ABŞ-da Azər­bay­can di­as­po­ru

 

Ta­ri­xi və­tən­lə­rin­dən kə­na­ra mü­ha­cir edən azər­bay­can­lı­la­rın da­ha çox məs­kun­laş­dı­ğı öl­kə­lər­dən bi­ri ABŞ-dır. Təq­ri­bi sa­yı 50 mil­yon nə­fər olan dün­ya azər­bay­can­lı­la­rı­nın 10 mil­yon­dan ço­xu ha­zır­da mü­ha­ci­rət­də ya­şa­yır. Mü­ha­ci­rət­də ya­şa­yan­la­rın təx­mi­nən 1 mil­yo­na ya­xı­nı ABŞ-da məs­kun­la­şıb, on­la­rın ya­rı­ya qə­də­ri bu öl­kə­nin və­tən­daş­lı­ğı­nı alıb.

ABŞ-da əha­li­nin si­ya­hı­ya al­ma mə­lu­ma­tı­na gö­rə bu öl­kə əha­li­si­nin 77,1 fai­zi­ni ağ də­ri­li­lər, 13,3 fai­zi­ni qa­ra də­ri­li­lər, 5,6 fai­zi­ni Asi­ya mən­şə­li­lər, 2,6 fai­zi­ni abo­ri­gen­lər (hin­du­lar, es­ki­mo­lar) təş­kil edir. Ame­ri­ka­da müx­tə­lif et­nik qrup­la­ra mən­sub in­san­la­rın ai­lə ni­gah­la­rı he­sa­bı­na ye­ni bir ame­ri­kan mil­lə­ti for­ma­la­şıb. Bu­nun­la be­lə hə­lə də ABŞ-da öz et­nik kim­li­yi­ni qo­ru­yan in­san­lar çox­dur.2016-cı ilin mə­lu­ma­tı­na əsa­sən, ABŞ əha­li­si­nin təx­mi­nən 50 mil­yo­nu­nu al­man, 37 mil­yo­nu­nu ir­land, 31 mil­yo­nu­nu mek­si­ka­lı, 28 mil­yo­nu­nu in­gi­lis kök­lü in­san­lar təş­kil edir. ABŞ əha­li­si­nin fai­zi, yə­ni 3,3-3,5 mil­yo­nu mü­səl­man­dır. Mü­sal­man əha­li­si­nin önəm­li his­sə­si­ni isə azər­bay­can­lı­lar təş­kil edir.

Di­as­por­la İş Üz­rə Döv­lət Ko­mi­tə­si­nin (Ko­mi­tə) mə­lu­ma­tı­na əsa­sən, ABŞ-da 2002-ci il­də apa­rı­lan si­ya­hı­ya al­ma­ya gö­rə bu­ra­da ya­şa­yan azər­bay­can­lı­la­rın sa­yı 400 min nə­fə­rə ya­xın­dır. Am­ma son mə­lu­mat­la­ra əsa­sən, on­la­rın sa­yı 1 mil­yo­na ça­tıb.

Ko­mi­tə­nin ana­li­tik mə­lu­ma­tı­na gö­rə azər­bay­can­lı­la­rın Ame­ri­ka­ya mü­ha­ci­rə­ti ba­rə­də də­qiq ta­ri­xi mə­lu­mat yox­dur. Bə­zi mən­bə­lər­də XVII əsr­də Ru­si­ya­dan, Os­man­lı Tür­ki­yə­sin­dən və Azər­bay­can­dan mü­ha­cir­lə­rin get­mə­si ba­rə­də fi­kir söy­lə­nir, la­kin bu fi­kir­lər rəs­mən təs­diq­lən­mir. Bu sə­bəb­lə Bir­ləş­miş Ştat­la­ra azər­bay­can­lı­la­rın mü­ha­ci­rət ta­ri­xi XIX əs­rin so­nu - XX əs­rin əv­və­lin­dən gö­tü­rü­lür ki, bu­ra­ya miq­ra­si­ya et­miş həm­və­tən­lə­ri­miz azər­bay­can­lı ki­mi qey­diy­ya­ta məhz bu ta­rix­dən düş­mə­yə baş­la­yıb­lar.

Ko­mi­tə bil­di­rir ki, Ame­rik­ya kö­çən ilk soy­daş­la­rı­mız əsa­sən ta­cir­lər və zi­ya­lı tə­bə­qə­si idi. Şər­ti ola­raq, Bir­ləş­miş Ştat­la­ra Azər­bay­can mu­ha­ci­rə­ti­ni 4 döv­rə böl­mək olar. Bi­rin­ci dövr XIX əs­rin so­nu - XX əs­rin 20-ci il­lə­ri­dir.

Bu dövr­də Azər­bay­can­dan Ame­ri­ka­ya kö­çən mü­ha­cir­lə­rin tər­ki­bi yə­hu­di­lər, er­mə­ni­lər və Azər­ba­can türk­lə­rin­dən iba­rət idi. İran tə­bəə­si, Rus tə­bəə­si ki­mi qey­diy­ya­ta dü­şən azər­bay­can­lı­la­rın mil­li mən­su­biy­yə­ti rus və iran­lı ola­raq gos­tə­ri­lir­di.

İkin­ci dövr 1920-1940-cı il­lər olub. Bu il­lər ara­sı Bir­ləş­miş Ştat­la­ra axı­nı güc­lə­nən azər­bay­can­lı­la­rın bu­ra­da məs­kun­laş­ma sə­bə­bi si­ya­si mü­ha­ci­rət idi. 1920-ci il­də bol­şe­vik­lə­rin Azər­bay­can De­mok­ra­tik Res­pub­li­ka­sı­nı sü­qu­ta uğ­rat­ma­sın­dan son­ra Av­ro­pa və Asi­ya öl­kə­lə­ri ilə ya­na­şı, Ame­ri­ka­ya­da kö­çən azər­bay­can­lı­la­rın si­ya­si fəa­liy­yə­ti bir qə­dər art­mış­dı. La­kin on­la­rın bu­ra­da nə so­si­al ba­za­sı, nə də for­ma­laş­mış ic­ma­sı yox idi. Azər­bay­can­lı­lar pə­ra­kən­də hal­da bir ne­çə ştat­da məs­kun­la­şıb­lar. Za­man­la Azər­bay­can ic­ma­sı for­ma­laş­ma­ğa baş­la­dı ki, bu­nun təş­ki­lat­çı­sı zi­ya­lı tə­bə­qə­si idi.

Üçün­çü dövr 1945-ci il­dən 1990-cı il­lə­rə qə­dər olan il­lə­ri əha­tə edir. Bu il­lər ara­sı Ame­ri­ka­ya kö­çən azər­bay­can­lı­la­rın ək­sər his­sə­si­ni II Dün­ya mü­ha­ri­bə­sin­də əsir düş­müş azər­bay­can­lı əs­gər­lər və Cə­nu­bi Azər­bay­can­dan miq­ra­si­ya edən soy­daş­la­rı­mız təş­kil edir­di.

II Dün­ya mü­ha­ri­bə­sin­dən son­ra ABŞ-da Azər­bay­can di­as­po­ru­nun təş­ki­lat­lan­ma işi güc­lən­mək­lə, si­ya­si fə­al­lıq döv­rü baş­lan­dı. Tür­ki­yə­dən, Cə­nub­dan və Şi­mal­dan kö­çən azər­bay­can­lı­lar pə­ra­kən­də hal­da ol­sa­lar­da, si­ya­si fəa­liy­yə­tə ma­raq gös­tə­rir­di­lər. İlk də­fə ola­raq, 1947-ci il­də Tür­ki­yə­dən ABŞ-a kö­çən soy­daş­la­rı­mı­zın "Azər­bay­can" cə­miy­yə­ti­ni ya­rat­ma­sı mü­hum ta­ri­xi ha­di­sə idi. Sa­leh bəy Şeyx­za­ma­no­vun rəh­bər­li­yi ilə fəa­liy­yə­tə baş­la­yan "Azər­bay­can" cə­miy­yə­ti Nyu-York şə­hə­rin­də yer­lə­şir­di. "Zəbt olun­muş mil­lət­lər" ad­lı keç­miş mil­li res­pub­li­ka­la­rın təş­ki­lat­la­rı­nın bir­ləş­di­yi bir­li­yin üz­vu olan "Azər­bay­can" cə­miy­yə­ti Ame­ri­ka hö­ku­mə­ti­nin yar­dı­mı ilə fəa­liy­yət gös­tə­rir­di.

II Dün­ya mü­ha­ri­bə­sin­dən son­ra soy­daş­la­rı­mı­zın əsas prob­le­mi Ame­ri­ka­da ya­şa­maq hü­qu­qu əl­də et­mək üçün sə­nəd ve­rər­kən mil­liy­yə­tin rus və ya iran­lı ya­zıl­ma­sı idi. 1940-cı il də ya­ra­dı­lan "Ame­ri­ka Ko­mi­tə­si" azər­bay­can­lı­la­rın da hü­quq­la­rı­nı qo­ru­yur­du. Soy­daş­la­rı­mız öz haqq səs­lə­ri­ni dün­ya bir­li­yi­nə çat­dır­maq­la ya­na­şı, so­vet­lər­də iş­ğal al­tın­da olan Azər­bay­ca­nın müs­tə­qil­li­yi­nin bər­pa­sı is­ti­qa­mə­tin­də iş­lə­ri­ni fə­al­laş­dır­dı­lar.

İlk də­fə ola­raq, 1954-cu il­də Azər­bay­can mü­ha­ci­rə­ti­nin ta­nın­mış nü­ma­yən­də­si Za­hid xan Xoys­ki 1984-cu il­də Ame­ri­ka­nın ali qa­nun­ve­ri­ci or­qa­nın­da cı­xış et­di. Za­hid xan Xoys­ki Konq­re­sə So­vet­lər Bir­li­yi­nə da­xil olan res­pub­li­ka­lar haq­qın­da mə­sə­lə­nin mü­za­ki­rə­si ilə əla­qə­dar Azər­bay­can təm­sil­çi­si ki­mi də­vət olun­muş­du. Za­hid xan Azər­bay­can müs­tə­qil­li­yi­nin bər­pa­sı ba­rə­də cı­xış et­di və və­tə­ni­miz ba­rə­də ət­raf­lı mə­lu­mat ver­di.

1942-ci il­də açı­lan "Ame­ri­ka­nın sə­si" ra­di­os­tan­si­ya­sı va­si­tə­si­lə Azər­bay­can və azər­bay­can­lı­lar ba­rə­də in­for­ma­si­ya­lar ve­ri­lir, mil­li kim­li­yi­mi­zin, mu­si­qi­mi­zin, ədə­biy­ya­tı­mı­zın, di­li­mi­zin, mət­bə­xi­mi­zin və di­gər ənə­nə­lə­ri­mi­zin qo­ru­nub sax­la­nıl­ma­sı və təb­li­ği­nə xid­mət edən proq­ram­lar fəa­liy­yət gos­tə­rir­di.

Av­ro­pa­da ya­şa­yan soy­daş­la­rı­mı­zın bir qis­mi­nin 1990-cı ilə qə­dər olan dövr ər­zin­də ABŞ-a köç­mə­si di­as­po­ru­mu­zun da­ha da güc­lən­mə­si­nə və say tər­ki­bi­nin ge­niş­lən­mə­si­nə sə­bəb ol­du. Bu miq­ra­si­ya­nın mən­ti­qi nə­ti­cə­si ola­raq, Azər­bay­can di­as­por təş­ki­lat­la­rı­nın da sa­yı ar­tır­dı. İlk za­man­lar yaş­lı nə­sil bir-bi­ri­lə­ri­lə müx­tə­lif klub və cə­miy­yət­lər va­si­tə­si­lə əla­qə qu­rur­du­sa, za­man öz işi­ni gö­rür­du. İn­san­lar ya­şa dol­duq­ca əla­qə­lər zə­if­lə­yir­di.

Ame­ri­ka­nın ali mək­təb­lə­rin­də hü­quq, iq­ti­sa­diy­yat, tex­ni­ki elm­lər üz­rə ix­ti­sas­la­şıb öz sa­hə­lə­ri üz­rə məş­hur­la­şan soy­daş­la­rı­mız­da az ol­ma­yıb və on­la­rın ço­xu bu gün də ABŞ da ya­şa­yır.

Ame­ri­ka­nın neft, tex­ni­ka, iq­ti­sa­diy­yat, kos­mik təd­qi­qat­lar, hü­quq sa­hə­lə­rin­də nü­fuz əl­də edən soy­daş­la­rı­mız haq­qın­da da­nı­şar­kən NA­SA-da ta­nın­mış mü­tə­xəs­sis Ca­vad Her­ti, dün­ya şöh­rət­li alim Əli Əs­gər Lüt­fi­za­də, qaz­la la­ze­ri­ni kəşf edə­rək 1993-cu il­də Al­bert Eyn­şteyn mü­ka­fa­tı­na la­yiq gö­rü­lən Əli Ca­van, neft sə­na­ye­si üz­rə məş­hur alim Bi­can Fə­zul­la­hi, neft biz­nes­me­ni və neft sə­na­ye­si üz­rə mü­tə­xəs­sis Fi­ru­din Əmin­za­də və di­gər şəxs­lə­rin ad­la­rı­nı çək­mək müm­kün­dür.

Ko­mi­tə bil­di­rir ki, dör­dün­cü döv 1990-cı il­dən son­ra­kı il­lər­dir. Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı 1991-ci ilin 18 ok­tyab­rın­da döv­lət müs­tə­qil­li­yi­ni bər­pa et­dik­dən son­ra azər­bay­can­lı­la­rın Qərb öl­kə­lə­ri­nə, xü­su­sən ABŞ-a miq­ra­si­ya­sı baş­lan­dı. Bu pro­se­sin iş­ti­rak­çı­la­rı zi­ya­lı­lar, elm və mə­də­niy­yət xa­dim­lə­ri, ey­ni za­man­da, iş tap­maq ümi­di­lə ABŞ-a üz tu­tan­lar idi. Azər­bay­can­lı­la­rın miq­ra­si­ya­sı ABŞ-da­kı di­as­po­run fəa­liy­yə­ti­nə də öz tə­si­ri­ni gös­tər­di. Di­as­po­ru­muz ilk növ­bə­də Ba­kı­da 1990-cı il­də rus­lar tə­rə­fin­dən hə­ya­ta ke­çi­ri­lən Qan­lı Yan­var ha­di­sə­si­nə eti­raz səs­lə­ri­ni ucalt­dı. Bu­nun ar­dın­ca, 1997-ci il­də qə­bul edi­lən əda­lət­siz 907-ci dü­zə­li­şə qar­şı Ame­ri­ka azər­bay­can­lı­la­rı­nın çı­xı­şı baş­lan­dı. Dağ­lıq Qa­ra­bağ ət­ra­fın­da Er­mə­nis­ta­nın tə­ca­vuz­kar­lıq si­ya­sə­ti və BMT-nin 1992-ci il­də qə­bul et­di­yi qət­na­mə­lə­rə əməl edil­mə­mə­si və 1992-ci il 26 fev­ral əs­rin fa­ciə­si Xo­ca­lı soy­qı­rı­mı­nın baş ver­mə­si Ame­ri­ka­da Azər­bay­can di­as­po­ru tə­rə­fin­dən cid­di eti­raz­la qar­şı­lan­dı.

Azər­bay­can­lı­lar kom­pakt hal­da Nyu-York, Los-An­ce­les, Bat­ton-Ruc, Mi­ci­qan, Nyu-Cer­si, Va­şinq­ton və di­gər şə­hər­lər­də məs­kun­la­şıb­lar. Azər­bay­can­lı­lar ən çox biz­nes və xid­mət sfe­ra­la­rın­da fə­al­dır­lar.

Ame­ri­ka­da öz­lə­ri­ni Azər­bay­can di­as­po­ru­nun nü­ma­yən­də­lə­ri he­sab edən ba­kı­lı yə­hu­di­lə­rin fəa­liy­yə­ti də diq­qə­tə la­yiq­dir.

Azər­bay­can na­mi­nə gör­dü­yü iş­lə­ri müs­bət qiy­mət­lən­di­rən Azər­bay­can yə­hu­di­lə­ri, "Ev­reys­kiy mir", "Vec­nıy Nyu-York", "Russ­ka­ya rek­la­ma", "News­tay", "New Wor­ker" mət­bu­at or­qan­la­rın­da Azər­bay­ca­nı dəs­tək­lə­yir­lər.

Bu gun Los-An­cels, Pitt Ka­lam­bus,Vest-Del­fi­ya şə­hər­lə­rin­də for­ma­la­şan "Teh­ran­se­les", "Ba­kı-Ka­lam bus", "Təb­riz fi­ya"mə­həl­lə­lə­rin­də xey­li say­da azər­bay­can­lı ya­şa­yır. Pitt Kam­bus­da in­gi­lis və is­pan dil­lə­ri­lə ya­na­şı, Azər­bay­can di­lin də rek­lam və elan­la­ra da rast gəl­mək olar. 2001-ci il­də azər­bay­can­lı Meh­met Azə­ri Vest-Del­fi­ya­da mer və­zi­fə­si­nə se­ci­lib. San-Fran­sis­ko, Los-An­ce­les, Va­şinq­ton­da Azər­bay­can di­li­ni ra­dio dal­ğa­lar­da eşit­mək olar. Azər­bay­can­lı­la­rın və türk­lə­rin ya­xın­laş­ma­sı pro­se­si sü­rət­lən­mək­də­dir və türk dil­li me­dia da Azər­bay­can mü­əl­lif­lə­ri­nin ya­zı­la­rı və çı­xış­la­rı­na çox yer ve­ri­lir.

ABŞ-da Tur­ki­yə və Azər­bay­ca­na qar­şı er­mə­ni, yu­nan di­as­por­la­rı­nın fəa­liy­yə­ti­nə la­yiq­li ca­vab­lar ve­ril­mə­si fak­tı ilə də qar­şı­laş­maq olar. Uy­dur­ma "Er­mə­ni soy­qı­rı­mı", "907-ci dü­zə­liş", Kipr, "kürd" mə­sə­lə­lə­ri gün­də­mə gə­lən­də, Azər­bay­can di­as­po­ru da türk di­as­po­ru ilə ya­na­şı mü­ra­ci­ət­lər qə­bul edir, eti­raz səs­lə­ri­ni ucal­dır­dı. Azər­bay­ca­nı təb­liğ edən sər­gi­lər, konf­rans­lar və di­gər təd­bir­lər Bir­ləş­miş Ştat­lar­da son za­man­lar da­ha çox ke­çi­ril­mək­də­dir. ABŞ-da po­pul­yar qə­zet­lə­rin sə­hi­fə­lə­rin­də də Azər­bay­can və Azər­bay­can di­as­po­ru ba­rə­də müs­bət ya­zı­la­ra rast gəl­mək olar.

Ame­ri­ka azər­bay­can­lı­la­rı ABŞ hö­ku­mə­ti­nə "907-ci dü­zə­liş", Dağ­lıq Qa­ra­bağ prob­le­mi, Cə­nu­bi Azər­bay­can­da in­san hü­quq­la­rı və s. möv­zu­lar­la bağ­lı bə­ya­nat­lar gön­də­rir­lər. Ame­ri­ka ali mək­təb­lə­rin­də, di­as­por təş­ki­lat­la­rın­da Və­tən­lə əla­qə­lər qu­rul­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də can­lan­ma hiss olu­nur. 20 Yan­var, Xo­ca­lı soy­qı­rı­mı ki­mi fa­ciə­li gün­lə­ri­mi­zi an­ma təd­bir­lə­ri ilə ya­na­şı, Nov­ruz bay­ra­mı, 28 may İs­tiq­lal Gu­nu, 31 de­kabr Dün­ya Azər­bay­can­lı­la­rı­nın Həm­rəy­li­yi Gü­nu və di­gər mil­li bay­ram­la­rı­mız bö­yük və tən­tə­nə­li hal­da ke­çi­ri­lir.

2001-ci il 11 sen­tyabr ha­di­sə­lə­ri za­ma­nı azər­bay­can­lı­la­rın ame­ri­ka­lı­lar ilə bir­gə ol­ma­sı di­as­po­ru­mu­zun möv­qe­yi­ni güc­lən­di­rir­di. Bu pro­ses in­di­nin özun­də də da­vam edir və konq­res­men­lər ara­sın­da Azər­bay­can­pə­rəst şəxs­lə­rin sa­yı art­ma­ğa baş­la­dı. Ar­tıq Ame­ri­ka si­ya­si və rəs­mi dai­rə­lə­rin də Azər­bay­can di­as­por­nun dəs­tək­lən­mə­si mu­şa­hi­də olu­nur. Azər­bay­ca­nın haq­lı ol­ma­sı ba­rə­də müs­bət cı­xış­lar edi­lir, fi­kir­lər səs­lə­nir.

Ko­mi­tə bil­di­rir ki, Ame­ri­ka­ya hər sə­fə­rin­də Azər­bay­can xal­qı­nın ümum­mil­li li­de­ri Hey­dər Əli­ye­vin azər­bay­can­lı­lar­la tez-tez gö­ruş­mə­si bir­ləş­mə yə və həm­rəy­li­yə tə­kan ve­rir­di. Bu cür gö­rüş­lər za­ma­nı ümum­mil­li li­der Dağ­lıq Qa­ra­bağ mə­sə­lə­si­ni önə çə­kə­rək azər­bay­can­lı­la­rın bu is­ti­qa­mət­də iş­lə­ri­ni və qüv­və­lə­ri­ni sə­fər­bər et­mə­lə­ri­ni töv­si­yə edib.

Döv­lət sə­viy­yə­sin­də di­as­po­ra dəs­tək art­dıq­ca, Ame­ri­ka­da­kı Azər­bay­can di­as­po­ru­nun fəa­liy­yə­ti güc­lə­nir. ABŞ-da ya­şa­yan soy­daş­la­rı­mız KİV-lə əla­qə sa­hə­sin­də və di­as­po­run təş­ki­lat­lan­ma­sı sa­hə­sin­də bir sı­ra uğur­lar əl­də edib.

 

Va­sif CƏ­FƏ­ROV

 

Ekspress.-2018.- 24 iyul.- S. 13.