarında beynəlxalq hüquq aktlarında da özünəməxsus önəmli yer tutur (İnsan hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamənin 7-ci maddəsi, Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın 14-cü maddəsi, İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Konvensiyanın 14-cü maddəsi və həmin Konvensiyanın 12 saylı protokolunun 1-ci maddəsinin 2-ci bəndi və s.).

Bərabərlik hüququ mahiyyətcə qanun və məhkəmə qarşısında hamının məhz hüquq və azadlıqlarının bərabərliyini ifadə etsə də, insanların mexaniki bərabərləşdirilməsini nəzərdə tutmur. Azərbaycan Konstitusiyanın 25-ci maddəsinin III hissəsinin müddəalarına görə bu hüququn pozulmasından yalnız o halda bəhs etmək mümkündür ki, hər hansı şəxsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyi obyektiv hüquqi meyarlar baxımından məhdudlaşdırılmış olsun.

Bəzi şərhlərdə ölkəmizdə Cinayət Məcəlləsinin 79-cu maddəsində bərabərlik hüququnun pozulduğu iddia edilir. Həmin iddialara əsasən şəxsiyyət əleyhinə ağır və ya xüsusilə ağır cinayət törətməyə görə beş ildən çox müddətə azadlıqdan məhrum etməyə məhkum edilən qadınlara münasibətdə bərabərlik hüququnun pozulmasından bəhs olunur. Adıçəkilən maddədə qadınlarla kişilərin fərqləndirildiyi, qadınlara imtiyaz tanındığı bildirilir.

Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki, Cinayət Məcəlləsinin müddəalarında, o cümlədən 79-cu maddədə müəyyən sosial qruplara aid olunan şəxslər arasında mümkün olan fərqləndirmə bərabərlik hüququnun pozulması kimi qiymətləndirilməməlidir. Cinayət qanunvericiliyi ilə qadınlara, xüsusən də hamilə və 8 yaşınadək uşaqları olan qadınlara, 65 yaşından yuxarı olan kişilərə, I və II qrup əlillərə və digər şəxslərə verilən imtiyazlar (pozitiv ayrı-seçkilik) heç də qalan şəxslərin konstitusiya hüquqlarını pozmur və sadəcə həssas sosial qruplara dövlətin xüsusi münasibətini ifadə edir.

Vasif CƏFƏROV

Ekspress.-2017.-4 aprel.-S.10.